Het kwartier van Zutfen

Borkelo

Borkelo

Litteratuur: S.J. van Veen, Bijdragen tot de geschiedenis van Borculo, Gelre XXI, 1918, blz. 1.⁺
Geschiedenis: De eerste heren van Borkelo die bekend zijn komen in de 12e eeuw voor. In 1375⁺ kreeg het dorp bij het slot stadsrechten. Dat Borkelo daarmee nog geen plaats van belang was blijkt duidelijk hieruit, dat het kerkelijk nog tot 1509 onder Geesteren bleef behoren. In 1590 werd vrijwel het gehele stadje door een brand verwoest. Het slot, dat in de 18e eeuw al in een verwaarloosde toestand verkeerde, is in de jaren 1869-'70 gesloopt met uitzondering van een deel van de kelders. Op 10 Augustus 1925 werd Borkelo zeer ernstig geteisterd door een cycloon, die vele gebouwen zwaar beschadigde en van de Hervormde kerk de toren deed instorten.

DE HERVORMDE KERK is een geheel vrijliggend laatgotisch gebouw. Fig. 11. Pl. XXVII afb. 70 afb. 71 afb. 72 afb. 73.

Litteratuur: H.W. Heuvel, De Hervormde Kerk van Borculo, 1925; J.H. Hofman, Het oude⁺ kerspel Borkelo in Archief Aartsbisd. Utrecht I blz. 179.
In 1337 gaven Hendrik van Borkelo en zijn vrouw goederen tot aanvulling van het vermogen (dos)⁺ van hun kapel, welke onder de parochie van Geesteren behoorde. In 1509 werd Borkelo een zelfstandige parochie, welke tot 1561 onder Munster ressorteerde. De kerk was gewijd aan St. Georgius. In 1590 moet de kerk met de stad zijn verbrand. In 1592 verzochten burgemeesters en schepenen de drost om hulp tot verkrijging van geld of hout voor herbouw, aangezien het gewelf dreigde in te storten. Zwaar werd de kerk getroffen door de cycloon van 10 augustus 1925. De toren voor zover die buiten het kerkdak uitstak werd weggeslagen, de daken werden vernield, het enige gewelfvak van de hoofdbeuk dat nog over was, namelijk dat tegen het torenvak, stortte ineen, en de gewelven van de zijbeuk werden gedeeltelijk vernield.
In de jaren 1927-'28 werd de kerk gerestaureerd onder leiding van H. Onnes, destijds bouwkundig⁺ ambtenaar bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. De hele kerk kreeg nieuwe gewelven en de daken en de toren werd in de oude gedaante herbouwd. Ter versterking werden boven de gewelven betonconstructies aangebracht. Voorts zijn dichtgemetselde vensters heropend en de zandstenen zuil en halve zuil alsmede gedeelten van pijlers en muren vernieuwd. De toren kreeg een nieuwe zandstenen ingang in gotische vormen, het westelijke vak van de zijbeuk werd afgescheiden door muren om tot rijwielbergplaats te dienen, tegen de oostzijde van de consistoriekamer verrees een ingangsportaal, en de kerk kreeg een geheel nieuwe inrichting en centrale verwarming.

De kerk bestaat uit een hoofdbeuk met een sluiting van drie achthoekszijden en een⁺ smallere en lagere noorderzijbeuk tegen welks oostelijk einde zich de voormalige sacristie, thans consistoriekamer bevindt. Het meest westelijke vak van de middenbeuk

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Restauratie

+ Algemene beschrijving

[p. 30]

is vrij wat dieper dan de overige, en springt een eind voorbij het westelijk einde van de zijbeuk. Uit de meest westelijke travee van het schip is een toren opgehaald, waarvan de muren rusten onderscheidenlijk op de westergevel van de hoofdbeuk, op twee muralen die langs noord- en zuidmuur zijn geslagen en op een brede gordelboog tussen dit vak en de overige. Muralen en gordelboog worden gedragen door vier pijlers in de hoeken van het westelijke vak.

⁺ De kerk is in hoofdzaak

Fig. 11 Borkelo Hervormde kerk

van baksteen, formaat 27/28 × 13/13,5 × 6, maar aan de steunberen van de koorsluiting komen ook grotere stenen met een lengte tot 30 cm voor. Het metselwerk van van de twee meest westelijke vakken zo van de hoofd- als van de zijbeuk wijkt in karakter iets af van dat der oostelijke vakken. In de muren van deze westelijke traveeën komen ruiten en kruisen voor van verglaasde koppen met uitzondering van de zuidzijde. Slechts enkele onderdelen als de geprofileerde daklijsten zijn in zandsteen uitgevoerd.

