Leiden en Westelijk Rijnland

Leiderdorp.

Watermolens.

Verspreid over de gemeente een aantal watermolens, te weten:⁺

1. Molen van den polder Achthoven nabij de Does. Wipmolen met scheprad, gebouwd of van elders overgebracht in 1894 na verbranden van den vorigen molen.

+ Watermolens.

[p. 150]

2. Molen van den Boschpolder aan de Does. Wipmolen, gebouwd in 1836 (Archief van den polder) en in 1928 van schroefpompen voorzien en gestroomlijnd.

3. Molen van den Huis-ter-Doespolder nabij de Does. Achtkante houten bovenkruier met scheprad, in 1830 nieuw gebouwd of van elders overgebracht.

4. Molen van den Kalkpolder achter het dorp. Wipmolen met scheprad, mogelijk nog dagteekenend van 1685 toen de molen van dezen polder werd vernieuwd (Archief Rijnland).

5. Molen van den Munnikenpolder aan de Dwarswatering en den weg naar Hoogmade. Wipmolen met scheprad, gebouwd of van elders overgebracht in 1890, nadat de oude wipmolen het jaar tevoren was verbrand.

6. Molen van den Zijllaan- en Meiepolder aan de Dwarswatering nabij de Drie Gatenbrug. Ronde steenen molen met scheprad, gesticht in 1850.

Leiderdorp.

⁺ DE HERVORMDE KERK is met inbegrip van den toren eigendom van de Hervormde Gemeente.

⁺ In 1600 bestonden er plannen om de oude, aan St. Mauritius en St. Pancratius gewijde kerk van Leiderdorp, die ongetwijfeld bij het beleg van Leiden in de jaren 1573/'75 geheel of gedeeltelijk was vernield, te herbouwen (joosting en muller II, blz. 286, j.c. overvoorde, Archieven van de Stadsheerlijkheden en van de Vroonwateren, blz. 25 n^o. 231). Voorloopig schijnen deze plannen op niets te zijn uitgeloopen, want in 1617 werd machtiging verleend om de kerk op de oude grondslagen nieuw op te trekken (overvoorde als voren blz. 23, n^o. 200). Vervolgens werd in 1620 machtiging tot den herbouw van de kerk verleend, en wel met koor doch zonder toren (overvoorde als voren blz. 26, n^o. 235). Dit keer werd het werk ook uitgevoerd: de knoopen van het houten gewelf van de kerk dragen het jaartal 1620. De Tegenwoordige Staat stelt den herbouw op 1622.

Omstreeks 1850 is tegen den Westgevel een toren in pseudo-gothische vormen gebouwd, blijkbaar ter vervanging van een klein houten klokkentorentje, dat vroeger op het dak verrees (Kab. v. Ned. en Kleefsche Oudheden II, blz. 284). Sinds 1928 zijn verschillende herstellingen aan gebouw en meubilair uitgevoerd.

⁺ De kerk heeft een rechthoekigen plattegrond en wordt door twee rijen zuilen verdeeld in een middenschip en smallere zijbeuken (pl. CXXXIX, n^os. 349 en 350). Tegen de meest Oostelijke vakken van de zijbeuken bevinden zich ingangsportalen, ook de benedenruimte van den toren dient als ingangsportaal.

⁺ Met uitzondering van den toren zijn de muren opgetrokken van helderroode baksteen, formaat 18/19 × 9 × 4. Voor lijsten, hoekblokjes e.d. is van Bentheimersteen gebruik gemaakt.

⁺ De zijbeuken worden gedekt door lessenaardaken. Onmiddellijk boven den nok daarvan liggen de goten van het hooge zadeldak over den middenbeuk. De vensters van Noord- en Zuidgevel hebben ellipsbogen, die van de topgevels aan de korte zijden spitsbogen. De vensters in de Oostelijke zijbeuk-

+ Herv. Kerk.

+ Geschiedenis.

+ Plattegrond.

+ Materiaal.

+ Uitwendig.

