Methoden tegen de helderheid

[p. 285]

Katholiek?

Noorwegen, Tromsö, 17 juni 2002. Vanuit de Breivikahaven lopen we zo'n drie kilometer langs de waterkant naar het centrum van Tromsö, beroemd wegens de vele poolexpedities die van hieruit zijn ondernomen. Links grauwe bedrijfsopstallen en industriële bouwsels, rechts een soort tuinstad met houten huizen tegen fraaie, beboste glooiingen. Als we stad bereiken hebben we in een wip ook ‘alles’ gezien: de markt met onder meer het monument voor de walvisjagers, de houten huizen, de - alweer - houten Mariakerk van zeer bescheiden afmeting. Het is de kleinste kathedraal ter wereld. Haast schroomvallig staat zij in een keurig parkje. Binnen ruikt het een beetje naar vocht en muffigheid. Tussen de wit met blauw geschilderde (houten) banken kijken we naar het simpele altaar: daarachter in een nis de bescheiden bisschopszetel met erboven een eveneens nogal sober crucifix. Hout, hout, alles hout. Weinig bloemen, weinig uitbundigheid van beelden en roomse santenkraam; de geest van Luther, of van koele arctische scepsis, lijkt ook van deze kleine voorpost van het Ware Geloof bezit te hebben genomen.

We hebben hier O.L. Heer, we hebben Maria en Haar lievelingskleur blauw. De H. Geest houdt zich naar behoren op de achtergrond. Maar er ontbreekt iets, iets wat niks met de afmetingen van het gebouw te maken heeft. In Noorwegen, al kan

[p. 286]

het dankzij de Golfstroom in Tromsö wel vijfentwintig graden worden, is het ook koud van binnen. ‘Het zijn niet voor niks allemaal alcoholisten!’ - ongeacht alle maatregelen van overheidswege.

Als we weer buiten zijn zien we aan de overkant van de haven en de brede Tromsøsundet de boven alles uittorenende, witte dakpartijen van de befaamde Tromsdalkerk liggen, de ‘IJszeekathedraal’ uit 1965. Het ontwerp ervan is gebaseerd op stokvisstellages. Triomf van lutherse nuchterheid.

Welke naam bedacht de paus ook weer, toen Tromsö in 1250 haar eerste kerk kreeg? ‘De kerk van de Heilige Maria bij de heidenen.’ Nog in de jaren dertig van de twintigste eeuw werden in katholieke tijdschriften missioneringsacties aangekondigd om Scandinavië terug te winnen voor Rome. Het hielp allemaal geen zier natuurlijk, men heeft er daarboven - ik bedoel dit geografisch - waarschijnlijk niet eens iets van gemerkt.

Spanje, Santiago de Compostela, 22 mei 2005. In de barstensvolle kathedraal spreekt de priester, een oudere, waardige en strenge man, van Trinidad dit en Trinidad dat. Ook heeft hij het opvallend vaak over heteroseksualiteit en de heiligheid van het huwelijk - er zijn twee baby's gedoopt -, voorzover ik iets uit zijn radde Spaans kan opmaken. Hij schuwt de stemverheffing

[p. 287]

geenszins. Als de man eindelijk, eindelijk zijn mond houdt beklimt een eveneens oudere, dikkige non de kansel en vergast de menigte op een ijle, maar toonvaste lofzang. Mijn benen voelen aan als twee dikke, loden pilaren, het schip van de kerk begint te deinen, er zijn vage oorsuizingen - maar het wachten loont! We zien de afsluitende ceremonie: de beroemde, stuntachtige slingering van het grote wierookvat. Honderden camera's klikken, kodakbliksems doorboren de zware, welriekende nevel.

Applaus! Voor God en al zijn artiesten op aarde.

's Middags dolen we door de enorme kathedraal. Een zeer gezette negerin met een Jamaicaans accent manipuleert een filmcamera met een felle lamp, die de gewijde duisternis doorboort als een mistlamp. We kennen haar. Vanochtend zat ze vast in het damestoilet in één van de parkeerpleisterplaatsen in deze massale pelgrimsstad; haar handen zwaaiend boven het klapdeurtje, haar stem als een sirene, gillend om hulp.

Als honderdduizenden anderen raken we de pilaar met de vele ingesloten gaten aan, vóórin deze grot van Sint-Jacob. H. beroert met haar voorhoofd de op een zuil bij de ingang gebeeldhouwde kop, opnieuw in navolging van ontelbare anderen. Weergave van het hoofd van Sint-Jacobus, onthoofd in 44 na Christus? Nee, het konterfeitsel van een anonieme bouw-

[p. 288]

heer, verneem ik. Velen beperken zich tot aanraking van de kop aan de andere kant van de zuil: het portret van Samson. Deze pelgrims winnen misschien niet aan wijsheid maar aan dommekracht, een evenmin te versmaden eigenschap.

