Het kwartier van Zutfen

Gorsel

⁺ Litteratuur: J. de Graaf, Uit Gorsels verleden, Deventer 1926, (behandelt de hele gemeente).

+ Litteratuur

Almen

⁺ DE HERVORMDE KERK is eigendom van de kerkelijke gemeente met uitzondering van de toren die aan de burgerlijke gemeente toebehoort. Fig. 27. Pl. LXXVII afb. 242 afb. 243 afb. 244.

⁺ De oudst bekende vermelding is een acte van 1272 waarin sprake is van de parochie Almen (Sloet nr. 943). In 1849 werd de kerk vergroot. In de jaren 1915-'16 zijn kerk en toren hersteld, bij welke gelegenheid het rechthoekige koor, dat voordien was afgescheiden en als consistoriekamer diende, weer bij de kerkruimte is getrokken. Een nieuwe consistoriekamer werd onder in de toren ingericht (de Graaf blz. 300).

Fig. 27 Almen Hervormde Kerk

⁺ De kerk bestaat uit een toren, een eenbeukig schip dat in 1849 aanmerkelijk noordwaarts is vergroot en een rechtgesloten koor, alles geheel van baksteen opgetrokken in het formaat 28/29 × 13 × 7/8.

⁺ De toren bestaat uit drie geledingen, waarvan de eerste geheel vlak is en voorzien van korte overhoeks geplaatste steunberen op de beide vrijstaande hoeken. Een ondiepe spitsboognis in de westgevel omvat de sterk gerestaureerde ingang met zijn korfboog en rond bovenlicht. De nis vertoont onder de geboorte van de spitsboog aan weerskanten een baksteen die spits bijgewerkt in de dagzijde uitspringt. (verg. de ingang van de toren van Steenderen en de galmgaten van de 3de geleding van de toren van Vorden). De tweede geleding is aan elke vrije zijde voorzien van een paar ondiepe en wijde rondboognissen, de derde aan elke zijde van dubbele galmgaten. Aan noord- en zuidzijde zijn de posten tussen de galmgaten nog oorspronkelijk en van trachiet, de overige zijn in baksteen vernieuwd.

De kerk is niet in verband met de toren gemetseld en blijkbaar wat jonger dan deze. De muren eindigen met een lijstwerk bestaande uit een staaf en een hol die in baksteen zijn gekapt, maar waarvan alleen aan het koor nog gedeelten oorspronkelijk zijn. Het muurwerk is in het algemeen bij de restauratie sterk vernieuwd, vooral aan de

+ Herv. kerk

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Uitwendig

[p. 91]

zuidzijde van het schip. De sluitgevel van het koor eindigt in een top met ezelsrug, van welke laatste nog een klein gedeelte tot het oorspronkelijke werk behoort. Opmerkelijk is de onregelmatige plaatsing van de vensters in de Zuidgevel van het schip.

De benedenruimte van de toren die als consistoriekamer dient, wordt overdekt door⁺ een hangkoepel. In de zuidmuur leidt een trap naar boven.

Het schip van de kerk vormt sinds de vergroting van 1849 een ruimte die bijna vierkant is en door een stucplafond wordt overdekt. Ongetwijfeld zal het schip eertijds overwelfd zijn geweest. Een triomfboog van halfrond beloop, waarvan de rechtstanden zijn teruggehakt, scheidt het oude deel van het schip van het koor. Dit is nog voorzien van twee vakken kruisribgewelven met muralen in de gedaante van beulingen. De gewelven ontspringen op consoles die kennelijk bij de restauratie zijn gemaakt of bijgewerkt. De twee sluitstenen zijn versierd met zeer eenvoudige vierbladige rozetten. Onder het koor bevindt zich een grafkelder, die waarschijnlijk XVIII is gemaakt voor de eigenaren van het Hulze en de Eze, en door een tongewelf wordt overdekt.

Kerk en toren, voorzover middeleeuws, vertonen geen kenmerken van bijzonder vroege of late⁺ Gotiek. Waarschijnlijk zijn zij in de 14e eeuw gebouwd, de toren wat eerder dan de kerk gelijk hierboven al is opgemerkt.

Tot de inventaris behoren:

Een romaanse zandstenen doopvont, pl. LXXVII afb. 245. De voet is voorzien van vier⁺ hoekkolonnetten die eindigen in zeer schematisch uitgevoerde koppen onder de kuip. De bewerking is grof en onregelmatig. Op de kuip staat het jaartal 1787. Hoog 102 cm. Ruim een eeuw geleden werd de vont onder de torenvloer ontdekt (Geld. Volksalmanak 1835 blz. 27; Bulletin Oudheidk. Bond 1915 blz. 163, 169).