[p. 151]

gevels zijn dichtgemetseld, het middenvenster van den Westgevel, in vorm overeenkomend met dat van den Oostgevel, is verscholen achter den toren. De zuilen zijn voorzien van zandsteenen basementlijsten en van lijstkapiteelen⁺ met achtkante dekplaten, waarop spitse scheibogen ontspringen. De zijbeuken worden overdekt door halve tongewelven van hout, de middenbeuk heeft een houten tongewelf, waarvan het Oostelijke eind naderhand is gewijzigd. De gewelfknoopen van den middenbeuk dragen het jaartal 1620.

Tot den inventaris van de kerk behooren:

Koperen doopbekkenhouder, midden-XVII, aan den 19de-eeuwschen preekstoel.⁺

Orgel in Lodewijk XVI-vormen (pl. CXXXVIII, n^o. 347), prijkend in de oorspronkelijke kleuren lila en wit en voorzien van de alliantiewapens-van Tol en -van Leeuwen en jaartal 1781. Volgens een aanteekening van wijlen Mr. J.C. Overvoorde is dit orgel gemaakt door Johannes Mittereither te Leiden.

Regeeringsbank tegen den Noordwand (pl. CXXXVIII, n^o. 348) met kap op rijk gesneden consoles. Op het achterschot een cartouche met het jaartal 1687 in Romeinsche cijfers.

Gestoelte tegen den Oostwand, met kap op gesneden consoles uit denzelfden tijd als voorgaande regeeringsbank.

Aan weerszijden van den ingang in den Zuidgevel zijn groote hardsteenen⁺ grafzerken opgesteld. De linksche zerk vertoont de alliantie- en kwartierwapens van Mr. Cornelis Bicker van Swieten, †1689, en Adriana van Hoogeveen, † 1722; de rechtsche zerk de alliantie- en kwartierwapens van den admiraal Pieter van der Does, † 1599, en Philippote van Duivenvoorde en daaronder die van hun dochter Henrika van der Does en haar man Adriaen van Mathenesse. Voorts is tegen den Noordwand van den toren een zerk opgesteld, waarvan de alliantiewapens zijn verminkt. Om het helmteeken in den vorm van een kasteel het omschrift: ‘Ch.teau de Bousbeck’. Onderop staat: ‘Yci repose Elisabeth le Lievre trépassé le 9 Decembre Anno 1673’. Gemelde drie zerken zijn in 1934 in den vloer gevonden en door de kerkvoogdij tegen de wanden opgezet.

Avondmaalszilver, bestaande uit:⁺

Vier gelijke bekers, alle versierd met gegraveerde ranken om den bovenrand, met wapen: drie lelies, 2, 1, en met vogels en een helm. Opschriften: ‘W.C.V.D. Helmp’ en ‘P.P.V.L. Veldt’, alsmede: ‘Dit hoort de kerck van Leyendorp’. Merken: Holland, Leiden, jaarletter B, meesterteeken: gekoppelde letters A, V en B. Hoogte 16,5 cM. XVII A.

Gladde schotel, geschenk van Bartel Pouwelis van Overveldt, † 1715, en zijn zuster Annetie. Merken: Holland, Leiden, meesterteeken: 3 lelies, 2, 1. Middellijn 42 cM.

+ Inwendig.

+ Meubelen.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalszilver.

[p. 152]

Twee gladde schotels. Merken: Holland, Leiden, jaarletter Z, meesterteeken: W.G. Middellijn 26 cM.

⁺ In den toren hangt een klok van 66 cM. middellijn met opschrift in gothieke minuskels: sanctus. martinus. vocor. anno. domini. m. cccc. lxxvii. Te oordeelen naar den naam Martinus zal de klok van elders afkomstig zijn.

+ Klok.

Particuliere gebouwen.

⁺ Een huisje, even ten Zuiden van de Hervormde Kerk bij de brug en genummerd 33, heeft een deurkozijn waarvan het kalf is versierd met een voorstelling van den Hollandschen Leeuw in den Tuin en het opschrift: Anno 1649.

⁺ Boerderij ‘Sterkenburg’ aan een afgesneden bocht van den weg naar Hoogmade. Goed voorbeeld van een 18de-eeuwsche Rijnlandsche boerderij met ingebouwde kelder en opkamer.

+ Woonhuis.

+ Boerderij.