Leiden en Westelijk Rijnland

Rijnsaterwoude.

⁺ De molen van den Grooten Heilige-Geest Polder, aan de Noordzijde van het Brasemermeer, is een achtkante bovenkruier van 1833.

⁺ DE HERVORMDE KERK, eertijds gewijd aan Johannes den Dooper, is eigendom van de Hervormde gemeente met uitzondering van den toren die aan de burgerlijke gemeente toebehoort.

⁺ geschiedenis: In 1063 wordt de kapel van Rijnsaterwoude als dochterstichting van de kerk van Oestgeest vermeld. In 1156 is niet meer sprake van een kapel maar van een kerk van Rijnsaterwoude (v.d. bergh I, n^os. 85, 133 en 135, obreen ondersch. n^os. 85, 156 en 155). Over het kerkgebouw is niets bekend vóór het jaar 1552, toen aan kerkmeesters verlof werd verleend land te verkoopen om de opbrengst te besteden tot herstel van de kerk en tot herbouw van den toren, die door de kracht van den laatsten storm was ingestort (Bijdr. Bisd. Haarlem 40, blz. 160/161; k. heeringa, Rekeningen van het Bisdom Utrecht II, blz. 188). Kort na 1908 heeft men de West- en Zuidzijde van den toren, die bouwvallig waren, afgekloofd en met machinale baksteen beklampt (Versl. Z. Holl. Arch. Cie., 1908, blz. 8).

⁺ Het gebouw (blz. 181, n^o. 27; pl. CLIX, n^o. 403) bestaat uit een toren met traptoren aan de Noordzijde, een éénbeukig schip dat den toren aan Noorden Zuidzijde gedeeltelijk omsluit, en een smaller koor met een sluiting van drie zijden. Aan de Noordzijde van den toren bevindt zich een arrestantenlokaal en de eenige toegang naar den traptoren. Het gedeelte van het schip aan de Zuidzijde van den toren bevat eveneens een afgeschoten vertrek. Alleen het schip is als kerkruimte in gebruik; in het koor is een consistoriekamer getimmerd.

+ Watermolen.

+ Herv. Kerk.

+ Geschiedenis.

+ Plattegrond.

[p. 181]

De toren is opgetrokken van baksteen, die, voor zoover oud, 17 × 8 × 4 cM.⁺ meet. Enkele onderdeelen als lijsten, hoekblokken e.d. zijn van Bentheimersteen. De muren van het schip bestaan uit baksteen van het formaat 19 × 9 × 4 zonder toepassing van natuursteen. Het koor is in- en uitwendig gepleisterd. In den Westgevel van den toren bevindt zich een geprofileerde ingang met⁺

Afb. 27. Rijnsaterwoude, Herv. Kerk.

ellipsboog, welke ingang sterk is vernieuwd. De sluitsteen draagt in moderne cijfers het jaartal 1534. De Noordgevel bevat naast den traptoren een smalle nis met traceerwerk in Bentheimersteen (zichtbaar op pl. CLIX, n^o. 403), overigens is de vierkante romp van den toren volkomen vlak. Van een geprofileerde lijst, die den vierkanten romp even boven den nok van het kerkdak afsloot, is nog maar een gedeelte bewaard. Op den vierkanten romp verrijst een achtzijdige lantaarn, gedekt door een korte spits. Vier vakken van den toren aan Oost- en Noordzijde hebben nog hun oorspronkelijke gedaante behouden met rondbogige galmgaten die gevat zijn in spitsbogige nissen. De vier overige vakken hebben bij uitwendige vernieuwingen hun spitsboognissen verloren. Onder de galmgaten van de overhoeksche zijden leiden poortjes uit het achtkant naar de vier hoekplatten.

De vensters van het schip hebben alle halfronde bogen. Een zware houten⁺ goot is op forsche klossen over de muren gestoken.

De vensters van het gepleisterde koor hebben bogen die vrijwel halfrond⁺ zijn, maar, naar inwendig nog te zien is, oorspronkelijk spitsbogig waren. De kappen van schip en koor hebben gelijke nokhoogte.

De benedenruimte van den toren wordt overkluisd door een kruisribgewelf,⁺

+ Materiaal.

+ Uitwendig. Toren.

+ Schip.

+ Koor.

+ Inwendig. Toren.

[p. 182]

dat op kraagsteenen ontspringt welke met engel- en andere koppen zijn versierd. Noord- en Zuidwand van het torenportaal bevatten elk een rondboognis, waarvan die in den Noordwand terwille van de torentrap uit de as is geplaatst. De doorgang van den toren naar het kerkschip heeft een Tudorboog. In den traptoren voert een zeer zorgvuldig gemetselde wenteltrap naar boven.

⁺ Het schip wordt overdekt door een houten tongewelf waaronder zware kapbalken de muren koppelen. De kapbalk voor het orgel is verwijderd. Hoewel het koor smaller is dan het schip, is er geen triomfboog die ze scheidt. Het tongewelf van het schip is met het smallere tongewelf van het koor op zeer simpele wijze verheeld, gelijk uitwendig ook het geval is met de dakschilden.

⁺ Onder het houten gewelf van het koor bevinden zich twee kapbalken met laatgothische geprofileerde korbeels. De wanden eindigen met een baksteenen profiellijst, waarop een geprofileerde muurplaat rust. In de apsis ontspringen de schinkels van het gewelf op korte muurstijlen.

⁺ De toren is ongetwijfeld kort na 1552 gebouwd, en wel, naar wij vermoeden, in 1554, welk jaartal bij de vernieuwing van den toreningang tot 1534 zal zijn geworden. Het koor, dat nog wat zuiverder gothische vormen heeft dan de toren, zou iets ouder kunnen zijn, en van omtrent 1500 kunnen dagteekenen. Het schip is onmiskenbaar 17de eeuwsch. Het voorafgaande schip zal den toren aan Noord- en Zuidzijde vrij hebben gelaten.

⁺ Tot den inventaris van de kerk behooren:

Koorafsluiting van geverfd eikenhout, beneden vlak, boven met spijlen opengewerkt, en met twee deuren toegang gevend tot het koor. Midden XVII. Later is een schotwerk tot aan het gewelf aangebracht.

Preekstoel van geverfd eikenhout. De kuip heeft toogpaneelen. Aan den preekstoel koperen lezenaar en doopbekkenhouder. Alles midden XVII.

Doophek van geverfd eikenhout met paneelwerk, gedraaide spijlen, twee koperen doopbogen en een koperen arm voor een lezenaar, alles midden XVII.

Drie koperen kaarsenkronen, elk met drie rijen van zes armen, XVII.

Twee gladde zilveren avondmaalsbekers van 1736.

Klok van 106 cM. middellijn, gegoten in 1750 door Ciprianus Crans Jansz. te Amsterdam. Op het lijf aan de eene zijde alliantiewapens met onderschrift: De. Wel Ed. Heer. en. Mr. Adrianus. Boers. en. Vrouwe. Sara. Theodora. Musquetier. Heere. en. Vrouwe. van. Rijnsaterwoude. Kerkmeesteren. A. de Roo. Wm. Rijnman. G.P. van. Tol. Aan de andere zijde alliantiewapens met onderschrift: De. Hoog. Ed. Heer. Gerh. Baron. van. Wassenaar. en. Vrouwe. Elisabeth. Maria. Cromhout. Heer. en Vrouwe. van. Alkemade. Mr. Jan. Franke. C.v. Oudendorp.

+ Schip.

+ Koor.

+ Bouwgeschiedenis.

+ Inventaris.