⁺ Behalve de ingang in de toren, die bij de restauratie nieuw is gemaakt, bevindt zich nog een ingang van zandsteen met geprofileerde korfboog in de lage gevel van de noorderzijbeuk. Op de dagkant van een zandstenen lichtspleet van de trapkoker in de inspringende hoek op het westen komt het jaartal 1618 voor. De vensters van de meest westelijke twee vakken wijken in gedaante van bogen en dagkanten enigszins af van de oostelijke. Boven de gewelven van de zijbeuk is duidelijk op te merken, dat deze gelijk met de corresponderende vakken van de hoofdbeuk is opgetrokken. Ter plaatse van de knik in de oostgevel van de consistoriekamer is geen stootvoeg te bekennen.

⁺ Uit de geringe verschillen tussen de beide westelijke vakken en de oostelijke is op te maken dat deze niet gelijktijdig tot stand zijn gekomen. Wij menen te kunnen aannemen, dat het oostelijke gedeelte het oudste is. Voor de datering is de vorm van het gewelf in de koorsluiting van belang. De vorm, waarin het bij de restauratie nieuw is aangebracht, berust ongetwijfeld hierop, dat men van het oorspronkelijke, dat lang geleden verdwenen was, tussen de vensters telkens de aanzetten van twee ribben heeft gevonden. Daarmee lag de gedaante van het oorspronkelijke stergewelf nog niet geheel vast. Men kan ook tot een andere figuur komen dan die hier werd gekozen (verg. Ellekom), maar een stergewelf wijst in ieder geval op een vrij late periode, niet lang voor 1500. Het is dan ook niet ondenkbaar, dat het oostelijke deel is gebouwd ter gelegenheid van de verheffing van Borkelo tot een parochie. Het westelijke deel zal dan in de verdere loop van de 16e eeuw zijn aangebouwd. De segmentbogen, waarmee de galmgaten van de toren voor 1925 waren gedekt, doen vermoeden dat de toren niet ouder was dan het eind van de 16e eeuw.

⁺ In de vloer van de noorderzijbeuk ligt een zandstenen zerk van Gosewein van Raesfelt, drost van Borkelo, 1614.

Voorts een aantal fragmenten van zerken, XVI en XVII en een altaarsteen.

⁺ In de toren hangt een klok van 114 cm middellijn met opschrift: Herman Epes Hendrick

+ Materiaal

+ Verdere bijzonderheden

+ Bouwperioden

+ Grafzerken

+ Klok

[p. 31]

Koch Johan Robers Johan Sein Johan ten Over Viet Schomaker / H.V.D.F.H K / Hans Berman eft mich gegoten Anno Domini 1608 in Gades namen bin ich gefloten.

Twee eendere zilveren avondmaalsbekers hoog 17 cm met de gegraveerde wapens-Van⁺ Limburg-Bronkhorst. Opschrift: Gehorende tot de Kerckt van Borculo. Merken: Zutfen, CL (Claes Luesinck Sr. of Jr.), jaarletter M. XVII B. Cat. Tentoonst. Gelders zilver Arnhem 1955 nr. 78.

Twee schalen van 21,5 cm middellijn met gegraveerde wapens en merken als voren. Cat. Tentoonst. als voren nr. 79.

Een vierkante schaal, 33,5 × 31,5 cm met oren in vrij grof kwabornament. Wapen, opschrift en merken als voren.

Doopschotel van 31,5 cm middellijn. Wapen, opschrift en merken als voren.

+ Zilverwerk

Het hof te Borkelo

S.J. van Veen, Gelre 1918 blz. 1 vlg.; Archief De Graafschap 1947 blz. 103 vlg.⁺
Het Hof of Slot Borkelo, waarop oorspronkelijk heren uit het geslacht Van Borkelo zetelden, die⁺ sinds 1151 voorkomen, ging in 1397 door koop over in het geslacht van Bronkhorst en in 1579 aan dat van Limburg-Stirum. In het begin van de 18e eeuw was het slot al zeer vervallen. De heerlijkheid Borkelo met het slot werd in 1777 door stadhouder Willem V gekocht. In 1795 volgde sequestratie, waarna er onder Lodewijk Napoleon een stoeterij werd gevestigd die in 1851 werd opgeheven. Nadat de bezitting in 1869 door het domeinbestuur in percelen was verkocht, werd het slot al spoedig vrijwel geheel afgebroken.
Prenten van het slot vindt men in Het Verheerlijkt Nederland, tekeningen door Pronk, de Beyer en de Haan komen voor in de verzameling Van Haersma de With, een tekening door A. de Haan, 1720, is gereproduceerd in ‘Vijf en Veertig Gezichten uit Gelderland’ (uitg. ‘Gelre’ 1922) nr. 10.

