Het kwartier van Zutfen

Groenlo

⁺ Litteratuur: J.H. Hofman, Het kerspel van den H. Calixtus te Groenlo in Archief Aartsbisdom Utrecht XXI (1894) blz. 419 en XXII blz. 1; W.G.A.J. Röring, Het oude St. Calixtuskerspel van Groenlo, Groenlo 1896; Staats Evers blz. 149.
⁺ Geschiedenis: In 1236 koopt Otto II van Gelre de hof Groenlo met alle rechten van Hendrik van Borkelo, die tezelfder tijd leenman van de graaf wordt voor de berg, het water, de molen en een terrein bij de molen van Groenlo met verlof op die berg een kasteel (castrum) te bouwen van welke aard ook mits het geen stenen gebouw zij. Burgers van Groenlo worden in 1251 vermeld, schout en schepenen in 1265. Blijkbaar had Groenlo dus al op enigerlei wijze de status van stad verkregen eer het in 1277 van de graaf het Zutfense recht ontving (Sloet nrs. 588, 729, 880, 991). Onder Reinout III van Gelre (1327-'43) zou Groenlo ommuurd zijn geworden (Historia Gelriae, auct. anon. uitg. J.G.C. Joosting, 1902 blz. 40). In de jaren 1548-'55 kreeg de stad een nieuwe omwalling met kleine bastions op vier van de vijf hoeken naar ontwerp van Marcelis Keldermans. In 1595 werd Groenlo vergeefs door prins Maurits belegerd, maar op zijn veldtocht in 1597 gelukte het hem de sterk geachte vesting te nemen. In 1606 maakte Spinola zich van de stad meester, waarna zij Spaans bleef tot de bekende verovering door Frederik Hendrik in 1627. Gedurende het 12-jarig Bestand hadden de Spanjaarden de vesting grondig gemoderniseerd en haar de gedaante gegeven van een gebastionneerde zeshoek. In 1672 bezetten de Munstersen Groenlo na een kort beleg. Bij hun vertrek in 1674 moeten zij de vestingwerken hebben geslecht. Volgens de schrijver van de Teg. Staat (1741) was de stad dan ook geheel open.

⁺ VESTINGWERKEN. Van de omwalling met zes hoekbastions zijn rondom overblijfselen aanwezig. Zij omsluiten nog steeds het grootste deel van de stad, die zich tot dusver weinig buiten de oude vestinggordel heeft uitgebreid. Het best bewaarde stuk van de omwalling bevindt zich aan de noordzijde. Hier is op een van de bastions

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Vestingwerken

[p. 95]

een oude ijzeren vuurmond opgesteld, waarschijnlijk XVII, op een kort geleden nieuw gemaakt affuit.

DE HERVORMDE KERK, eertijds gewijd aan de H. Calixtus, is een laatgotische⁺ pseudobasiliek van aanzienlijke afmetingen. De kerk is eigendom van de kerkelijke gemeente, de toren behoort aan de burgerlijke gemeente. Fig. 28, pl. LXXXI afb. 254 afb. 255 afb. 256 afb. 257 afb. 258-LXXXIV afb. 266.

