Twente

[p. 80]

Oldenzaal.

⁺ literatuur: b.l. snelting, Geschiedenis van Oldenzaal (Oldenzaal 1896). j.w.f. van harten, Oldenzaal 1626-1926 (Oldenzaal 1926).

⁺ naam: a.g. de bruyn, Oldenzaal, verklaring van den naam dezer stad, Oldenzaal 1911.

⁺ wapen: In azuur een kruis van goud vergezeld in het eerste kwartier van het omgewende borstbeeld van een bisschop in pontificaal van hetzelfde. Het schild wordt gedekt met een vijfbladerige kroon van goud. Oorspronkelijk waren kruis en borstbeeld van zilver in keel.

⁺ zegel: De oudst bekende zegels van Oldenzaal dagteekenen van 1260 en 1274, en vertoonen den H. Martinus te paard met een bedelaar (l.ph.c. van den bergh, Beschrijving der vroegere Nederlandsche gemeentezegels, blz. 77, reg. ov. oork., n^o. 420). Een zegel, hangende aan een charter van 1336 vertoont den H. Martinus te paard met opgeheven rechterhand. Rechts staat: martinus; het omschrift luidt: sigillum aldensalense. (Verslagen omtrent 's Rijks oude archieven XXIX, 1906, blz. 363, n^o. 185). Het tegenzegel vertoont het wapen der stad met omschrift: s. secretum civitatis aldenzelensis. (Aan een charter van 1351, voor latere exemplaren met gewijzigd opschrift zie l.ph.c. van den bergh, als boven, blz. 77, 78).

⁺ geschiedenis: Oldenzaal wordt het eerst vermeld in de goederenlijst van het klooster Prüm van 893. (Bewaard in een afschrift van 1222, muller-bouman, n^o. 86).
In 1049 verleende keizer Hendrik III aan den bisschop het recht in Oldenzaal een weeken een jaarmarkt te houden (muller-bouman, n^o. 206, zie ook racer, II, blz. 51, waar wordt betoogd, dat hierin geen dwingend bewijs ligt voor landsheerlijk gezag van den bisschop).
Wanneer Oldenzaal stedelijke rechten verkreeg, is niet bekend. Waarschijnlijk is dit zeer vroeg geschied, en moet Oldenzaal na Deventer als de oudste stad van Overijssel worden aangemerkt. Bij bovengenoemde goederenlijst van Prüm is door den afschrijver in 1222 aangeteekend: ‘Aldenselen sita est inter Daventre et Monasterium in una terra que appellatur Twinta, et est melius oppidum illius vicinie. Habitant enim ibi XVI canonici et est ibi conventualis ecclesia; ipsum autem oppidum bene est firmatum ac munitum’.
De belangrijkheid van Oldenzaal in de XIIIde eeuw blijkt uit een stuk van 1260, waarin Oldenzaal verklaart te willen toetreden tot een overeenkomst tusschen Utrecht en Keulen, op voorwaarde, dat het te Keulen geleden verlies van één harer burgers worde vergoed. In 1261 wordt het verdrag door de burgers van Oldenzaal erkend (brom, Regesten n^os. 1460 en 1482). In 1261 geven ‘judices, scabini et universitas Aldenzalensis’ een verklaring aan die van Coesfeld (in Westfalen) aangaande het eindigen van een twist tusschen beide steden (brom, Regesten n^o. 1490). In later tijd pretendeerde Oldenzaal tot de ‘groote steden’ van Overijsel te behooren, en poogde nog in 1640 en 1657 als zoodanig voor de vergaderingen van Ridderschap en Steden te worden beschreven (racer III, blz. 103). Omtrent de verdere lotgevallen der stad tot het eind van de XVde eeuw is zoo goed als niets bekend. Op Lebuïnusdag 1492 werd Oldenzaal door de Gelderschen ingenomen, bij welke gelegenheid het grootste deel der stad verbrandde (lindeborn, blz. 190, racer V, blz. 18). Dit was het begin van een lange reeks rampspoeden. In 1510 viel de hertog van Gelre weer in Twente, en liet van Goor uit het beleg slaan voor Oldenzaal, dat zich op den 4den Februari overgaf, nadat weer op verscheiden plaatsen brand was uitgebroken. Omstreeks Pinksteren van hetzelfde jaar werd de stad door een bisschoppelijke krijgs-

+ Literatuur.

+ Naam.

+ Wapen.

+ Zegel.

+ Geschiedenis.

[p. 81]

macht belegerd, die eerst tegen den winter overgave bereikte (ov. almanak 1844, blz. 209; nagge I, blz. 367, 368, monachus albergensis, uitg. in Bijdr. en Meded. Historisch Genootschap te Utrecht XXXVI, 1915, blz. 371-380). Volgens nagge (dl. I blz. 391) werd de stad in 1513 door den afgezetten en rebelschen drost van Koevorden, Rudolf van Munster, zwaar belegerd en ingenomen. Een bende muitende troepen bezette en plunderde Oldenzaal weer in 1517; bisschop Philips van Bourgondië, misnoegd dat men geen tegenweer had geboden, stelde in 1518 nieuwe verordeningen vast, volgens welke de Raad voortaan door den landsheer zelf zou worden aangesteld (tijdr. reg. V, blz. 390; versl. en meded. o.r.g. 1873, blz. 13 vlg.). De strenge maatregelen waren klaarblijkelijk een succes; in 1522 moesten de Gelderschen na een vergeefsch beleg aftrekken (j.w. mulder, Zwolsche Kroniek 1520-1526, Zwolle 1898, blz. 26). Nadat Twente zich den 18den Maart 1528 in een plechtige vergadering te Oldenzaal onder den Keizer had begeven, brak voorloopig een tijd van vrede aan.
Zwaar geteisterd werd Oldenzaal door den 80-jarigen oorlog. In Juli 1572 werd Oldenzaal door Willem van den Bergh voor den Prins bemachtigd, doch reeds in November van dat jaar was de stad weer Spaansch. In April 1580 nam Hohenlohe de stad voor de Staten, maar Rennenberg heroverde haar nog in September van hetzelfde jaar. De veldtocht van Prins Maurits in 1597 bracht de vesting na een kort beleg aan de Staatsche zijde, tot Spinola haar in 1605 terugnam. Eerst het beleg door Ernst Casimir en de overgaaf van 1 Augustus 1626 brachten Oldenzaal voorgoed aan de Republiek. De vesting werd nu, zeer tegen den zin der burgerij, ontmanteld, zoodat de Munsterschen zonder tegenweer in 1672 de stad bezetten en hielden tot 1674. Oldenzaals krijgsgeschiedenis is daarmede afgeloopen, al legerden in den strengen winter van 1794/1795 de terugtrekkende geallieerde hulptroepen zich nog eenige weken binnen de stad.
Moge Oldenzaal in de eerste eeuwen van zijn bestaan als stad eenige economische beteekenis hebben gehad, die het een vooraanstaande plaats in deze streken verzekerde, na den 80-jarigen oorlog onderscheidt het zich vrijwel niet meer van de overige armelijke kleine stadjes. Deze toestand duurde tot ver in de XIXde eeuw. Eerst het tweede deel der XIXde eeuw geeft een belangrijke opleving der industrie te zien en den overgang van een land- en marktstadje tot een industriestad. Tengevolge van deze economische opleving werd de stad aanmerkelijk uitgebreid en het grootste deel der oude huizen gesloopt of onherkenbaar verbouwd.

Germaansche oudheden.

Een laat-Saksische kogelpot, gevonden onder den drempel van een afgebroken huis, wordt bewaard in de Oudheidkamer te Oldenzaal.

Plattegrond der stad.

literatuur: Opsommingen van plattegronden in: Verslag der vergadering Overijselsch⁺ Regt en Geschiedenis 9 Juli 1864, blz. 17, en j. geesink, Catalogus van kaarten en teekeningen, aanwezig in het Rijksarchief in Overijsel, 's-Gravenhage 1924, blz. 28 vlg.

Omtrent de oudste gedaante van de nederzetting zijn geen gegevens voorhanden.⁺ Sinds onheuglijke tijden ligt in het midden der vrijwel cirkelvormige stad de kerk van St. Plechelmus, eertijds omgeven door de sinds lang verdwenen kapittelgebouwen. Een verkeersweg uit het Zuiden, de Steen-

+ Literatuur.

+ Beschrijving.

[p. 82]

straat, buigt om de kerk naar de Noordwaarts daarvan gelegen Markt, en vervolgt van hier als Bisschopsstraat zijn loop naar het Noorden. Een andere verkeersweg, de Deurningerstraat, loopt van het Zuid-Westen recht op de kerk aan. Te beginnen met de Marktstraat buigt zich een straat spiraalsgewijs Zuidelijk om de kerk.

Afb. 16. Oldenzaal. Plattegrond in 1626 naar Blaeu.

Het beloop van de ommuring en de bolwerken is vrij nauwkeurig in het stratenplan terug te vinden.

Versterkingen.

⁺ Dat de stad reeds vroeg bevestigd was, blijkt uit de vermelding als zoodanig in 1222 (zie blz. 80). Bij de gelegenheid van het beleg door Rennenberg in 1580 wordt zij beschreven als hebbende ‘eenen goeden hoogen muer met thoorens bestreken op

+ Geschiedenis.

[p. 83]

de oude manier, ende eenen graft daer vor, ende daer buyten eenen wal met noch een graft’ (dumbar, Analecta II, blz. 279/280). Enkele jaren later werd op of om dezen laatsten wal nog een verdedigingsstelsel met negen bolwerken aangelegd. Na de inneming door Ernst Casimir in 1626 werd last gegeven de vestingwerken geheel te sloopen en de poorten af te breken. Omtrent het midden der XVIIde eeuw schijnt de burgerij de stad opnieuw eenigszins te hebben versterkt, en werden eenvoudige poortgebouwen opgericht. Mogelijk dateerde ook nog uit dezen tijd een fragment van den stadsmuur, dat in 1901 bij afbraak van eenige huizen bij de Steenpoort te voorschijn kwam en toen mede werd gesloopt. (Afbeelding bij van harten, Oldenzaal 1626-1926). Deze versterkingen hebben echter geen dienst meer gedaan en zijn waarschijnlijk spoedig vervallen; de poortgebouwen verdwenen in het midden der vorige eeuw.

Als resten der versterkingen bevinden zich in het brandspuithuisje op den⁺ Koem, naast n^o. 21, twee Bentheimersteenen, afkomstig van een der voormalige poorten, met het opschrift: AN̄O · 1626 · SYN / DESE · STADTSWAL / LEN · POORTEN, ENDE / MUYREN · GEDEMOL / IEERT · ANO · 1644 / IS · DESE · POORTE · WE / DEROMME · GERENOVEERT en daaronder in kleine letters: ANO 1862 WEER AFGEBROOKEN. Een stuk steen met een fragment van een dergelijk opschrift, afkomstig van de Bisschopspoort, bevindt zich in de Oudheidkamer (blz. 107).