Een eikenhouten preekstoel waarvan de zeskante kuip is voorzien van toogpanelen,⁺ XVII, later vrij sterk gewijzigd en geverfd. Aan de preekstoel een koperen lezenaar met vlakke wapenschilden.

Twee klokken, die volgens de bijna gelijkluidende opschriften in 1645 zijn gegoten⁺ in opdracht van Willem van Lintelo tot de Ese, erfmarkerichter van Almen en anderen. Alleen op de grootste staat bovendien: Franciscus Hemony me fecit Zutphaniae. Op het lijf van beide klokken de wapens van Willem van Lintelo en zijn vrouw Johanna van Dorth. Fraaie friezen van ranken en arabesken. Ondersch. 104 en 112 cm middellijn. De overeenkomst tussen beide klokken wijst er op dat de kleine evenals de grote door Fr. Hemony is vervaardigd.

Twee zilveren bekers, beide 17,3 cm hoog. De oudste vertoont het gegraveerde wapen⁺ van Christiaan Karel van Lintelo en is door deze volgens inscriptie geschonken in 1702. De andere prijkt met de gegraveerde wapens-Van Lintelo en Van Nagell en de naam van Clara Elisabeth Vrijvrouwe van Lintelo Ehse geb. vrijvrouw van Nagel (gehuwd 1705 † 1742). Merken: de oudste beker Zutfen, jaarletter Y en...?, de ander Zutfen, meesterteken SL (Salomon Lamberts, zie ‘Gelre’ 1954 blz. 239/240), jaarletter 4Z.

+ Inwendig

+ Bouwtijd

+ Doopvont

+ Preekstoel

+ Klokken

+ Avondmaalsbekers

Eefde

DE VOORST, de statige residentie die Arnold Joost van Keppel in het laatst van de⁺ 17e eeuw liet bouwen, werd door een onherstelbare ramp getroffen toen op 19 augustus 1943 het herenhuis geheel en al uitbrandde. Pl. LXXVIII afb. 246-LXXIX afb. 248.

+ De Voorst

[p. 92]

⁺ Litteratuur: M.D. Ozinga, Daniel Marot, blz. 77; J. de Graaf, Het Huis de Voorst en zijn bewoners in Gelre XXI, 1918, blz. 51, letterlijk overgenomen in de Graaf, a.w. blz. 98 vlg; Craandijk en Schipperus I blz. 75.
⁺ Oude afbeeldingen: prenten door Daniel Marot, en die van P. Schenk in: Delineatio Domus Recreationis etc. illustriss. dni. Arnoldi Justi Toparchae de Keppel.
⁺ Omstreeks 1695 moet Joost van Keppel, sinds kort bijzonder gunsteling van de Koning-Stadhouder, begonnen zijn met het bouwen van een nieuw buitenverblijf ter plaatse van de oude havezate de Voorst. In 1697 was het huis voltooid. De voltooiing van de tuinen vorderde nog verscheiden jaren.
Het is niet zo eenvoudig de vraag te beantwoorden, wie men als de ontwerper van de Voorst moet beschouwen. Het titelblad van de prentuitgaaf van de Voorst door Petrus Schenk (1700) noemt Jacobus Roman als degene die de Voorst voor de prenten getekend heeft. Van schetstekeningen voor interieurs van de Voorst berustende in de verzameling Bodel Nijenhuis (Univ. bibliotheek Leiden) is er één met de naam Roman getekend. Aan de andere kant is het zeker dat Marot voor de Voorst heeft gewerkt. Niet alleen maakte hij een uitvoerige vogelvluchtprent van het huis met de tuinen, maar wij kennen verschillende ontwerpen in prent voor trappenhuis, andere ruimten en voor de tuinen van de Voorst. Roman en Marot moeten samen hebben gewerkt, zonder dat precies is uit te maken wat elks aandeel is geweest. Naar onze mening onderschat Ozinga het scheppend aandeel van Roman, wanneer hij vermoedt dat diens werk alleen bestaan heeft in het geven van de technische leiding.
De kleinzoon van de eerste graaf van Albemarle verkocht de Voorst in 1759. Een openbare veiling in 1846 had noodlottige gevolgen. De koper liet de voorgebouwen en de gebogen verbindingskolonnaden slopen evenals de oorspronkelijke kap van het herenhuis met loden afdekking. Ook het inwendige had te lijden doordat wandtapijten, stukken betimmering en enige van de beroemde koperen deursloten van de hand werden gedaan. Een beter tijd brak aan toen de Voorst in 1875 door H.G.J. Völcker werd verworven. Deze liet een nieuw zuidelijk voorgebouw optrekken, in 1909 onder zijn zoon werd ook weer een noordelijk voorgebouw opgericht en verrezen er weer verbindingskolonnaden onder leiding van de architecten gebrs. Van Nieukerken. De kolonnaden zijn nauwkeurig naar de oude gegevens uitgevoerd, de voorgebouwen verschillen echter in verscheiden opzichten van de oorspronkelijke zoals die uit de prenten bekend zijn. Het hek op de toegangsbrug naar het voorplein werd gecopieerd naar het oude, dat naar het Rijksmuseum te Amsterdam is overgebracht.
In de nacht van 19J20 augustus 1943 brandde het herenhuis, dat niet bewoond werd, volledig uit. Alleen fragmenten van betimmeringen e.d. werden gered en opgeslagen. De wandtapijten waren al voor de brand afgenomen en in een van de voorgebouwen opgeborgen. In de laatste tijd voor de bevrijding in 1945 is van dit overgeblevene nog veel verloren gegaan door de Duitse troepen die hier een onderkomen zochten. De Vereniging ‘Vrienden van de Gelderse kastelen’, eigenares geworden, is tans voornemens het herenhuis te restaureren (1956),