Groenlo behoort tot de oorspronkelijk Munsterse parochies. De oudste ons bekende vermelding⁺ van de parochie is van 1246 (Sloet 665). In 1371 schenkt Ghese, de vrouw van Jan Haghe(n) een som geld die betaalbaar zal zijn veertien dagen nadat men het bouwen aan de toren zal hebben hervat. In 1470 geeft Gijsbert van Bronkhorst, heer van Borkelo, een hooimaat ten behoeve van de ‘tymmeringe der kerspelkercken to Gronllo’ (Archief Aartsbisd. Utrecht XXI blz. 436 en 460). In de kerk waren 12 vicarieen gevestigd.
In hun verweer tegen pogingen van de Rooms-Katholieke Grollenaren om de kerk weer in bezit te krijgen, verklaarden de Hervormden in 1798 dat zij in de laatste tien jaren ongewone en excessieve kosten hebben gemaakt om de kerk in orde te brengen. In 1836 sloeg de bliksem in de toren, waardoor de gehele spits verbrandde en ook het orgel zeer zwaar werd beschadigd. De toren werd daarop van een nieuwe spits en de kerk van een nieuw orgel voorzien.
Op 24 februari 1945 werd de kerk aan de zuidzijde door een vliegtuigbom getroffen. Twee gewelfvakken van de zuiderzijbeuk en het meest westelijke vak van de middenbeuk stortten onmiddellijk in, muurwerk, vensters en bedaking werden ernstig beschadigd.
Reeds voor de oorlog waren plannen voor een algehele herstelling van de kerk ontworpen en bijna tot uitvoering gekomen. De voornaamste aanleiding daartoe was de bijzonder slechte toestand van de buitenzijde der muren. Het materiaal, vooral de tufsteen, was sterk verweerd, en om een toonbaar geheel te verkrijgen had men in de vorige eeuw kerk en toren geheel met een cementbepleistering overtogen. Deze bepleistering had het euvel bedekt maar tevens in hoge mate verergerd. Hele plakken cementpleister met stukken steen eraan vielen naar beneden. Nu daarbij nog de oorlogsschade kwam, kon een ingrijpende restauratie niet meer worden uitgesteld wanneer men het gebouw voor ondergang wenste te behoeden. In 1946 werd de restauratie onder leiding van de architect Jan Jans te Almelo ter hand genomen, in 1953 kwam het werk gereed. De restauratie van de toren, die eerst in 1953 ter hand werd genomen, is in 1954 voltooid.
Bij het uitvoeren van de eerste herstellingswerken stortten telkens delen van de gewelven in, vooral in de middenbeuk. Onmiddellijke oorzaak was het oorlogsgeweld, maar de diepere oorzaak lag in de ontwrichting van het gebouw, in het bijzonder van het schip, ten gevolge van onvoldoende schoring der muren tegen de druk der gewelven. Met het blote oog is duidelijk te zien dat de zuilen en muren van het schip aanmerkelijk ‘vliegen’. Tenslotte bleek het noodzakelijk het grootste deel van de gewelven van de middenbeuk, en deel van die van de zuiderzijbeuk, het hele koorgewelf met de triomfboog en het gewelf van de kapel aan de noordzijde van het koor te vernieuwen. De toren is evenals de kerk ontpleisterd, en zijn spits is enigszins veranderd.

De kerk bestaat uit een ingebouwde toren, een driebeukig schip waarvan de middenbeuk⁺ door zuilen van de zijbeuken is gescheiden, een enkelvoudig koor, en een nevenkoor of kapel aan de noordzijde van het koor in het verlengde van de zijbeuk. Ingangen bevinden zich onder de toren, in de vierde en de zevende travee van de zuiderzijbeuk en in de zesde travee van de noorderzijbeuk. In de zuidmuur van het eerste koorvak was voor de restauratie een dichtgemetselde priesteringang aanwezig. Bij de restauratie is de consistoriekamer in het zijkoor verwijderd en een nieuwe consistoriekamer gebouwd in de hoek van koor en zuiderzijbeuk.

Kerk en toren bestaan in hoofdzaak uit baksteen, formaat 26/27 × 13/13,5 × 7/7,5.⁺ Een zachtrood gekleurde steen die beneden in de oostelijke partijen is gebruikt bereikt een dikte van 8 cm bij gelijke lengte en kopmaat als de overige. Alleen het beneden-

+ Herv. kerk

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Materiaal

[p. 96]

stuk van de muren van de einden van de zijbeuken oostelijk van de beide spitsboogingangen is tot ruim 1 m door en door van natuursteen, en wel onbehakte brokken zandsteen waartussen enkele stukken baksteen voorkomen. Overigens zijn de muren van de zijbeuken uitwendig bekleed met tufsteen. Hoekblokken, vensterkanten en -harnassen, lijstwerken, zuilen, draagstenen, gewelfribben e.d. zijn in het algemeen in Baumbergersteen uitgevoerd.

Fig. 21 Groenlo Hervormde Kerk

⁺ De toren bestaat uit drie geledingen. In de eerste geleding bevindt zich de geprofileerde segmentboog-ingang met bovenvenster, de tweede is vlak, en de derde heeft aan elke zijde twee ondiepe spitsboognissen waarin kleine galmgaten met segmentbogen zijn gevat. De spits loopt uit in een achtkant dat door een koepeldak met toppaviljoen wordt gedekt. Van de spits die in 1836 verloren ging is een afbeelding bewaard op een tekening door Jan de Beyer van 1743 in de verz. - Van Haersma de With (pl. LXXXI afb. 154).