Het RAADHUIS ligt aan de Noordzijde van de kerk met zijn voorgevel naar⁺ de Markt.

Blijkens een steen, afkomstig van het Raadhuis, en tegenwoordig bewaard in de⁺ Oudheidkamer te Oldenzaal (zie blz. 107), werd het in 1510 door het geschut der Gelderschen verwoest. Uit het opschrift van dit fragment schijnt tevens te volgen, dat het gebouw in 1559 weer werd hersteld. Toch schijnt het ook in den tusschentijd in gebruik te zijn geweest, althans werd in 1531 ‘van den raadhuyze binnen der Stadt Oldenzeel’ geld gestrooid wegens de huldiging van Karel V (ov. bijdr. II, 1875, blz. 187). Tijdens een storm werd op 29 November 1836 het raadhuis deerlijk geteisterd, zoodat het dak moest worden afgebroken en het muurwerk eenige ellen verlaagd (van der aa). Sindsdien werd het gebouw gepleisterd en aan de voorzijde uitgebreid. Blijkens een gekleurde waterverfteekening op het raadhuis bewaard (zie beneden) had het gebouw een slanken, midden-XVIde-eeuwschen voorgevel met hoogen top. De vensters en de ingang waren door korfbogen gedekt.

In zijn tegenwoordigen toestand is het Raadhuis een weinig belangrijk rechthoekig⁺ gebouw, waarvan het achterste, gepleisterde, gedeelte, dat zwaar baksteenmuurwerk vertoont, uit de XVIde eeuw kan dagteekenen. In dit gedeelte een nagenoeg vierkante kelder, overdekt met riblooze kruisgewelven op een vierkanten middenpijler en verlicht door twee rechthoekige zandsteenen keldervenstertjes. In het gebouw zijn aanwezig de volgende voorwerpen:⁺ Fragment van een gestoken eikenhouten fries, afkomstig uit de raadzaal, met opschrift:

We kant maken, segget mi
Dat et alman to dancke si
1554

+ Beschrijving.

+ Raadhuis.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

+ Inventaris.

[p. 84]

Twee stadszwaarden. De overige bevinden zich in de Oudheidkamer (zie blz. 108).

Verguld ijzeren weerhaan (XVII?), afkomstig van den Plechelmustoren, en in 1925 naar hier overgebracht.

Gekleurde waterverfteekening (XIXb) in zwarte lijst, 81 × 57 cM., voorstellende den voorgevel van het raadhuis vóór 1836.

Kerkelijke gebouwen.

⁺ 1. De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK VAN DEN H. PLECHELMUS is eigendom van de R.-K. parochie van dien naam; de toren is eigendom van de burgerlijke gemeente Oldenzaal; de gelijkvloersche ruimte in den toren is in gebruik afgestaan aan het Kerkbestuur.

⁺ literatuur: j. weeling in de Overijselsche Almanakken 1839, blz. 197, en 1841, blz. 178; j. kalf, in ‘Het huis Oud en Nieuw’ 1908, blz. 338 en 374; j. kalf, De Katholieke kerken in Nederland, blz. 149; r. ligtenberg, Die romanische Steinplastik in den nördlichen Niederlanden I, blz. 134; f.a.j. vermeulen, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche Bouwkunst, blz. 336/338 en passim.

⁺ geschiedenis: Door het verloren gaan van de archieven van het kapittel van St. Plechelmus ontbreken betrouwbare gegevens over de geschiedenis van het kerkgebouw in de Middeleeuwen nagenoeg geheel.
Volgens lindeborn (blz. 185) was de kerk van Oldenzaal oorspronkelijk aan den H. Sylvester gewijd. Nadat in 954 de relieken van den H. Plechelmus van Odilienberg naar Oldenzaal waren overgebracht, en bisschop Balderik hier een kapittel van kanunniken had gesticht en het houten kerkgebouw door een van steen had vervangen, zou voortaan de H. Plechelmus als patroonheilige zijn vereerd (zie ook beka en heda, uitg. Buchelius 1643, ondersch. blz. 33 en 75; chronicon tielense, uitg. J.D. van Leeuwen, blz. 67; Archief Aartsbisdom Utrecht III, 1876, blz. 419, XV, 1887, blz. 371). Verder ontbreken alle gegevens tot 1450, in welk jaar een eigendomsoverdracht plaats vond ten behoeve van de ‘luchtinge’ en timmering van de kerk (j.i. van doorninck, Tijdr. Lijst Oud Archief van Oldenzaal, blz. 11 n^o. 26). Een opschrift in een der steunbeeren van den Zuiderzijbeuk vermeldt als stichtingsjaar van dit gedeelte 1480 (zie blz. 94); geerdink (blz. 194) vermeldt, dat de Zuiderzijbeuk in 1484 werd gebouwd, waarmee mogelijk op de voltooiïng wordt gedoeld.
In 1492 verbrandde de stad ‘cum bona parte templi’ (lindeborn, blz. 187). Ongetwijfeld bestond de schade aan de kerk toegebracht voornamelijk uit het verlies van de daken, waarvan de looden bedekking volgens geerdink (blz. 192) op de gewelven droop. Tevens werd volgens dezen schrijver ‘het orgel, dat terzijde stond in domo capitulari boven den Noorderzijbeuk’ geheel vernietigd. Bij de restauratie vond men inderdaad, dat de middenbeuksmuur boven de gewelven van den Noorderzijbeuk ernstig door een brand was geteisterd. De toren zal toen meer hebben geleden; blijkens de brandsporen, die inwendig allerwege op de wanden zichtbaar zijn, is deze geheel uitgebrand.
Ongetwijfeld staat in verband met de herstelling van de kerk, die daarop volgde, de schenking door bisschop David van Bourgondië van een glas ter grootte van ongeveer 200 voet, waarvan de kosten zijn verantwoord in de rekeningen van den rentmeester van Twente over 1493/1494 (k. heeringa, Rekeningen van het bisdom Utrecht I, blz. 491).

+ Plechelmuskerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 85]

De mededeeling van weeling (Ov. Almanak 1841, blz. 160) dat het koor in 1525 zou zijn vergroot, later door verschillende andere schrijvers overgenomen (o.a. geerdink, blz. 194, kalf, blz. 150), is een gevolg van zijn opvatting, dat de kerk na den brand van 1492 in 1525 zou zijn herbouwd, hetgeen hij waarschijnlijk grondde op het opschrift boven den toreningang (blz. 92). Deze mededeeling kan als volkomen waardeloos worden beschouwd, evenals de overige dateeringen die Weeling geeft. In 1565 werd de toren van een uurwerk voorzien en gaf men bovendien 25 goudg. uit voor het dekken van de kerk met leien. In 1566 besteedde men ‘tot tymmerasie tot der hilgen kercken’ ruim 36 goudg., in 1568 80 goudg. (versl. en meded. o.r.g. XXXV, 1918, blz. 78, 79).
Nadat Prins Maurits de stad in 1597 had ingenomen, werd de kerk aan de Hervormden overgegeven met uitzondering van het koor, dat ter beschikking van het kapittel bleef (geerdink, blz. 195). Na de herovering der stad door Spinola in 1605 ging zij weer aan de Roomsch-Katholieken over. Tot herstel van de vervallen daken verleenden de ‘Aartshertogen’ in 1615 een bijdrage van 500 ponden Vlaamsch (pinchart, Archives des Arts, Sciences et Lettres II, blz. 227). Toen Ernst Casimir de stad in 1626 voor de Staten had bemachtigd, namen de Hervormden de kerk weer in bezit, maar tengevolge van het zoogen. ‘Interimverdrag van Roosendaal’ werd zij op 13 Februari 1628 weer teruggegeven aan het kapittel, dat nog hetzelfde jaar aan de Landvoogdes te Brussel een verzoek richtte voor subsidie in de kosten der herstelling van de schade, die door de beschieting in 1626 aan het gebouw was toegebracht (Archief Aartsbisdom Utrecht XIII, 1885, blz. 294). Deze ‘trêve’ werd in 1632 opgezegd, tengevolge waarvan de kerk in 1633 weer aan de Hervormden kwam. (bijdragen XII, 1898, blz. 62). Gedurende de bezetting door de Munsterschen in de jaren 1672-1674 hernam het kapittel zijn rechten, daarna bleef de kerk in handen der Hervormden tot 1810. Inmiddels moet de kerk in een min of meer verwaarloosden toestand zijn geraakt. Het gebouw op den Noorderzijbeuk, dat volgens geerdink (blz. 192) als kapittelzaal had gediend, was omtrent het midden der XVIIde eeuw vervangen door een verdieping, die als Latijnsche school was ingericht.

In 1704 heet de kerk door den laatsten storm zeer vervallen, en moest zij worden gerepareerd (j.w.f. van harten, IIde Lijst van Stukken behoorende tot het oudarchief der Stad Oldenzaal, Oldenzaal 1908, blz. 51 n^o. 349). In 1748 werd de toren, die het jaar tevoren schade had opgeloopen, weer hersteld (snelting, blz. 51). Ernstige beschadigingen schijnt het gebouw vóór 1794 echter niet te hebben ondervonden; ook het oude meubilair als koorbanken, orgels met geschilderde heiligenfiguren op de deuren, en het oxaal waren blijkbaar ongerept gelaten en onderhouden.

Een onherstelbare ramp overviel de kerk echter in den winter van 1794 op 1795. Een deel van het ontredderde leger der Bondgenooten, dat in den strengen winter voor de aanrukkende Franschen naar Duitschland terugtrok, legerde zich eenige weken in de stad. De kerk werd gebruikt als paardenstal en hospitaal. In de felle koude en bij gebrek aan brandstoffen werden ten slotte tegen de pijlers stookplaatsen aangelegd en al de oude meubelen verbrand. Na het vertrek der troepen moet de kerk inwendig volgens de treffende beschrijving van weeling een ruïneuzen indruk hebben gemaakt. De zware beschadigingen aan pijlers en muurwerk werden eerst bij de laatste restauratie afdoende hersteld.