De restanten van het slot bestaan uit een gedeelte van de kelderverdieping aan de voorzijde,⁺ de gehele kelderverdieping van de rechtervleugel en het grootste deel van die van de achtervleugel, een en ander met buitenmuren ter zwaarte van 110 tot 130 cm en alles van baksteen met tongewelven. In de rechterhoek bevindt zich een gedeelte van de voet van de grote ronde toren, waarvan andere resten zijn gevonden toen aldaar een garage werd gebouwd. Deze ronde toren zal middeleeuws zijn geweest, de rest van de kelderruimten moet 16e-eeuws zijn en behoort kennelijk tot één periode. Op de restanten van het slot staan tans de cichoreifabriek van de gebrs. Schaars en een bijbehorend woonhuis.

Een poortje in de trant van Hendrick de Keyser (pl. XXVIII afb. 77), afkomstig van het slot, staat tans voor de school in de Hofstraat.

WATERMOLEN. Op de Berkel staat een dubbele waterradmolen, eigendom van de⁺ gemeente Borkelo (pl. XXVII afb. 74). Het linkse molengebouw van baksteen heeft in ankers het jaartal 1742, het rechtse, forser van vorm met blokken en getoogde lateien van zandsteen en een geprofileerde bakstenen daklijst is eveneens XVIII.

Op het gemeentehuis bewaart men vier zilveren gildebekers, te weten:⁺

Beker van 15,5 cm hoogte van het weversgilde met gegraveerd wapen van Borkelo en een schild met gekroonde weversspoel en jaartal 1656. Opschrift: Neringhe end Ehr kumpt allein van Godt de Heer. Merken: Zutfen, meesterteken CL (ongetwijfeld Claes Luesinck Sr. of Jr.).

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Watermolen

+ Gildezilver

[p. 32]

Beker van het snijdersgilde, hoog 14,5 cm met gegraveerd wapen van Borkelo en emblemen van het kleermakersgilde. Merken als voren. Cat. tentoonst. Gelders zilver Arnhem 1955 nr. 77.

Twee eendere bekers, hoog 10,2 cm van het brouwersgilde met gegraveerd wapen van Borkelo en emblemen van het brouwersgild. Onder de bodem opschrift: Dit wert verehert von Brouwersgilde 1662. Merken als voren.

⁺ In het brandspuithuis op de wal zijn ingemetseld vijf maskers van zandsteen, waarschijnlijk XVI b, afkomstig van het voormalige stadhuis dat op de Markt ten noorden van de kerk was gelegen, en waarvan een waterverftekening op het Stadhuis wordt bewaard. In de zijgevel is een andere maskersteen ingemetseld, XVII A, welke omstreeks 1937 in de Hofstraat is opgegraven.

In de tuin van notaris G.D. Verwey, Needseweg B 44, bevindt zich de kuip van een romaanse Bentheimerstenen doopvont met een rankenfries en daaronder een versiering van palmetten (pl. XXIX afb. 84), volgens mededeling afkomstig uit Terborg. Dat deze doopvont oorspronkelijk tot de kerk van Terborg heeft behoord, is echter weinig aannemelijk, daar Terborg eerst in 1382 tot zelfstandige parochie werd verheven.¹

⁺ Aan de Lebbinkbeek ten z.w. van de stad ligt bij een brug de oude tolherberg DE LEBBINKBRUGGE.

Litteratuur: Gelre XIV, 1911, blz. 246; Archief De Graafschap 1931 blz. 195-220 en 1939 blz. 213-221.
Geschiedenis: Bekend is dat in 1679 consent werd gegeven tot tolheffing op deze plaats. De tolgaarderswoning, tevens boerderij en herberg, werd in 1931 aangekocht door de Meester Heuvelstichting en in de jaren 1932-33 en 1939 gerestaureerd door de architect N. de Wolf te Doesburg.