⁺ De oorspronkelijke venstertraceringen in Baumbergersteen waren voor de restauratie nog vrijwel volledig voorhanden. Bij de restauratie heeft men zoveel mogelijk van het oude werk gehandhaafd, ook al was het nogal verweerd. De opgaande vensterstijlen zijn voor een groot deel vernieuwd en wel in tufsteen. Het vierde vak van de zuiderzijbeuk is boven de ingang steeds blind geweest. De vensters van de noorderzijkapel bleken bij de restauratie de eigenaardigheid te bezitten, dat in het midden van elk licht een horizontale ijzeren staaf door de brugstaven is gevoerd, iets wat voor zover ons bekend nog nergens in ons land is aangetroffen. Het venster in de westmuur van de zuiderzijbeuk had zijn stenen harnas al lang verloren. Waarschijnlijk is het oorspronkelijk vierdelig geweest, bij de restauratie is het driedelig gemaakt evenals de overige vensters. De spitsboogingangen in het zesde vak van de noorder- en van het corresponderende zevende vak van de zuiderzijbeuk geven door hun hele gedaante te

+ Uitwendig Toren

+ Kerk

[p. 97]

kennen dat zij uit een vroegere periode dagtekenen dan de overige ingangen en dan het gebouw in het algemeen.

Vóór de restauratie werden de noorderzijbeuk, de zijkapel van het koor en de traptoren in de hoek van deze kapel en het koor door één doorlopend dakschild gedekt. Dat dit niet de oorspronkelijk bedoelde afsluiting van de traptoren kan zijn geweest ligt voor de hand, en ook, dat de veelhoekige sluiting van de kapel met een andere afdekking zal zijn ontworpen, immers bij het maken van het doorgaande dakschild had men de kapelsluiting met schuin oplopend metselwerk tegen de kap moeten ophogen. De bekapping is tijdens de restauratie herzien waarbij de kapelsluiting een eigen dakje heeft gekregen. De traptoren is toen een eind hoger opgebouwd en van een slanke spits voorzien. Eigenaardig is het, dat in het metselwerk van de traptoren een eind boven de goothoogte van de kapel een oorspronkelijke doorgang naar de zijde van de kapel voorkomt. Vóór de restauratie bereikte men daardoor de zolder van de kapel, thans is hij dichtgemetseld omdat hij buiten de bekapping is komen te vallen. Aangezien, naar onze mening, koor, kapel en traptoren tegelijkertijd en volgens eenzelfde ontwerp zijn uitgevoerd, komen wij tot de gevolgtrekking, dat de vorm van het dak, die bij de restauratie is gekozen, bezwaarlijk de oorspronkelijke kan zijn geweest. Welke vorm de oorspronkelijke kap wel zal hebben gehad, is ons niet duidelijk.

Het gewelf over het torenportaal is verloren gegaan behoudens de aanzetten met resten⁺ van geprofileerde draagstenen in de hoeken.

Middenbeuk en zijbeuken worden gescheiden door zuilen van Baumbergersteen, die bogen dragen welke in hoofdzaak uit tufsteen bestaan. De wanden van de middenbeuk zijn voorzien van muralen. Bij de restauratie zijn scheibogen en muralen als ‘schoon werk’ behandeld, wat zeker niet oorspronkelijk het geval zal zijn geweest. De twee oostelijke vakken van het schip zijn niet alleen dieper dan de overige, ook wijkt het meest oostelijke paar zuilen in gedaante van basement en kapiteel een weinig af van de andere.

De gewelven ontspringen overal op draagstenen of op kapitelen die korte stukjes wandkolonnet bekronen. In de z.o.-hoek van de zuiderzijbeuk en tussen vak 2 en 3 van de noorderzijbeuk bevinden zich draagstenen met laatromaans rankornament, welke uit een ouder bouwwerk afkomstig moeten zijn.

Een aantal sluitstenen van de zijbeuken is van figuraal beeldhouwwerk voorzien, te weten:

z.zijbeuk	vak 3:	St. Barbara
	vak 4:	St. Catharina
	vak 5:	Christuskop (pl. LXXXIV afb. 262)
n.zijbeuk	vak 3:	ridder te halven lijve met zwaard in zijn rechterhand (pl. LXXXIV afb. 263)
	vak 4:	baardige figuur te halven lijve met boek in zijn rechter- en fakkel in zijn linker hand
	vak 5:	bisschop met kromstaf en boek (pl. LXXXIV afb. 264).

In de noorderzijbeuk bevinden zich twee piscina's.