De Hervormde gemeente richtte nu alleen het koor op armoedige wijze in voor de godsdienstoefeningen; de zware kosten van herstel der voor de kleine gemeente veel te groote kerk deden de gedachte opkomen het grootste deel af te breken en alleen het koor te behouden. Gelukkig werd dit plan niet uitgevoerd; en ten slotte werd de kerk volgens een besluit van Lodewijk Napoleon den 29sten December 1809 aan de Roomsch-Katholieken overgedragen. De kerk werd nu een weinig hersteld, een bak-

[p. 86]

steenen scheidsmuur werd opgetrokken tusschen het schip en de torenruimte, en een bescheiden nieuw meubilair aangeschaft.
De toren gaf meer reden tot bezorgdheid. Het breede venster dat zich boven den toreningang bevond, werd wegens gevaarlijke scheuren in het muurwerk grootendeels dichtgemetseld en vervangen door een lang, smal spitsboogvenster. Ondanks deze voorzorgsmaatregelen stortte in 1826 een groote massa steen uit den Zuid-Westelijken torenhoek; wegens de zware kosten van de herstelling in 1829 moest de gemeente een leening aangaan van f 5500. -.

⁺ restauraties. In 1891 begon onder leiding van Ir. Joseph Cuypers de eerste restauratieperiode, welke duurde tot 1900. De Latijnsche school boven den Noorderzijbeuk werd verwijderd. De geveltoppen van het dak, dat den Zuiderzijbeuk en den Zuidarm van het transept gezamenlijk dekt, maakten plaats voor dakschilden. De Zuidelijke absidiool, welke met een muur was gedicht, werd heropend, de Noordelijke absidiool op de oude grondslagen herbouwd, waarvoor de sacristie werd ingekort en gewijzigd. De scheidingsmuur tusschen toren en schip werd verwijderd, een aantal Romaansche en eenige Gothieke vensters van de koorsluiting en in den Westmuur der Zuiderzijbeuk werden heropend, en alle Gothieke vensters van steenen harnassen voorzien. Verder werd het muurwerk op onderscheiden plaatsen hersteld, de vloer verlaagd en een portaal gebouwd voor den ingang van den Zuiderzijbeuk.
Onder dezelfde leiding werd de restauratie in 1922 hervat en in 1925 voltooid. Uitwendig werden daken en muren verder hersteld, inwendig werd alle muurwerk, met uitzondering van de gewelfschelpen, van pleister ontdaan en bijgewerkt.
In 1923 ontdekte men bij graafwerk aan de Noordzijde van den toren een fundament van een muur, dat zich van den Westgevel van den Noorderzijbeuk vrijwel evenwijdig aan den Noordmuur van den toren een eind Westwaarts voortzette. (zie pl. XLI, n^o. 3). De bestemming van dit fundament is niet geheel duidelijk; mogelijk heeft het behoord tot een voorganger van de tegenwoordige kerk.
In 1930 is aan de Oostzijde van de oude sacristie een nieuwe sacristie met verwarmingskelder opgetrokken naar ontwerp van den architect G. de Hoog, destijds onderdirecteur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg.

⁺ De kerk ligt aan alle zijden vrij op het St. Plechelmusplein, dat tijdens de eerste restauratieperiode van de kerk aanmerkelijk is afgegraven. De Romaansche deelen van de kerk zijn georienteerd met een afwijking van 8^o naar het N. Toren en koor vertoonen geringe afwijkingen van deze orientatie.

⁺ Het gebouw (afb. 18-21, pl. XXXVIII-XLIV), oorspronkelijk een volgens het gebonden stelsel opgetrokken, geheel in steen overwelfde Romaansche pijlerbasiliek (XIIB) met een middenbeuk van drie traveeën, een van twee absidiolen voorzien transept van drie traveeën, een koor van één halfrond gesloten travee en rechthoekige uitbouwen tusschen de absidiolen en het koor, is in den loop der tijden gewijzigd door het optrekken van een zwaren vierkanten toren aan de Westzijde (XIII), het vergrooten van het koor met een rechthoekige travee en een sluiting van vijf achthoekszijden (XV), het vervangen van den smallen Zuiderzijbeuk door een ruimen Gothieken zijbeuk (XVd) van evenveel traveeën en ongeveer even groote breedte en hoogte als de middenbeuk, en het sloopen van de Noorderabsidiool terwille van den bouw van een sacristie (XVI) tegen de Noordzijde van het koor. De Noorderabsidiool is tenslotte

+ Restauraties.

+ Ligging.

+ Plattegrond.

[p. 87]

bij de restauratie herbouwd, en in 1930 is een moderne sacristie tegen de Oostzijde van de oude opgetrokken.

Ingangen bevinden zich in den Westmuur van den toren, die misschien oorspronkelijk⁺ niet van buiten toegankelijk was, in de vierde travee van den Noorderzijbeuk, in de middentravee van den Zuiderzijbeuk en in den Zuidwand van de tweede koortravee.

De kerk, met ingegrip van de gelijkvloersche torenruimte, heeft een lengte⁺ van 69 M. De binnenwerksche breedte bedraagt over de torenruimte 9,65 M., over het schip 25,75 M., over het transept 30, 85 M. De binnenwerksche breedte van den middenbeuk bedraagt 9,55 M., die van den Noorderzijbeuk 3,42 M., die van den Zuiderzijbeuk 10,02 M. De kruin der gewelven van den middenbeuk ligt 13,00 M. boven den vloer, die van de gewelven van den Noorderzijbeuk 5,30 M., die van den middentravee van den Zuiderzijbeuk 14,87 M.

Met uitzondering van de gewelfschepen der Gothieke deelen van de kerk⁺ is het gansche gebouw met inbegrip van den toren in Bentheimersteen opgetrokken. Voor zoover zichtbaar is dit materiaal aan de muren in welbehakte blokken toegepast; naar bij de restauratie bleek bestaat de kern van de Romaansche muren van de kerk echter

Afb. 17. Oldenzaal, St. Plechelmuskerk, Steenhouwersmerken.

uit puin en brokken in een speciemassa.

Op verschillende steenen van den Zuiderzijbeuk en van het korfboogpoortje van den toreningang komen steenhouwersmerken voor (zie afb. 17). De toren is voorzien van een laag plint, en wordt door lijsten in vijf geledingen⁺ verdeeld. Lisenen verdeelen de muren van alle geledingen in drie vakken, met uitzondering van den Westmuur der beide eerste geledingen, waar zij gelijkvloers naderhand zijn weggehakt (zie onder) en daarboven steeds hebben ontbroken.

De muurvakken der eerste geleding worden ieder overspannen door een⁺ paar ongeprofileerde spitsbogen, die in het midden der vakken worden gedragen door met bladornament versierde kraagsteenen. Dat dergelijke door twee bogen overspannen muurvakken oorspronkelijk ook aan de Westzijde dezer geleding aanwezig waren, blijkt uit den aanzet van een boog rechts van den ingang en uit een teekening door Meijling (XVIIIb) in het Overijselsche Geschiedk. Museum te Zwolle. In het midden van den Westmuur bevindt zich een diepe rondboognis, die een geprofileerden laat-Gothieken korfboogingang omsluit. Deze rondboognis is in 1809 in zijn tegenwoordigen staat gebracht, naar weeling opgeeft (Ov. Almanak 1839, blz. 197, 221). In den boogtrommel van de nis het opschrift: Renovatum 1809, met aan weerszijden de sporen van een weggehakt opschrift in Gothieke minuskels, dat vóór

+ Ingangen.

+ Maten.

+ Materialen.

+ Uitwendig. Toren.

+ Eerste geleding.

[p. 88]

Afb. 18. Oldenzaal, St. Plechelmuskerk. Dwarsdoorsnede over A-B en lengtedoorsnede over C-D.

[p. 89]

Afb. 19. Oldenzaal, St. Plechelmuskerk, Plattegrond.

[p. 90]

Afb. 20. Oldenzaal, St. Plechelmuskerk. Détails Noorderpijlerrij. (Toren en Westelijk deel van het schip.)

[p. 91]

Afb. 21. Oldenzaal, St. Plechelmuskerk. Détails Noorderpijlerrij. (Oostelijk deel van het schip, kruising en koor.)

[p. 92]

1809 moet hebben geluid: Annis transactis quingentis mille viginti qui/no lapis primus tunc(huic?) turri imponitur (ov. almanak 1839, blz. 234).

⁺ De lisenen van de tweede geleding worden verbonden door geprofileerde spitsboogfriezen. In den Westmuur bevindt zich een smal spitsboogvenster, dat in 1809 is aangebracht (ov. almanak 1839, blz. 221) en, blijkens evengenoemde teekening van Meyling, een ouder, groot, driedeelig venster vervangt. De wijde halfronde ontlastingsboog boven het tegenwoordige spitsboogvenster is waarschijnlijk een overblijfsel van dit vroeg-Gothieke driedeelige venster.

⁺ De lisenen van de derde geleding worden eveneens verbonden door boogfriezen. In elk der muurvakken van deze geleding bevindt zich een tweedeelige spitsboognis, waarvan de verdeelbogen rusten op een middenzuil en zuiltjes in de dagkanten. Nagenoeg alle schachten der zuilen zijn echter verdwenen. In de boogtrommels boven de middenzuilen zijn aan Noord- en Zuidzijde vierpassen uitgehouwen, die ronde lichtgaten omlijsten. In het muurwerk van den Westgevel is een wijde halfronde ontlastingsboog zichtbaar, die ontspringt boven de scheidingslijst van de tweede geleding. De Oostwand der derde geleding, tegen welke het dak van den middenbeuk aansluit, is geheel vlak gelaten.

⁺ De muurvakken van de vierde geleding worden aan de bovenzijde afgesloten door een horizontale lijst op kraagsteenen. De middenvakken van Noord- en Oostzijde bevatten ieder een vierdeelig galmgat, die gedeeltelijk met baksteen zijn gedicht. De overige muurvakken dezer geleding vertoonen alle tweedeelige spitsboognissen van ongeveer gelijke vormen als die der derde geleding; aan de Noordzijde is de onderverdeeling door zuiltjes en spitsbogen verdwenen.⁺ De muurvakken van de vijfde geleding worden onder de daklijsten afgesloten door een fries van spitsbogen. De middenvakken bevatten elk een tweedeelig galmgat, de zijvakken nissen met blind traceerwerk. De galmgaten van Noord- en Oostzijde zijn later gewijzigd door gedeeltelijke dichtmetseling, de nissen aan den Noordkant missen hun traceeringen.

⁺ De toren wordt gedekt door een vierzijdige spits, uitloopend in een vierzijdige open topverdieping met ingesnoerd-achtzijdige spits.

Volgens weeling (Ov. Almanak 1839, blz. 220) zou de toren vroeger een (houten?) bovenbouw hebben gedragen, eindigende in een met koper belegden open koepel, welke bekroning te eeniger tijd door een storm zou zijn verwoest en vervangen door de tegenwoordige spits. Een gedrukt werk, waarin een afbeelding van den toren met den ouden hoogen bovenbouw zou voorkomen, en dat zijn zegslieden hadden gezien, kon Weeling echter nergens opsporen. Waarschijnlijk berust deze mededeeling op een verkeerde interpretatie van oude prenten, als die van Blaeu (afb. 16, blz. 82), waarop de onnauwkeurig geteekende kerk (rechtgesloten koor) is voorzien van een toren met een koepelvormige spits.