⁺ Wat er van het geheel nog oud is zijn alleen de muren van het rechthoekige herenhuis, die nog precies dezelfde gedaante hebben als die welke op de prenten van Marot en Schenk is afgebeeld. De buitenmuren zijn geheel met zandsteen bekleed. De middenpartijen van voor- en achtergevel springen een weinig uit en zijn geleed met pilasterstellingen: beneden Jonisch, boven Korinthisch. De attiek van de middenpartij aan het voorplein prijkt met het wapen-Keppel gedekt door een gravenkroon. De vensters hebben, te oordelen naar de prenten van Schenk, van de aanvang schuiframen bezeten. Van de oorspronkelijke uintaanleg zijn nog enkele hoofdlijnen te bespeuren achter het huis.

Een reeks dessus-de-porte van de Voorst, geveild in 1744, zijn vermeld door G. Hoet Jr, Catalogus etc. II blz. 146.

+ Litteratuur

+ Afbeeldingen

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

Gorsel

⁺ DE TOREN VAN DE HERVORMDE KERK is het enig overblijfsel van de middeleeuwse parochiekerk. Hij is eigendom van de burgerlijke gemeente. Pl. LXXX afb. 250.

+ Kerktoren

[p. 93]

Litteratuur: J. de Graaf, a.w. blz. 259 en dez. in Gelre XIX blz. 105 en in ‘Archief de Graafschap’⁺ 1957 blz. 241.
Van de middeleeuwse parochiekerk van Gorsel is niet bekend, zelfs niet de naam van de patroonheilige.⁺ In mei 1632 besloten de ‘erfgenamen’ van Gorsel en Eschede ‘den thoerren the tymmeren’. Ongetwijfeld ging het niet om het bouwen van een nieuwe toren maar om een ingrijpende herstelling van de toren, alsook van de kerk. In 1632 werd het metselwerk van de toren met 10 voet verhoogd onde leiding van de Zutfense architect Emond Hellenraedt.
In 1842 onderging de kerk een vergroting en verbouwing, en in 1928 werd zij afgebroken en vervangen door een nieuwe tegen de noordzijde van de toren. Op 13 maart 1945 werden kerk en toren getroffen door een hevig granaatvuur, met gevolg dat de kerk vrijwel werd verwoest en hele stukken metselwerk vooral aan de westzijde uit de toren werden geslagen. De spits stond op invallen en het gewelf over het torenportaal was gescheurd. In 1945-'46 is de toren hersteld onder leiding van de architect M.A. van Nieukerken te Gorsel. De verwoeste kerk is vervangen door een nieuwe naar ontwerp van de architect Ir. A.J. van der Steur te Amsterdam.