De triomfboog, die vrijwel geheel is vernieuwd en de muralen van het koor zijn bij⁺ de restauratie als ‘schoon werk’ behandeld. De gewelven van het koor rusten op slanke kolonnetten die kapitelen hebben met buitengewoon zorgvuldig bewerkte

+ Inwendig Toren Schip

+ Koor

[p. 98]

dubbele bladkransen, behalve in de hoeken bij de triomfboog waar de bladkransen enkel zijn. De kolonnetschachten tussen het tweede vak en de sluiting zijn uitgestoken op draagstenen met gebeeldhouwde mansfiguren, waarvan de zuidelijke een monnik met rozenkrans weergeeft (pl. LXXXIV afb. 265 en 266). Een doorgang, voorzien van een laatgotische deur met vierpassen verbindt het koor met de zijkapel. Bij de restauratie geeft men de losse vulling in de boog tussen kapel en zijbeuk uitgebroken evenals de naderhand gemaakte houten zoldering, waardoor de kapel in een boven- en benedenruimte was verdeeld.

⁺ Tegen de oostzijde van de toren is de moet te zien van een kerkdak, waarvan de nok ter hoogte van de lijst was gelegen die de eerste torengeleding afsluit, even boven de muurplaten van het middenschip. Onder de bekappingen van de zijbeuken zijn de muren van de middenbeuk voorzien van ondiepe spaarnissen met segmentbogen.

⁺ De toren is ongetwijfeld dezelfde als waarvan in 1371 wordt vermeld, dat hij nog moet worden voltooid. De moet van een kerkdak tegen de oostelijke torenmuur aanmerkelijk beneden het tegenwoordige dak geeft duidelijk aan dat het schip later dan de toren tot stand is gekomen.
Het koor en de noorderkapel alsmede de traptoren tussen beide behoren kennelijk tot één bouwperiode. De zijkapel werd opgetrokken tegen de al bestaande overhoekse steunbeer op het einde van de zijbeuk. Hieruit mag men intussen niet de gevolgtrekking maken dat het schip in zijn geheel ouder is dan het koor. Boven de gewelven is namelijk duidelijk te zien dat de middenbeuk ‘koud’ tegen het reeds aanwezige muurwerk van het koor is aangemetseld. De twee oostelijke vakken van het schip, die van de overige verschillen door groter diepte, door ander materiaal in het benedendeel van de muren en door enigszins afwijkende zuilen, zijn dus ongetwijfeld wel begonnen vóór het koor, maar eer men het begonnen schip voltooide, moet men het bouwen van het koor en de zijkapel ter hand hebben genomen. Na het gereedkomen van het koor hervatte men het werk aan het schip, waarbij de nieuwe traveeën minder diep werden dan de twee oudste aan de oostzijde, en de zuilen ook een weinig in gedaante afweken van de twee oostelijke.
Het oudste deel van het schip zal niet eerder dan begin XV zijn ontstaan, koor en zijkapel kunnen midden XV of XV B zijn, en de hervatting en voltooiing van het schip moet, te oordelen naar de ridderfiguur op de derde sluitsteen van de noorderzijbeuk (pl. LXXXIV afb. 263) begin XVI worden gesteld. De gift voor het bouwen van de kerk in 1470 zal wellicht betrekking hebben op het bouwen van het koor. De beide spitsbogige ingangen in de zijbeuken vertonen vormen, die veeleer op begin XIV dan op XV wijzen. Zij zullen derhalve wel afkomstig zijn van een oudere kerk.

⁺ In de kerk worden bewaard twee eikenhouten wangstukken van een koorgestoelte, versierd met laatgotisch decoratief snijwerk, alsmede enkele andere fragmenten van dit gestoelte, o.a. scheidingsschotten tussen de zetels. Omstreeks 1500. Litteratuur: J.S. Witsen Elias, De Nederlandse koorbanken, blz. 81. Pl. LXXXV afb. 268.

⁺ De Bentheimerstenen romaanse doopvont van Groenlo, die jarenlang in het Rijksmuseum te Amsterdam heeft gestaan, is met de restauratie in de kerk teruggekeerd. Zoals wijlen Ligtenberg heeft betoogd, is het bovenstuk van de kuip kennelijk weggehakt (Bulletin van den Nederl. Oudheidk. Bond 1915 blz. 187). De stam is rond en voorzien van vier schematisch uitgehouwen dragende figuren. Pl. LXXXV afb. 269.

⁺ De eenvoudige zeskante eikenhouten preekstoel, omstreeks 1820, is met de restauratie ontdaan van de verf, maar zeker oorspronkelijk bestemd om in een lichte tint geschilderd te zijn.