⁺ De Noorderzijbeuk is voorzien van een laag plint en van een afsluitlijst, bestaande uit een bollen staaf en een hol, welke lijst ook aan den Westgevel van dezen zijbeuk horizontaal onder den geveltop is doorgevoerd.

+ Tweede geleding.

+ Derde geleding.

+ Vierde geleding.

+ Vijfde geleding.

+ Spits.

+ Schip Noordzijde.

[p. 93]

In den Noordmuur bevinden zich vijf rondboogvensters met aan binnen- en buitenzijde afgeschuinde dagkanten. In de vierde travée is de muur voorzien van een buitenwaartsche verzwaring, die onder de daklijst is afgeschuind. In deze verbreeding bevindt zich een ingang, gedekt door een dubbele rondboog, waarvan de buitenste rust op driekwart zuiltjes in den dag. Deze bij de restauratie herstelde zuiltjes zijn voorzien van basementen en kapiteelen, bestaande uit eenige banden, de basementen met hoekblaadjes. Boven de muurverzwaring is de bolle staaf van de daklijst zig-zag gegroefd. Tusschen de tweede en de derde travee wordt de muur geschoord door een eensversneden steunbeer met schuine afdekking.

De Westgevel van den Noorderzijbeuk vertoont een buitenwaartsche verzwaring, uitspringende op drie door halfronde bogen verbonden kraagsteenen, en naar het Zuiden afgeschuind tot dicht bij den toren, waar de verzwaring overgaat in het vlak van den geveltop. Bij de restauratie is in deze muurverzwaring een rondboogvenster aangebracht; voordien bevond zich hier slechts een klein rechthoekig venster. Bovendien waren de boogtrommels van de beide overkragingsbogen vroeger elk van een vierkant, later met baksteen dichtgezet gat voorzien. In den geveltop een rondboogopening.

Aan de binnenzijde van den Westmuur van den Noorderzijbeuk was vroeger een deur, die toegang gaf tot een smalle trap in de dikte van den muur, leidende naar de ruimte boven het gewelf en naar de toenmalige orgelzoldering (weeling in Ov. Almanak 1839, afb. t.o. blz. 212, blz. 213-215. De mogelijkheid bestaat, dat de muurverzwaring gemaakt is terwille van deze trap, hoewel de geringe hoogte van het uitstek onder de afschuining slecht overeenkomt met de hoogte, die de trap moet hebben gehad. Een geheel bevredigende verklaring van deze overgekraagde muurverzwaring in ons niet bekend.

De Noordmuur van den hoogen middenbeuk is geheel vlak en voorzien van drie paar rondboogvensters met aan binnen- en buitenzijde afgeschuinde dagkanten en wordt evenals de overige Romaansche gevels onder het dak afgesloten door een lijst, bestaande uit een bolle staaf en een hol.

De muren van den Zuiderzijbeuk worden geschoord door twee keer versneden⁺ steunbeeren met ezelsrugfrontalen tegen de schuine afdekkingen. De frontaal van den overhoekschen beer op den Z.W. hoek is gevuld met traceerwerk, de overige vertoonen ieder twee vlakke wapenschilden.

In den Westmuur bevinden zich twee slanke rondboogvensters met aan binnen- en buitenzijden afgeschuinde dagkanten en bij de restauratie aangebrachte harnassen.

De Zuidmuur van den Zuiderzijbeuk wordt doorbroken door drie spitsboogvensters met geprofileerde dagkanten en nieuwe of vernieuwde flamboyante traceeringen. Zuid- en Westgevel zijn onder de vensterdorpels voorzien van een waterlijst, welke ook aan de steunbeeren is doorgevoerd. Aangezien de vensterdorpels in den Westgevel een weinig hooger liggen dan die van den

+ Zuidzijde.

[p. 94]

Zuidgevel, maakt deze waterlijst even ten N. van den Z.W.hoek een sprong omhoog.

Onder het middenvenster van den Zuidgevel een rijkgeprofileerde dubbele ingang met vlakke lateien op met koolbladornament versierde consoles. Voor dezen ingang is bij de eerste restauratie een portaal gebouwd.

In den steunbeer aan de Oostzijde van den ingang het volgend opschrift in Gothieke minuskels: Anno: milleno: quadg/teno: tria: jūgo: x: sūp/1: pm̄s: hic: lapis: īponitur (1480), en een weinig hooger in Romeinsche kapitalen: RENOVATUM 1635.

In den steunbeer Westelijk van den ingang zijn overblijfselen zichtbaar van een zonnewijzer.

Op een groot deel van den Zuidmuur komen even boven het plint verticale uithollingen voor. Over verklaringen van dit verschijnsel, dat ook voorkomt aan de oude parochiekerken van Delden, Denekamp, Enschede en Ootmarsum, zie: versl. en meded. o.r.g. xxxxiii, 1926, blz. 45 vlg.

⁺ De topgevel van den Noordertranseptarm bevat twee rondboogvensters met binnen- en buitenwaarts afgeschuinde dagkanten. Beneden de vensters vertoont de gevel een buitenwaartsche verzwaring, waarin drie rondboognissen geflankeerd door lisenen naast de hoeken. In de middennis een rondboog van een vroegeren, thans dichtgemetselden ingang, waarboven een sterk verweerde manskop uitspringt. In de rechterrondboognis een klein spitsboognisje. De beide rondboogvensters in den Westmuur van het Noordertransept hebben afgeschuinde dagkanten; die in den Oostmuur, boven het dak van de absidiool geplaatst, hebben aan binnen- en buitenzijde ingehoekte dagkanten. In den top van den Noordgevel een lichtgat, gedekt door een segmentboog. De absidiool van den Noordertranseptarm is bij de eerste restauratieperiode naar het voorbeeld van de Zuiderabsidiool herbouwd.

⁺ De Zuidarm van het transept mist den geveltop van den Noordarm en is voorzien van een omgaande daklijst. Naast de hoeken bevinden zich lisenen, die tot even onder de daklijst opgaan. Het wijde rondboogvenster in den Zuidmuur wordt door twee spitsbogen op een middenstijl onderverdeeld.¹⁾ Onder dit venster is de halfronde boog van een dichtgemetselden ingang zichtbaar. De vensters in den Oostmuur van den Zuidertranseptarm komen geheel overeen met de vensters in den Oostmuur van den Noordertranseptarm.⁺ De uitwendig segmentvormige absidiool (pl. XLI) is voorzien van een afgeschuind plint, uit hetwelk vijf slanke muurzuiltjes oprijzen, die onder de daklijst door halfronde bogen worden verbonden. De teerlingkapiteelen dezer zuiltjes zijn versierd met ingegroefde palmetten, rozetten en concentrische halve cirkels. In het middenvak bevindt zich een rondboogvenster met binnen- en buitenwaarts afgeschuinde dagkanten.

+ Transept Noordarm.

+ Zuidarm.

1) Volgens Weeling werd dit venster eerst in 1810 in zijn tegenwoordigen vorm gebracht (Ov. almanak 1839, blz. 243). Blijkens een teekening door Meyling (XVIIIb), berustend in het Museum te Zwolle, welke de kerk van het Z.O. afbeeldt, had het venster vóór 1810 reeds vrijwel dezelfde gedaante als thans.

+ Absidiool.

[p. 95]

De gelijkvloersche ruimte in den rechthoekigen uitbouw tusschen Zuiderabsidiool⁺ en koor wordt verlicht door een rondboogvenster in den Oostgevel, de verdieping door een daarboven gelegen rechthoekig lichtgat.

De Romaansche koortravee is aan weerskanten voorzien van twee rondboogvensters⁺ met in- en uitwendig afgeschuinde dagkanten, en van een liseen naast den Oosthoek.

De muren van de Gothieke deelen van het koor worden geschoord door steunbeeren met twee versnijdingen en driezijdige frontalen tegen de schuine afdekkingen. De spitsboogvensters hebben geprofileerde dagkanten en nieuwe harnassen. In den eersten steunbeer van de Zuidzijde is een kogel ingemetseld, met het opschrift: ano 1626, herinnerende aan het beleg in dat jaar door Ernst Casimir. Tegen den tweeden steunbeer zijn overblijfselen van een zonnewijzer zichtbaar.

De Noordmuur van de oude sacristie, ingeklemd tusschen de nieuwe sacristie⁺ en den Noordertranseptarm, vertoont twee spitsboogvensters en een eensversneden steunbeer. Bij den herbouw van de Noorderabsidiool tijdens de eerste restauratieperiode is de Noordwand van de eerste travee ingekort en verplaatst. Een vierkant portaaltje, gedekt door een spitsbogig tongewelf, dat vroeger in den hoek van koor en sacristie de verbinding vormde tusschen deze beide deelen, is in 1930 gesloopt terwille van de nieuwe sacristie.

De gelijkvloersche ruimte van den toren, twee geledingen hoog, is overkluisd⁺ met een achtdeelig ribgewelf, waarvan de met ronde staven bezette muraalbogen en de diagonale ribben rusten op ingehoekte muurpijlers met slanke kolonetten, terwijl de kruinribben ontspringen in de toppen der muralen. Muurpijlers en kolonnetten zijn voorzien van Attische basementlijsten; de kolonetten bovendien van hoekblaadjes aan de basementen, en van vroeg-Gothieke bladkapiteelen (zie pl. XLIII, n^o. 4) onder de deklijsten.

De spitsboog in den Oostmuur van den toren is in den dag, juist waar hij aansluit tegen den meest Westelijken gordelboog van het schip, voorzien van een smallere, met geringde staven bezette binnenboog, die aan weerszijden rust op een muurzuil met Attische hoekbladbasis en vroeg-Gothiek bladkapiteel. Het spitsboogvenster in den Westwand wordt omlijst door een nis met gedrukten spitsboog, welks ronde staaf aan weerszijden op een hoekkolonnet met bladkapiteel rust.

Een poortje in den Zuidwand geeft toegang tot een spiltrap in de dikte van den muur. Deze trap, die te halver hoogte een poortje heeft, dat oorspronkelijk uitkwam in de kap van den Romaanschen Zuiderzijbeuk, leidt naar de ruimte boven het gewelf van den toren, en vertoont sporen vroeger hooger te hebben doorgeloopen. De wanden aan de Oostzijde zijn zwaar beschadigd en aangetast door een brand, ongetwijfeld den brand van 1492; aan de Westzijde zijn zij na dien brand blijkbaar grootendeels nieuw bekleed. Onmiddellijk boven het gewelf is in den toren een houten schoorconstructie opgetrokken, die bedoeld is de muren te steunen en die den klokkestoel draagt. Doordat

+ Rechthoekige uitbouw.