De toren is van baksteen opgetrokken. Op de beide westelijke hoeken wordt het torenlichaam⁺ gesteund door korte overhoekse beren, tegen de oostelijke hoeken zijn nog de vleugelmuren van de voormalige middeleeuwse kerk met aansluitende steunberen aanwezig. De baksteen van de eerste geleding meet ongeveer 27J28 × 14 × 6,5, die van de bovenste geleding 25 × 12 × 5. De romp wordt gedekt door een slanke achtkante spits die aan de voet vierkant uitloopt en een laatgotisch leliekruis draagt. De tweede geleding heeft aan elke zijde een spitsboognis met gesplitste middenstijl. Van de beide vakken die aldus worden gevormd is steeds het ene blind en het andere als galmgat open. De forse bakstenen lijst die de tweede geleding afsluit, geeft ongetwijfeld aan waar de torenromp oorspronkelijk eindigde. De derde geleding, waarvan de hoogte overeenkomt met de 10 voet metselwerk die men in 1632 aan de toren toevoegde, is aan elke zijde voorzien van een enkel galmgat. Aan de oostzijde was de toren met een wijde spitsboog geopend naar de kerk. Thans is deze boog dichtgemetseld.

De benedenruimte wordt overdekt door een bakstenen tongewelf, waarboven in 1946 een vloer van beton is aangebracht. In de zuidmuur bevindt zich een zeer bekrompen trap die naar de eerste verdieping voert. De zwaar beschadigde houten klokkestoel is in 1946 vervangen door een van staal. Hierin hangen twee klokken, te weten:

Klok van 103 cm middellijn. Tussen twee gotische bladfriezen in gotische minuskels⁺ het opschrift: gerhardus de wou me fecit anno domini m.ccccxcviij jhesus maria johannes.

Klok van 95 cm middellijn, versierd met fries van ranken en engeltjes. Daarboven het opschrift: Henryck ter Horst heft my gegoten yn de stadt Deventer van wegen de aerfgenamen van Gorsel 1633, en daaronder: Donnys Franken ende Albert Gerrijsen ten Bus Anno 1633 in der tyt karckmeysters van Gorssel.

Tot de inventaris van de Hervormde kerk behoort een niet onaardige zilveren wijnkan,⁺ geschonken in 1834, hoog 33 cm.

DE ROOMS-KATHOLIEKE PAROCHIE bezit een miskelk van gedreven en verguld⁺ zilver, hoog 27,5 cm (pl. LXXX afb. 251). Op de voet vier engelkoppen, in de compartimenten daartussen reliefvoorstellingen van de gekruisigde Christus, Maria, Maria Magdalena, en een wapen: gevierendeeld, in 1 en 4 een geschaakt St. Andrieskruis (van Amstel?), in 2 en 3 drie zuilen, 2, 1, en een barensteel (van Zuylen?). Midden XVII. De merken op de onderrand zijn vrijwel geheel uitgewist.

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Klokken

+ Avondmaalskan

+ R.K. parochie

[p. 94]

Een albasten relief met voorstelling van de Kruisiging bevindt zich sinds 1932 als bruikleen in het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht.

⁺ 'T JOPPE is een landgoed met een deftig herenhuis, pl. LXXIX afb. 249 en pl. LXXX afb. 252-253, dat te oordelen naar de rococovormen van ingangspartij, van stuc- en snijwerk XVIII c zal zijn gebouwd. Het diepe rechthoekige hoofdlichaam van het huis ligt met een korte zijde naar voren en wordt geflankeerd door twee sterk uitspringende vierkante zijpaviljoens. Het rechthoekige middenstuk eindigt aan de achterzijde met een smaller gedeelte dat met drie zijden van de regelmatige achthoek is gesloten en op de verdieping een achtkante koepelkamer bevat. De hoofdingang en twee daarboven gelegen vensters zijn opgenomen in een eigenaardige zandstenen omlijsting, die bekroond wordt door een kuifstuk met vlakgehakte alliantiewapens.

Het voorste gedeelte van het middenlichaam wordt over zijn volle breedte ingenomen door een vestibule die tevens trappenhuis is. Wanden en plafonds vertonen rococo stucwerk, de trapleuningen zijn in rococo vormen gesneden. Links beneden een kamer met rococo schoorsteen. Dergelijke schoorstenen ook in de rechtervoorkamer beneden en die daarboven op de bel-étage. De koepelkamer aan de achterzijde is zeer sober behandeld. Het plafond heeft een brede koof en de twee achthoekszijden aan weerszijden van de ingang zijn als nissen behandeld waarboven men guirlandes ziet in de trant van omstreeks 1800. In het torentje hangt een klokje met het jaartal 1742.

+ 't Joppe