⁺ Verspreid in de kerk liggen verschillende grafzerken, XVI en later, vele met wapens, meest alle zeer afgesleten. Verreweg de voornaamste grafzerk, die met de relieffiguur te voeten uit van de stadscommandant Nicolaus Boringer van Lunhorst, † 1638, is bij de restauratie van het koor overgebracht naar het vak ten noorden van de toren. Zie

+ Boven de gewelven

+ Bouwperioden

+ Koorgestoelte

+ Doopvont

+ Preekstoel

+ Grafzerken

[p. 99]

overigens voor de zerken het artikel van J.W. Banning in Archief De Graafschap III, 1 (1946) blz. 11.

Op de noordwand van het koor ter plaatse van de trapkoker zijn drie figuren op de⁺ wand geschilderd met teksten erboven (pl. LXXXV afb. 267). Het zijn van links naar rechts de apostelen Johannes, Jacobus de mindere en Philippus, alle naar links gaande, en de middenfiguur op de rug gezien. De figuren worden gescheiden door dunne zuiltjes die een fries dragen van rechthoekig omlijste vakken met de opschriften in Latijnse kapitalen. Hoewel dit vak muurschildering zeer is beschadigd bij het blootleggen, treffen de figuren door levendige houding. Ongetwijfeld zijn de overige apostelen op de andere muurvakken aan weerskanten van het rechte koordeel afgebeeld geweest. Hoogewerff, die de voorstelling uitvoerig beschrijft (I blz. 227-229) geeft als datering XV B, wat ons eer te vroeg dan te laat voorkomt. Het is niet zeker wanneer deze schildering te voorschijn is gebracht. In een relaas van D. van de Kellen over muurschilderingen die niet lang voor 1865 op de sluitgevel van de zuiderzijbeuk waren ontdekt, en die te fragmentarisch waren om behouden te blijven, wordt van de apostelfiguren in het koor niet gerept (Ned. Spectator 1866 blz. 381).

Op de noordwand van de noorderzijbeuk bevinden zich op manshoogte nog enige overblijfselen van zeer grove en late figurale voorstellingen (midden XVI?).

Schilderstuk, voorstellende vier bakerkinderen met onderschrift betreffende de geboorte⁺ van een vierling in 1648. Paneel, 86 × 56.

Twee koperen kaarsenkronen, elk met twee rijen van zes armen, XVIII.⁺

In de nieuwe consistoriekamer ten zuiden van het koor staat een eikenhouten bolpoottafel,⁺ XVII.

Op het kerkhof bevindt zich dicht bij het koor van de kerk een graf met gietijzeren⁺ hek en een gietijzeren obelisk, volgens opschrift voor Esther Marie van Dissel geb. Le Normant † 1835.

+ Wandschilderingen

+ Geschilderd paneel

+ Kronen

+ Tafel

+ Grafmonument

Particuliere gebouwen

Lievelderstraat A 67. Huis waarvan de bakstenen voorgevel, XVI, is verminkt door⁺ sloping van de geveltop, door bepleistering en door inbreken van een moderne winkelpui. Boven de winkelpui een zandstenen waterlijst, vier vensters met ellipsvormige togen en zeven sierankers.

Notenboomstraat A 297. Huis waarin sinds 1953 het Grols Museum is ondergebracht. De muren bestaan gedeeltelijk uit stijl-en-regelwerk met bakstenen vullingen, de achterzijde heeft een dakschild, de straatzijde een houten geveltop. De oude inrit aan de linkerzijde is bij de bestemming tot museum vervangen door een houten inrit in boogvorm met opschrift uit 1623, welke poortboog afkomstig is uit een huis in de Lievelderstraat.

Nieuwe Straat A 366. Zandstenen poortje met daarboven alliantiewapens van Mr.⁺ Hendrik van Basten en Margaretha Geertruida van Asbeck, gehuwd 1760.

Nieuwe Straat A 344. In deze nieuwe gevel is opgenomen een oude houten inrit met uitgeschulpte kant, jaartal 1622 en merk.

+ Huizen

+ Fragmenten

[p. 100]

MUSEUM

⁺ In het bovenvermelde huis Notenboomstraat A 297 is sinds 1953 het Grols Museum ondergebracht. De inventaris bestaat uit plaatselijke en regionale oudheden, w.o. praehistorica als Germaanse grafurnen, twee zilveren bekers (XVII) van het voormalige kleermakersgilde (Cat. Tentoonst. Gelders zilver Zutfen 1955 nr. 122), het achterstuk van een ijzeren vuurmond, munten, topografica. Zie: De Nederlandse Musea. 2e dr. 1954 blz. 143.

+ Museum