+ Koor.

+ Sacristie.

+ Inwendig. Toren.

[p. 96]

deze ingewikkelde houtconstructie in een toestand van verval verkeert, oefent zij thans een buitenwaartschen druk op vele muurdeelen, waardoor deze op verscheiden plaatsen aanmerkelijk zijn uitgeweken.

⁺ Sinds de laatste restauraties is de zandsteen van muren, pijlers, bogen en gewelfribben allerwege zichtbaar. De vloeren bestaan uit een modern tegenplaveisel.

⁺ De middenbeuk wordt van den Noorderzijbeuk gescheiden door afwisselend zware en lichte pijlers. Toen omstreeks 1480 de Romaansche Zuiderzijbeuk werd vervangen door de Gothieke zijbeuk, heeft men aan deze zijde de tusschenpijlers en de wandvakken tot de muraalbogen uitgebroken en onder de muralen halfronde, rijkgeprofileerde bogen aangebracht, die de dragende functie der weggebroken deelen hebben overgenomen. De halfronde scheibogen tusschen middenbeuk en Noorderzijbeuk rusten op de geprofileerde imposten der hoofd- en tusschenpijlers; aan de alleen overgebleven hoofdpijlers van de Zuidzijde zijn deze imposten in gedeeltelijk vernieuwden staat ook nog aanwezig, evenals de aanzetten der oorspronkelijke Romaansche scheibogen.⁺ De hoofdpijlers zijn voorzien van hoekkolonnetten met teerlingkapiteelen. Zij dragen op hun imposten de riblooze kruisgewelven met hun muraal- en gordelbogen.

De vorm dezer gewelven wordt bepaald door de omstandigheid, dat niet alleen de gordel- en muraalbogen, maar ook de graten nagenoeg halve cirkels vormen. De kruinen der gewelfschilden stijgen ongeveer 1 M. De graten, aan de onderzijde aanvankelijk vooruitspringend, loopen halverwege te niet en liggen vervolgens verdiept. De gewelven, die aan de kruinen ongeveer 40 cM. dik zijn, bestaan uit ruw behakte blokken, die ongeveer haaks op de gordel- en muraalbogen zijn geplaatst en bij de graten tandgewijs in elkander grijpen.

Boven den eersten scheiboog van de Noordzijde bevindt zich een gedicht rondboogpoortje naar de ruimte boven de gewelven van den Noorderzijbeuk.⁺ De Noorderzijbeuk wordt overkluisd door riblooze kruisgewelven, welker gordelbogen aan de Noordzijde op muurpijlers rusten. In elk der traveeën is de Noordwand voorzien van een rondboognis. Tegen den Oostwand, boven den lagen rondboogdoorgang naar den Noordertranseptarm een muraalboog, rustende op twee hoekzuilen met teerlingkapiteelen (zie pl. XLIII, n^o. 1).

⁺ De drie traveeën van den Zuiderzijbeuk zijn overkluisd met stergewelven, waarvan dat over de middentravee hooger is opgetrokken dan de beide andere. Een breede spitsboogopening, uitgebroken in den oorspronkelijken Westmuur van den Zuidertranseptarm, verbindt dezen met den Zuiderzijbeuk. De gordelbogen, de ribben en de muralen langs den Zuidwand rusten tegen dezen wand op gelede muurpijlers met lijstkapiteelen. Onder de beide vensters in den Westmuur bevinden zich drie ondiepe korfboognissen.

⁺ De gordelbogen, die de kruispijlers verbinden, zijn aan de onderzijde van smallere binnenbogen voorzien. Aan West- en Oostzijde rusten de binnenbogen op paren kolonnetten met teerlingkapiteelen tegen de pijlers. Tusschen

+ Kerk.

+ Schip.

+ Middenbeuk.

+ Noorderzijbeuk.

+ Zuiderzijbeuk.

+ Transept.

[p. 97]

deze kolonetten bevindt zich een hol in het vlak van den kruispijler, dat ter hoogte van de kolonnet-kapiteelen met een bladornament te niet loopt. In afwijking van alle andere pijlers, die slechts een afgeschuind plint hebben, vertoonen de kruispijlers alle geprofileerde basementen, waarvan de Oostelijke in verband met de treden van den koorvloer ongeveer 40 cM. hooger reiken dan de Westelijke.

Behalve aan den Zuidwand zijn de beide transeptarmen voorzien van muraalbogen, rustende op driekwart-ronde hoekzuilen met hoekbladbasementen en teerlingkapiteelen, welke laatste zijn versierd met ingegroefde palmetten en worden afgedekt door getande dekplaten, overeenkomstig die van de kruispijlers. De gewelven van het transept komen in vorm en samenstelling overeen met die van den middenbeuk. De dichtgemetselde ingangen in Noorder- en Zuidgevel van het transept worden ieder geflankeerd door rondboognissen; in den Westwand van den Noordarm zijn twee dergelijke nissen aanwezig. De halfronde, door halve koepels overdekte absidiolen, waarvan de Noordelijke modern is, zijn in de hoeken voorzien van driekwart-ronde zuilen met hoekbladbasementen en teerlingkapiteelen. In elk der beide muurvakken tusschen deze absidiolen en de Oostelijke kruispijlers een rondboogpoortje onderscheidenlijk leidende naar de sacristie en de ruimte in den hoek van koor en Zuidarm.

Boven elk dezer poortjes een zandsteen relief, met voorstelling van twee naar elkander toegewende dieren, waarschijnlijk leeuwen. Het relief aan de Noordzijde is sterk beschadigd (zie ligtenberg, pl. XXVII n^o. 2) en meet 55 bij 81 cM.; het andere, aanmerkelijk beter bewaard, (pl. XLIV, n^o. 1) meet 50 bij 140 cM. ligtenberg (blz. 135) vermoedt op grond van de ongelijke afmetingen, dat de steenen niet als pendants en oorspronkelijk voor een andere plaats bedoeld zijn. Wellicht bestaat er eenig verband tusschen deze reliefs en het Romaansche dierrelief, dat bij afbraak van een huis aan het St. Plechelmusplein is gevonden (zie blz. 107 en pl. LII, n^o. 3).

De eerste, Romaansche, koortravee is langs de wanden voorzien van muraalbogen,⁺ welke worden gedragen door de beide Oostelijke kruispijlers en door twee ingehoekte wandpijlers in de Oostelijke hoeken dezer travee. De halfronde gordelboog, die deze travee aan de Oostzijde afsluit, was oorspronkelijk een muraalboog, waarbij ongetwijfeld een halfronde absis aansloot. Het gewelf der eerste travee komt in vorm en samenstelling overeen met de gewelven over den middenbeuk van het schip, en ontspringt op vier hoekkolonetten, waarvan de beide Oostelijke bij de uitbreiding van het koor in Oostelijke richting hun schachten grootendeels hebben verloren.

Een bij de restauratie aangebrachte rondboogdoorgang leidt naar de sacristie; aan de overzijde een eveneens moderne rondboogpoort naar den uitbouw tusschen koor en Zuidertranseptarm. Hoogerop is aan weerszijden van deze koortravee een rondboogopening aanwezig, waarvan de Zuidelijke uitkomt op de verdieping van evengenoemden uitbouw, en de Noordelijke is dicht-

+ Koor Romaansche travee.

[p. 98]

gezet. Meer Oostelijk bevindt zich in elk der beide wanden een dubbele rondboognis, waarvan de verdeelzuil modern is.

⁺ De tweede travee van het koor en de sluiting worden overkluisd door onderscheidenlijk een kruisgewelf en een straalgewelf, waarvan de ribben zonder overgang ontspruiten uit de geprofileerde schalken. De sluitsteen van de tweede travee vertoont in relief een ster, die van de sluiting het Lam Gods. De wandvakken onder de vensterdorpels zijn afgezet met geprofileerde lijsten. In den Noordwand van de tweede travee bevindt zich een nisvormig sacramentshuisje met frontaalbekroning, dat tijdens de eerste restauratieperiode is bijgewerkt; in den middenwand der sluiting een rechthoekige nis, mogelijk overblijfsel van een ‘hagioscoop’. De Zuid-Oostelijke wand van de sluiting bevat een geprofileerde spitsbogige piscina, waarvan de achterwand met traceerwerk is versierd; de Zuidwand van de tweede travee een breede rechthoekige nis (sedilia?) met hol geprofileerde omlijsting en een versiering van drie spitsbogen in den achterwand.

⁺ Vroeger werd het koor afgesloten door een oxaal tusschen de beide Oostelijke kruispijlers. In 1795 bestond dit oxaal nog; waarschijnlijk is het verwijderd, toen in 1810 bij de inrichting voor den Roomsch-Katholieken eeredienst de vloer van het koor is verlaagd. Volgens de beschrijving van weeling (Ov. almanak 1841, blz. 193 vlg.) bestond het oxaal uit een muur van omstreeks 15 voeten hoog, waarin ‘twee wijde, met zware, doch fraai bewerkte deuren bezette toegangen tot het koor, tusschen welke zich toen de preekstoel in het midden bevond. Boven dezen muur liep ter wederzijde, zoowel naar de kerk als naar de Noord(koor?)zijde eene steenen ballustrade, tot welken van het koor een wenteltrap aan den Zuidelijken pilaar leidde; in het midden werd deze ballustrade afgewisseld door een klein vierkant, eenigszins verheven pleintje of dusgenaamden stoel, om welken zich ook de ballustrade meer verhief. Ter regter- en linkerzijde van dezen stoel vertoonden zich twee fraai uitgehouwene leeuwen in eene zittende houding’. Verder bevond zich op het oxaal nog ‘eene deur, die eene gemeenschap daarstelde met het gewelf der oude sacristie’ (d.i. waarschijnlijk de verdieping van de rechthoekige uitbouw aan de Zuidzijde), welke toegang dichtgemetseld was. Na de vernielingen door de soldaten in 1795 bedreven, werden de toegangen tot het koor met planken gedicht.
Een reconstructie van het oxaal in Romaansche vormen naar een teekening van den architect g. de hoog is weergegeven bij het artikel van j. kalf in ‘Het Huis oud en nieuw, 1908, blz. 379. Voor een crypt onder het koor zijn geen aanwijzingen gevonden.

⁺ De rechthoekige uitbouw in den hoek van koor en Zuidertranseptarm bevat een gelijkvloersche ruimte en een verdieping, welke beide worden overkluisd door riblooze kruisgewelven. De bovenruimte is slechts toegankelijk door het poortje in den koorwand, dat na de verdwijning van het oxaal alleen door middel van een ladder kan worden bereikt.