We beklimmen uiteraard ook de trap achter het hoofdaltaar teneinde volgens de traditie het beeld van Sint-Jacob te omhelzen. H. werpt een muntje in de collectezak van de geduldig de wacht houdende broeder, die net als de wierookzwaaiers van vanochtend een wijnrode pij draagt. Als een automaat maar welgemoed overhandigt hij haar bij wijze van wederdienst een bidprentje.

- Oeroude mechanismen, er verandert niets. Het bijgeloof en sensatietoerisme betreffen waarheden van de handeling en het gebruik, orthopraxie. Al die ingeslopen en niet officiële, door de eeuwenlange traditie van betekenis voorziene rituelen zijn een onmisbaar onderdeel van elke volgroeide religie; de diepe ‘heidense’ laag onder het leerstellige en liturgische gebouw van het katholicisme maakt deel uit van het stratum onder elke volgroeide godsdienst. Niet ‘heidens’, eerder universeel.

Elk van de grote kathedralen is een lunapark van de religie, waar soelaas te vinden is ook zonder de bagage van dogma, geloof of hoop. De pure aanwezigheid van deze gestolde fantasmen, de overal zichtbare sleet van hun historiciteit, de ico-

[p. 289]

nografische, narratieve en ethologische aankoeksels blijken een net zo belangrijk toevluchtsoord als de verdofte en vervaagde leer die de aanleiding tot dit alles was. Niet voor niets behoren talrijke wandelaars die het pad naar Santiago nemen niet (meer) tot het katholicisme of zelfs het christendom; ze zijn alléén geen echte pelgrim in het dorre oog van de Prinzipienreiter.

Malta, Valletta, St Paul's Shipwreck Church, 29 november 2005. Een koele, zelfs wat sombere middag in de - op Rome na - wellicht meest katholieke stad van Europa: Valletta. De kerk ter ere van de schipbreuk van Sint-Paulus, het begin van het christendom op dit intrigerende eiland, is halfduister, met draperieën, vaag opblinkend verguldsel, enorme, popachtige heiligenbeelden in gepolitoerde, met glas afgeschermde ‘kabinetten’, grote zijkapellen, met relieken volgestouwde vitrines. Een stuk polsbeen van de H. Paulus zélf wordt hier bewaard, in dit magische, onopvallend in een sterk aflopende zijstraat gesitueerde godshuis. De reliekhouder is een vergulde, staande pols met hand. In een met een parelrand afgezet nisje zie je het heilig beentje.

Minstens zo belangrijk is de aanwezigheid van een deel van de zuil waarop Paulus is onthoofd. Het ontbrekende stuk bevindt zich in het centrum van dit sacraal heelal: Rome.

[p. 290]

Maria, vrijstaand, met stralenkrans en achteloos de Slang vertrappend, kijkt gehuld in Haar blauwe en goudbesterde mantel zegevierend en troostend op je neer.

St Paul's Shipwreck is een kerk zoals die moet zijn: een mystieke, aan kinderlijke wonderzucht appellerende grot, volgepakt met symbolen en iconografisch suikergoed.

Voorin bevindt zich een kapel met een groot beeld van een rose, in goud gehulde en machtig gevleugelde St.-Michaël, bezig met het neerslaan van een onder zijn voet kronkelende, donkerhuidige duivel met twee verfoeilijke hoorntjes op zijn kop. Het tafereel baadt in fel licht, een elektrieke oase temidden van het onaardse schemerlicht van de kerk. De blik van de demon op de aartsengel die het bezegelend lot aan hem voltrekt is angstig en zowel gluiperig als - verlekkerd? Geslachtelijke kenmerken zijn nergens te zien, maar dit meesterstuk van esthetisch aplomb en devotie achter glas heeft een haast homoerotische uitstraling. De ultieme zonde, binnengedrongen in het Huis dat ondanks zijn hartstochtelijke stoffelijkheid alle zonde en vleselijkheid haat en verwerpt. Hier, in de schemer van de schipbreukkerk, lijdt ook de theologie zelf schipbreuk. Hier wordt in stilte uitgeschreeuwd wat we al wisten van eeuwen tot eeuwen: de officiële Drieëenheid is niets dan een bloem op de gistende mestvaalt van die andere, oorspronkelijke Triniteit: die van Leven, Lust en Dood.