⁺ De sacristie aan de Noordzijde van de eerste koortravee is sinds den bouw van de nieuwe sacristie tegen haar Oostmuur als doopkapel in gebruik. Zij bestaat uit twee traveeën, waarvan de Westelijke door den herbouw van de Noordelijke absidiool is gewijzigd. De ribben der gewelven, oorspronkelijk

+ Tweede travee en koorsluiting.

+ Oxaal.

+ Rechthoekige uitbouw.

+ Sacristie.

[p. 99]

twee kruisgewelven, waarvan het Westelijke bij de verbouwing is vervangen door een straalgewelf, ontspringen op geprofileerde kraagsteenen.

bouwperioden. Aangezien het volstrekt onaannemelijk is, dat het gebouw ook⁺ maar in eenig onderdeel dagteekent van den herbouw in het midden der Xde eeuw onder bisschop Balderik, en de bouwberichten niet verder teruggaan dan 1450, kunnen de voornaamste bouwperioden slechts op stijlcritische gronden worden gereconstrueerd.
Pogingen tot reconstructie der bouwgeschiedenis zijn reeds aangewend door kalf en vermeulen (zie de literatuuropgaaf op blz. 84). De eerste stelde den bouw van de Romaansche kerk na vergelijking met de O.L. Vrouwekerk te Maastricht en de Abdijkerk van Rolduc in het begin der XIIde eeuw. Vermeulen, wijzend naar samenhang met Nedersaksen, komt tot een dateering in de tweede helft der XIIde eeuw. Met deze laatste opvatting kunnen wij ons het best vereenigen.
De bouw van de Romaansche kerk is blijkbaar naar één vast plan geschied. Wel zijn er teekenen, die wijzen op een voortschrijden van Oost naar West. Het overzicht der détails van de pijlers (afb. 20, 21) geeft een ontwikkeling te zien van profielen en ornamenten, welke doet vermoeden, dat de Westelijke traveeën van het schip later zijn ontstaan dan de Oostelijke deelen. Het is trouwens aannemelijk, dat de bouw van een zoo grootscheepsche kerk in deze afgelegen streken geruimen tijd heeft geduurd. Wellicht zijn de Westelijke deelen van het schip eerst in het begin der XIIIde eeuw voltooid.
De toren is blijkens zijn vermenging van laat-Romaansche en vroeg-Gothieke vormen en constructiewijzen omstreeks het midden der XIIIde eeuw begonnen. Hoe het Romaansche schip voor dien tijd aan de Westzijde was afgesloten, is bij gebrek aan gegevens niet na te gaan. De eerste vier geledingen zijn blijkens de stijlvormen vrij spoedig na elkander gereed gekomen, waarschijnlijk alle nog voor ± 1300. De vijfde geleding is een toevoeging van de XVde eeuw.
Het bericht omtrent de ‘timmering’ der kerk in 1450 kan wellicht slaan op de vergrooting van het koor.
De Zuiderzijbeuk is blijkens den stichtingssteen in 1480 begonnen. De eigenaardigheid, dat de vensters in den Westmuur van dezen zijbeuk in vorm, profileering en plaatsing afwijken van die in den Zuidmuur, en het voorkomen inwendig van nissen onder de vensters uitsluitend in den Westwand, doen vermoeden, dat deze zijbeuk niet geheel volgens één plan is opgetrokken. Een bevredigende verklaring van deze onderlinge afwijkingen tusschen beide wanden van den Zuiderzijbeuk vermogen wij niet te geven.
De sacristie is ongetwijfeld een toevoeging van omstreeks 1500 of uit de eerste helft der XVIde eeuw.

voormalige inrichting der kerk. Volgens lindeborn (blz. 187) waren in de⁺ kerk negen vicarien; in 1607 werd echter de vicarie der H. Maagd, wegens gebrek aan voldoende middelen, geïncorporeerd bij die van St. Johannes Baptista. Van het altaar der Drie Koningen is alleen het drieluik overgebleven (zie blz. 101), van de overige altaren niets.
Vóór 1795 bezat de kerk nog een belangrijken inventaris. (Zie weeling in de Ov. Almanak 1841, blz. 187). Zoo bevond zich tegen den Noordmuur van den middenbeuk de orgelzoldering met een buitengewoon fraai orgel, voorzien van twee otgeldeuren voor het manuaal en twee voor het positief. Op de binnenzijde dezer vier deuren waren in schilderwerk afgebeeld ‘de vier hooge feesten der Christenheid’, op de buitenzijde der deuren van het manuaal de H. Martinus en de H. Sylvester, op die van het positief de H. Maagd en de H. Anna. In 1660 was dit orgel hersteld.

+ Bouwperioden.

+ Voormalige inrichting.

[p. 100]

Een tweede, kleiner, orgel was volgens geerdink (blz. 218) geplaatst boven de kapel der H. Maagd Maria, welke zich bevond ‘in een kapel in den kruisarm vóór de sacristie’.
Om den N.W. kruispijler was de regeeringsbank geplaatst, verder waren er eenige fraaie gestoelten van adellijke geslachten. De preekstoel, die eenvoudig schijnt te zijn geweest, stond midden tegen het oxaal tusschen de beide opgangen naar het koor. Op het koor bevonden zich tot 1795 aan weerszijden de gestoelten der kanunniken. Over de opschriften der verdwenen rouwborden zie: prins, blz. 179 vlg. Fragmenten van 16de eeuwsche glasvensters uit de kerk zijn thans in de Oudheidkamer te Oldenzaal (zie blz. 107). Verder waren in de kerk koperen kaarskronen aanwezig, waarvan sinds den overgang één in de Ned. Hervormde kerk hangt, en de andere tijdens de eerste restauratieperiode zijn verkocht. Een koperen Louis-XVI godslamp uit de St. Plechelmuskerk bevindt zich tegenwoordig in de kerk van den H. Antonius aan de Spoorstraat. Het zilveren vaatwerk, de reliquiehouders en dergelijke kostbaarheden werden, nadat de Hervormden de kerk in 1633 in bezit hadden genomen, op verschillende plaatsen hier te lande en over de grenzen in veiligheid gebracht. Over de lotgevallen dezer kostbaarheden zie: Archief Aartsbisdom Utrecht II, blz. 394 en geerdink, blz. 221 vlg.

Tot de kerk behooren de volgende meubelen en andere voorwerpen.

⁺ Bentheimersteenen doopvont met houten deksel (XIX A) door den architect Freytagh te Bentheim. De voet in den vorm van een palmboomstam, welke door een slang wordt omslingerd, draagt de gecanneleerde kuip. Het houten deksel wordt bekroond door een beeld van Johannes den Dooper.

⁺ Een moderne voet draagt de vierzijdige kuip van den preekstoel (XIX A), vervaardigd door den architect Freytagh te Bentheim. Op een der zijden in relief het hoofd van Christus.

⁺ Sterk afgesleten zerk, welke tegenwoordig achter het hoogaltaar wordt bewaard, en oorspronkelijk vóór het hoofdaltaar lag, lang 67 cM., breed 35,5 cM. In het midden is het wapen van het Sticht Utrecht ingegroefd; het zwaar beschadigd omschrift in gothische minuskels luidde oorspronkelijk: Anno domini mcccclxxxi recondita sunt hic cuncta ossa Balderici de Clivis quondam Episcopi Trajectensis ac fundatoris hujus collegii cujus anima requiescat in pace. amen. (Het gebeente van bisschop Balderik werd in 1481 uit Utrecht naar Oldenzaal overgebracht).

Fragmenten van twee Romaansche sarcophaagdeksels, in 1930 in den Noordertranseptarm opgegraven, zijn behandeld bij den inventaris van de Oudheidkamer op blz. 106.

⁺ Eikenhouten groep (XVI A, zie pl. XLIV n^o. 3), voorstellende de Nood Gods, hoog 75 cM.

Eikenhouten kruisbeeld (waarschijnlijk XV B), hoog 190 cM. De armen van het kruis eindigen in medaillons met vierpassen, waarin de geschilderde symbolen der evangelisten. Dit schilderwerk schijnt (XIX A?) vernieuwd te zijn.

⁺ Schilderij, ± 1500, paneel, hoog 58 cM., breed 49 cM., met voorstelling van den gekruisigden Christus met Johannes en Maria Magdalena.

+ Doopvont.

+ Preekstoel.

+ Zerk.

+ Beeldhouwwerk.

+ Schilderijen.

[p. 101]

Schilderij, ± 1600, doek, hoog 75 cM., breed 53 cM., Nederlandsch werk, voorstellende een priester in kazuifel en manipel op zijn sterfbed. Links ligt het hoofd op een kussen, de linkerhand houdt een kruisbeeld. In den rechter bovenhoek een niet zeer duidelijk zichtbaar wapen.

Drieluik (± 1525, zie pl. XLV), waarschijnlijk Antwerpsch werk, paneel, grootste hoogte 106 cM., middenpaneel breed 69 cM., zijpaneelen breed 28 cM., in geprofileerde en aan de bovenzijde gebogen lijst. Het middenpaneel stelt voor de Aanbidding der Koningen in een architectuurlandschap, de binnenzijde van den linkervleugel de Aanbidding door de H. Maagd met Herders en Engelen, de binnenzijde van den rechtervleugel de Opdracht in den Tempel. De buitenzijde der vleugels verbeeldt gezamenlijk de Boodschap aan Maria. De lijst is beschilderd met arabesken. Het drieluik is in 1923 gerestaureerd door C. van Bohemen te 's-Gravenhage.

Volgens geerdink (blz. 223) was dit drieluik afkomstig van het Drie-Koningen-Altaar. Eenige opmerkingen over dit drieluik in ‘Het Gildeboek’ VII, 1924, blz. 64, met afb.

Schilderij op doek (XVII, Hollandsche School, trant van H. Heerschop), hoog 93 cM., breed 117 cM., met voorstelling van Jahel en Sisara (Richteren 4:17).

Schilderij (XIX A), voorstellende den gekruisigden Christus, gemerkt: Rincklacke Fecit 1810 (J.C. Rincklake, Münster).

Zilveren, gedeeltelijk vergulde reliekhouder (XV B, pl. XLVI, XLVII),⁺ hoog 88 cM., bevattende de relieken van den H. Plechelmus. De reliekhouder bestaat uit een gedreven borstbeeld van een bisschop, aan de onderzijde omgeven door een borstwering met contreforten, geëmailleerde rozetten en een opstaanden bladrand. De krul van den bisschopsstaf is versierd met een voorstelling van de Kruisiging.

Aan een ketting van zware verguld zilveren schalmen om den hals hangt een geknielde figuur met een kruisbeeld (pl. XLVIII, n^o. 1). Een banderol onder deze figuur draagt tot opschrift in gothieke minuskels: henric̄s d̄ vestē qūd can̄cus hs eccliāe (waarschijnlijk Hendrik van Besten, die voorkomt als kanunnik 1455-1487, zie geerdink, blz. 522, tijdr. reg. IV, blz. 485). Een banderol boven de geknielde stichterfiguur draagt het opschrift: stē pleghelme orate p̄ nobis. Aan twee der schalmen van den ketting zijn zilveren handjes bevestigd, waarvan de een een gegraveerd parelmoeren kruis in zilveren omvatting (± 1500?) draagt.

Aan een dunne zilveren ketting om den hals van het borstbeeld hangen twee zilveren medaillons (XVI A, pl. XLVIII, n^o. 1), het eene van 3,4 cM. middellijn, met een relief voorstelling van den Christus met den wereldbol aan de eene zijde (pl. XLVIII, n^o. 1) en het Lam Gods aan de andere zijde, het tweede, van 3,7 cM. middellijn, met een reliefvoorstelling van de H. Catharina.

Verguld zilveren monstrans (± 1500, zie pl. XLVIII, n^o. 3), hoog 93 cM. Uit een⁺ zeslobbigen voet rijst een zeshoekige stam, welks nodus aan elke zijde is ver-

+ Reliekhouder.

+ Monstrans.

[p. 102]

sierd met twee heiligenbeeldjes. De basis van de luna is aan drie der hoeken voorzien van musiceerende engelfiguren, uit de drie andere hoeken rijzen contrefort-architecturen op, die den torenvormigen bovenbouw dragen. Deze laatste telt twee open geledingen, waarvan de eerste een beeld van de H. Maagd bevat, omgeven door engelen met de Lijdenswerktuigen, en de bovenste de figuur van een bisschop (de H. Plechelmus?). De opengewerkte zeszijdige spits omgeven door frontalen en fialen, eindigt in een kruisbeeld.⁺ Zilveren ostensorium (XIV B, pl. IL, n^o. 1), hoog 35 cM. Uit een zeslobbigen voet rijst een slanke zeszijdige stam omhoog met een nodus, welks facetten met rozetten zijn versierd. De glascylinder wordt geflankeerd door contreforten en bekroond door een kegelvormige spits, waarop schubleien zijn gegraveerd.

Zilveren ostensorium (XIV B, pl. IL, n^o. 2), hoog 27 cM. Uit een vrijwel vlakken zeslobbigen voet rijst een zeszijdige stam, welks nodus zes gedreven Christuskoppen vertoont. De glascylinder wordt geflankeerd door contreforten en bekroond door een kegelvormige spits, waarop rechthoekige leien zijn gegraveerd.

⁺ Verguld zilveren reliquiekruis op koperen voet (XV A, stam modern, zie pl. XLVIII, n^o. 2), hoog 43,5 cM. De zeszijdige voet is op de hoeken met half-edelsteenen bezet. Op een korten (modernen) stam, waarin een (oude) rechthoekige, met vierpassen doorbroken nodus is opgenomen, verrijst een kardinaalskruis, dat aan de voorzijde opengewerkte traceeringen vertoont en aan alle zijden eindigt in driepassen, welke versierd zijn met gegraveerde ranken en de symbolen der Evangelisten. De vlakke achterzijde kan met scharnieren worden geopend.

⁺ Verguld zilveren kelk (XIV B? zie pl. L, n^o. 1), hoog 17,5 cM. Uit een ronden voet rijst een korte stam, welks nodus op zijn zes facetten letters vertoont, vormende tezamen den naam Jhesus. De stam eindigt in een krans van puntige bladeren onder de moderne cuppa.

Verguld zilveren kelk (kort na 1462, zie pl. L, n^o. 2), hoog 21,5 cM. De zeslobbige voet, met opengewerkten voetreep, is versierd met bladornamenten tusschen de hoeken der lobben, en met een hoog relief, voorstellende de Kruisiging. De facetten van den nodus in den zeszijdigen stam vertoonen rozetten. De gladde cuppa wordt gehouden op een breeden band, uitloopende in een krans van gestyleerde bladeren. Tegen de onderzijde van den voet is in gothieke minuskels gegraveerd: Thomas Ruwe pbn̄ me fieri fecit anno dn̄i m^occcc lxii...... p̄ Henricū Kopplick orate p̄. ns. (Thomas Ruwe, geboren te Oldenzaal, was vicaris te Deventer. Zie Necrologium der kerk van Oldenzaal in Archief Aartsbisdom Utrecht XV, 1887, blz. 372, geerdink, blz. 221). Bij dezen kelk behooren een gladde pateen en een lepeltje, welks gedraaide steel eindigt in een beeldje van de H. Maagd.

⁺ Twee gegoten koperen kandelaars met balusterstam (XVII), hoog 40 cM. Een gegoten koperen kandelaar met balusterstam (XVII), hoog 31 cM.

+ Ostensoria.

+ Reliquiekruis.

+ Kelken.

+ Kandelaars.

[p. 103]

Twee gegoten koperen kandelaars met balusterstam (XVII), hoog 34 cM.

Twee gegoten koperen kandelaars met balusterstam (XVII), hoog 38 cM.

Vier gegoten koperen kandelaars met balusterstam (XVII), hoog 30 cM.

Twee gegoten koperen kandelaars met driezijdige voeten op klauwen (XVIIB?), hoog 37 cM.

Vier gegoten koperen kandelaars met driezijdige voeten op ballen (XVIII), hoog 39 cM.

Een koperen ketelvormige aquamanile, met hengsel en twee tuiten (XV),⁺ hoog 25 cM. (zonder hengsel). Voor een aantal jaren van elders aangekocht. IJzeren geldkistje (XVII).⁺ Moderne koorkap met oude aurifrisiae en schild (XVI A, zie pl. LI, n^o. 1).⁺ Het schild, in wol en gouddraad geborduurd, stelt voor de aanbidding van het Kindeke door Maria en Joseph in een landschap met links een rund, in het midden een engel, en rechts een doedelzakspeler die over een muur kijkt. De aurifrisiae vertoonen elk drie compartimenten, waarop heiligen (o.a. de H. Paulus, de H. Apollonia) in architectonische omlijstingen.

In den toren hangt een oude klok (1493). Deze heeft een middellijn van 160⁺ cM., de kroon is versierd met zes Christuskoppen. De klok draagt tusschen boog- en bladfriezen het volgende opschrift in gothieke minuskels: m · locet · et · c · quater · · nonaginta · liget · et · simul · i · ter · lector · et · egregie · · struit · in · honorē · marie · me · wou · gerardi · ingeniosa · manus · millia · conflata · sunt · ter · fere · quinque · talenta. en daaronder: In S et Maria; en verder nog: Maria.

Het in 1810 gestichte kerkgebouw der NED. HERVORMDE GEMEENTE⁺ wordt thans (begin 1934) vervangen door een modern kerkgebouw. De gemeente bezit de volgende voorwerpen:

Koperen kaarsenkroon (XVII) met 3 rijen van 8 armen, afkomstig uit de⁺ St. Plechelmuskerk.

Zilveren beker (XVII A, zie pl. LI, n^o. 2), hoog met deksel 28,5 cM. en zonder⁺ deksel 23 cM. Op een hooggewelfden ronden voet verrijst een korte stam, voorzien van een nodus met twee ramskoppen en twee vruchtfestoenen. Drie voluten, ontspringend op den nodus, steunen den beker, die is voorzien van gegraveerde arabesken om den bovenrand, de wapens-van Heiden en -Twickelo met: Ao. 1631, en het opschrift: DIES IST DER BECKER DER DANKSAGUNG DARMIT WIR DANCKSAGEN. Het gewelfde deksel loopt uit in een afgeknotten kegel. Deze beker is vrijwel geheel gelijk aan dien van de Ned. Hervormde gemeente van Ootmarsum (blz. 120, pl. LVII, n^o. 3). Zilveren beker (XVIII A?), hoog 9 cM., met gegraveerde voorstellingen van Christus in den Tempel, de Verkondiging van de Herders, en een cartouche met uitgesleten wapen. Merken: Een schildje met de letters I, H en het cijfer 8, voorts een gekroonde lelie.

+ Aquamanile.

+ Geldkistje.

+ Koorkap.

+ Klokken.

+ N. Herv. Kerk.

+ Kaarsenkroon.

+ Avondmaalszilver.

[p. 104]

Zilveren beker, van dezelfden vorm en hoogte als de voorgaande, met sporen van vergulding en met een gegraveerde voorstelling van Salomons Eerste Recht en een rocococartouche met uitgesleten wapen. Merken: als voorgaande beker, benevens de jaarletter J.

⁺ Twee klokken zonder klepel, die in het koepeltorentje van de onlangs afgebroken kerk dienst deden als slagbellen.

1. De één heeft een middellijn van 47 cM. en draagt de disticha: ‘PROTEGE SANCTE TVOS PRECIBVS LAMBERTE CLIENTES AVERTE IRATI TELA TRISVLCA COELI’, LaMbertVs tVngras orans Constanter aD aras Instar oVIs teLo stratVs ab hoste rVIt. (1728), alsmede: J. Swijs fudit. Het lijf van de klok is versierd met een achtzijdig medaillon, voorstellende den H. Lambertus met mijter en staf, waaronder: S. LAMBERTUS. Aan de tegenovergestelde zijde in een achtzijdig medaillon een wapen, voorstellende een gekroonde mand, met onderschrift: L.F. CORFEY D.D.

2. De andere klok heeft een middellijn van 57 cM., en draagt de disticha: JOSEPHUM ET SOCIAM TURRIS CAPIT VNA MARIAM VT SPONSI ET SPONSAE CONSONUS EXTET HONUS, en: sI patrIos honor est ContIngere sangVIne reges enVtrIre DeVM gLorIa qVaLIs erIt (1728), alsmede: Jocs Swijs fu......

Op het lijf der klok is aan de eene zijde een achthoekig medaillon aangebracht met een reliefvoorstelling van den H. Joseph met onderschrift: S. JOSEPHUS. Op de andere zijde een wapen met onderschrift gelijk aan dat der andere klok.

Beide klokken werden door de Nederl. Hervormde Gemeente in 1812 te Munster in Westfalen gekocht (van harten, blz. 104).

⁺ De Ned. Hervormde Pastorie, gelegen naast de kerk, Paradijsstraat n^o. 2, is een rechthoekig baksteenen heerenhuis, met zandsteenen deur- en vensteromlijstingen, en boven de deur het jaartal: 1817.

⁺ DE NED. ISRAËLIETISCHE GEMEENTE te Oldenzaal bezit de volgende meubelen en voorwerpen.

⁺ Arke (XVIIId) in Louis-XVI-stijl, van opgelegd houtwerk.

⁺ Zijden voorhangsel, Chineesch werk, met veelkleurig geborduurde ranken en dieren op lichten grond, en met een opschrift (1812) in Hebreeuwsche karakters.

⁺ Een paar zilveren siertorens (XVIII B), hoog 43 cM. Merken: Holland, Amsterdam, een gekroonde O, een ruit met een stip en de letter L.

Een paar zilveren siertorens (XIXa), waarschijnlijk Duitsch werk, hoog 37 cM. Merken: Een schild met schuinbalk, het cijfer 12, een letter G, een schild met de letters C, L en E, en een gekroond schild met de letter V.

Leeswijzer van zilver met Hebreeuwsch opschrift (1821). Merken ontbreken.

⁺ Zijden biemakleed (XVIIIa), veelkleurig gebloemd.

+ Klokken.

+ Ned. Herv. Pastorie.

+ Ned. Israëlietische Gemeente.

+ Arke.

+ Voorhangsel.

+ Zilverwerk.

+ Biemakleed.

[p. 105]

Particuliere gebouwen.

1.	Markt 9. Gepleisterde topgevel (midden XVI, afb. 22), afgedekt met^+ zandsteenen lijsten in waterlijstprofiel. De top en de aanzetten van den top zijn versierd met bekroningen in den vorm van doorbroken schelpen, elk voorzien van drie ballen. De achtergevel van dit huis vertoont zandsteenen

Afb. 22. Oldenzaal. Details gevel Marktstraat 9.

	hoekblokken; die van den gepleisterden voorgevel zijn slechts op de zijkanten zichtbaar. Boven een zandsteenen waterlijst draagt de achtergevel een top in vakwerk met baksteen vullingen. Onder de waterlijst drie vensters met baksteenen korfbogen.
2.	Monnikstraat 7. Overstekende houten topgevel, houten poortingang. Inwendig een eiken spiltrap (XVII?).
3.	Marktstraat 9. Zie blz. 106, Oudheidkamer.
4.	Marktstraat 10. Gepleisterde topgevel (midden XVII (zie pl. LII, n^o. 1) met gebeeldhouwde vleugelstukken op de trappen en eindigende in een driezijdig fronton met pijnappelbekroning. De vensters worden gedekt door driezijdige en gebogen frontons, om het topvenster een zandsteenen guirlande. De scheiding der verdiepingen wordt aangegeven door lijsten en twaalf sierankers. Inwendig: in het vertrek aan de voorzijde balkzoldering met eenvoudig geprofileerde balksleutels (XVII) en een geprofileerde zandsteenen schoorsteenomlijsting (XVIII B). In het daarachter gelegen vertrek een dergelijke schoorsteen. Het gebouw is van een modernen zijvleugel voorzien, en dient voor schoolbibliotheek enz. van het Dep. Oldenzaal der Mij. tot Nut van 't Algemeen.

+ Woonhuizen.

[p. 106]

5.	Marktstraat 11. Groote Societeit. Eenvoudige zandsteenen deuromlijsting met bovenlicht (XVIIId?) en houten inrijpoort. Aan de achterzijde een vakwerktopgevel (XVII), welke twee keer op houten consoles overspringt.
6.	Markt 14/15. Resten van een geheel verknoeiden gevel (XVII). Hoekblokken, aan weerszijden zandsteenen pijnappels. Boog (modern) met sluitsteen (XVII), waarin dooreengestrengeld de letters C.M.B.S.M.O.L.V. (Caspar, Melchior, Balthazar, Salvator Mundi, Onze Lieve Vrouw). Een getorste zandsteenen schoorsteen (XVI A?) van dit huis afkomstig bevindt zich in de Oudheidkamer (zie blz. 107).
7.	Langestraat 2. Zandsteenen ingangspoort, waarboven een steen met opschrift: A.o. 1839.
8.	Langestraat 4. Zandsteenen ingangspoort (XIX A).
9.	Aan weerszijden op een rechte kroonlijst twee zandsteenen rococovazen.

Openbare verzameling.

⁺ De OUDHEIDKAMER is gevestigd in het huis Marktstraat 9; zij wordt in stand gehouden door de vereeniging ‘Oldenzaalsche Oudheidkamer’. Beheerder is de heer A.G. de Bruyn, Med. docts. en arts te Oldenzaal. Sinds 1929 is de verzameling hier voor het publiek toegankelijk; voordien was deze ondergebracht in het huis Marktstraat 10. Catalogus en inventaris ontbreken.⁺ Het huis Marktstraat 9 dateert uit het midden der XVIIde eeuw (zie pl. LII, n^o. 7). De gevel aan de Marktstraat mist den top, werd in 1923 hersteld en is opgemetseld van baksteen met zandsteenen hoekblokken op een gegroefd zandsteenen plint. Deuromlijsting met gebosseerde Jonische pilasters en bovenlicht. Boven de gelijkvloersche vensters zandsteenen festoenen. De vensters der verdieping worden gedekt door driehoekige en gebogen frontons. Aan weerszijden van deze reeks vensters verticaal hangende festoenen. De beide vleugelstukken schijnen van later datum (XIXb?); een cordon aan de beide einden voorzien van pijnappels, sluit den gevel af; in den gevel negen sierankers. Inwendig behooren tot het gebouw een zandsteenen schouw en een geverfde eiken deur met pilasteromlijsting, beide in de groote achterkamer en midden XVII.

⁺ De verzameling bestaat voornamelijk uit de volgende voorwerpen:

⁺ Voor- en vroeg-historische voorwerpen, meest afkomstig uit de omgeving van Oldenzaal.

⁺ Fragmenten van gebouwen en beeldhouwwerk, waaronder: stukken van een geel-zandsteenen Romaanschen deksel van een sarcophaag (zie pl. XLIV, n^o. 2), vertoonende in een verdiept veld een kruisstaf geflankeerd door smalle staven, alsmede een stuk van een rood-zandsteenen sarcophaagdeksel, waarop in relief een deel van een kruis, alle gevonden in 1930 bij graafwerk voor de verwarmingsinstallatie in den Noordertranseptarm der St. Plechelmuskerk (zie blz. 100).

+ Oudheidkamer.

+ Gebouw.

+ Verzameling.

+ Voor- en vroeghistorische voorwerpen.

+ Bouwfragmenten.

[p. 107]

Stuk zandsteen, hoog 20 cM., lang 44 cM., met een reliefvoorstelling van een leeuw (± 1200?, zie pl. LII, n^o. 3), welke overeenkomst vertoont met de beide leeuwenreliefs in het transept der St. Plechelmuskerk, en in het laatst van 1930 is gevonden bij het afbreken van een huis aan de Oostzijde van het St. Plechelmusplein, benevens enkele andere zandsteenfragmenten (XV) bij deze gelegenheid aan den dag gekomen.

Steen, afkomstig van het Raadhuis (zie blz. 83), met opschrift in Gothieke minuskels:

anno 15 ende x......
doe waart dit v...
...escut v stoert......
...ar 59 ist op...en......

Sluitsteen van een gewelf (XVI), met acht aanzetten van ribben, en versierd met het wapen-van Reede, afkomstig van het slot Saasveld (gem. Weerseloo, zie blz. 135). Spitsboognisje met waterlijstprofiel, afkomstig van een verdwenen huis aan de Markt.

Getorste zandsteenen schoorsteen, afkomstig van het huis Markt 14/15 (zie blz. 106 n^o. 6).

Bovendeel van een spitsboognis (XVII?) met beschadigd omschrift: ‘...NNO 1626 ......demolieert’, en in het tympaan: ‘ANNO 1659 IS DEESE POORTE GERENOVEERT’, afkomstig van de voormalige Bisschopspoort.

Steen, afkomstig van den voormaligen watermolen Hulsbeek onder Deurningen (gem. Weerseloo), memoreerende den herbouw door den Raad van Oldenzaal in 1632 (zie ter kuile, Watermolens, blz. 54).

Eenige schilderijen (XVII-XVIII), waaronder een portret van Ds. Michorius,⁺ doek, 66,5 × 59,5 cM., door Pieter van Anraadt († 1678), geteekend te halver hoogte rechts.

IJzer-, brons-, koper- en tinwerk, waaronder een torenklok, middellijn 58 cM.,⁺ afkomstig van het St. Agnes-klooster te Oldenzaal. Het opschrift luidt in Gothieke minuskels: Sancta agnes ora pro nobis ad dominum Gherardus wou me fecit anno dni m cccc lxxxvi.

Torenuurwerk van den Plechelmustoren (XVII A, later gewijzigd door een slingerconstructie).

Torenuurwerk door Jurriaen Sprakel, afkomstig van de Bisschopspoort. Torenuurwerk door Joachim Münch, Münster, 1728, afkomstig van de N. Herv. kerk.

Torenklok, van 22 cM. middellijn, met opschrift: JOAN NICOLAUS DERCK ME FECIT HORNAE 1773; rank- en engelfries.

Ceramiek en glaswerk, waaronder een fragment van een gebrand glas (XVI?),⁺ afkomstig van de St. Plechelmuskerk. Hoog 56 cM., breed 62 cM. De bovenzijde eindigt in een spitsboog met tooten, rustend op bladconsoles. Daaronder een ruitmotief. Van deze ruitmotieven zijn nog eenige andere brokstukken aanwezig.

+ Schilderije

+ Koper-, bronstin- en ijzerwerk.

+ Ceramiek en glaswerk.

[p. 108]

⁺ Wapenen, waaronder twee haakbussen, lang 1,99 M. en 2,25 M., vijf stadszwaarden (XVII), alle ± 1,75 M. lang, en onderling een weinig verschillend. (Twee dergelijke zwaarden bevinden zich op het Raadhuis, zie blz. 84), een piek (XVI), lang 2,25 M., een beulszwaard, een stuk handgeschut, een gecombineerd schietgeweer en sabel, musketten, roeren, pistolen, sabels, ijzeren en steenen kogels, trommels.

⁺ Historische voorwerpen. Twee bodestaven (XVII?), beide lang 98 cM., van zwartgelakt hout met vijf zilveren banden, en bekroond door een zilveren krijgsmansfiguur met het wapen der stad Oldenzaal.

Twee zilveren bode insignes (XVIIId), bestaande elk uit een zilveren gekroonde cartouche, waarin het wapen der stad Oldenzaal achter glas geschilderd, hangende aan zilveren kettingen.

Zilveren vogeltje van de schutters van Berghuizen (gem. Losser), met opschrift: 1769, B, en een huismerk.

Walvischrib, welke vroeger voor het Raadhuis hing, met distichon: ‘En quae Neptunus profert miracula rerum, miremur nostris grandia cete locis 1592’.

Looden bul van Paus Bonifacius VIII, gevonden te Oldenzaal, waarschijnlijk uit het kapittelarchief.

Verder eenige waszegels, munten en penningen.

+ Wapenen.

+ Historische voorwerpen.