Het huis ligt met zijn brede voorzijde aan de weg (pl. XXVII afb. 75) en heeft een deel tegen de achterzijde (pl. XXVIII afb. 76). Het rechtse gedeelte is opgetrokken van vrij grove baksteen (28 × 14 × 7) en bevat in de voorgevel drie oorspronkelijke kruiskozijnen van Bentheimersteen. De deur in het midden van de voorgevel, waarvan het houten kozijn de vormen van juistgenoemde stenen vensterkozijnen volgt, is bij de restauratie nieuw gemaakt ter vervanging van een 19e eeuwse deur. Het gedeelte links van de ingang is onderkelderd en boven de kelder opgetrokken van stijl- en regelwerk met vullingen van baksteen. Vóór de restauratie van 1939 was dit stijl- en regelwerk alleen aan de achterzijde aanwezig, bij deze restauratie is het aan de overige zijden gecompleteerd. Wat de deel aangaat, deze heeft in 1939 ook weer wanden van stijl- en regelwerk gekregen naar de aanwijzingen van een nog voorhanden bovenregel.

De kelder heeft een bakstenen tongewelf. Het huis is tans als museum ingericht, als als hoedanig het in 1934 werd geopend. De inventaris bestaat uit voorwerpen die thuishoren in een oude landelijke woning.

Het huis dagtekent kennelijk uit verschillende perioden. Ongetwijfeld is het stuk met de zandstenen vensterkozijnen het oudste, maar het is moeilijk te zeggen hoe oud dit wel zal zijn, te meer daar de mogelijkheid niet is buitengesloten, dat de kruiskozijnen en de baksteen van een ouder gebouw afkomstig zijn. Kozijnen als deze kunnen XV

+ Varia

1 Tengevolge van verhuizing is de vont tans overgebracht naar Lochem, Mart. Naeff-laan 24a.

+ Tolhuis

[p. 33]

eeuws zijn, maar ook XVI en XVII. Baksteen van het hier voorkomend formaat is bepaald ouder dan XVII.

Geesteren

DE HERVORMDE KERK is een éénbeukig gotisch gebouw, waarvan de toren eigendom is van de burgerlijke gemeente. Fig. 12; pl. XXVIII afb. 78 afb. 79 afb. 80 afb. 81-pl. XXIX afb. 83.

A.H. Martens van Sevenhoven, De kerk van Geesteren in Gelre XXXV, 1939, blz. 154 en XLVI,⁺ 1943, blz. 85.
De parochie behoorde voor 1561 tot het bisdom Munster. Als parochie wordt Geesteren het eerst⁺ in 1246 genoemd. Over het bouwen van de kerk is geen enkel gegeven voorhanden. In 1586 werd de kerk door krijgsvolk in brand gestoken, waarbij volgens verklaringen van tijdgenoten de toren, waarmee ongetwijfeld alleen de spits is bedoeld, op de kerk viel en de gewelven vernielde. In 1591 kreeg de toren nieuwe klokken. Aanvankelijk werd binnen de muren van de kerk een noodkerk ingericht, tot zij in 1627 of 1628 in volle omvang werd hersteld, waarbij de gewelven echter achterwege bleven. In 1837 kwam een ‘vernieuwing’ tot stand, waarbij de kapel aan de zuidzijde ter plaatse van de huidige consistoriekamer werd afgebroken.
In de jaren 1929-'30 zijn kerk en toren die in vervallen toestand verkeerden, gerestaureerd door de⁺ architect H. van der Kloot Meyburg. De triomfboog, die geheel was verdwenen, werd herbouwd, de bekappingen werden vernieuwd, en een ringbalk van gewapend beton werd op de muren aangebracht. De vensters kregen weer natuurstenen harnassen met flamboyant traceerwerk. Aan de zuidzijde van het koor werd op de fundering van een vroegere kapel een nieuwe consistoriekamer gebouwd en aan de noordzijde een verwarmingsgebouwtje. Aanvankelijk had men het voorhanden 19e eeuwse stucplafond willen vervangen door een houten tongewelf in de kap. Toen onder het werk echter de moeten aan de dag kwamen van gemetselde gewelven, besloot men deze te herbouwen volgens de gevonden aanwijzingen. Boven de gordelribben werden zware koppelingen van gewapend beton tussen de lange wanden aangebracht. In de toren is het verdwenen gewelf boven de portaalruimte herbouwd en werden betonvloeren aangebracht.

Fig. 12 Geesteren Herv. kerk

De kerk bestaat uit een toren, een éénbeukig schip en een wat smaller koor. Een kapel⁺ aan de zuidzijde van het koor is in 1837 weggebroken, bij de restauratie zijn de funderingen ontgraven en heeft men daarop de nieuwe consistoriekamer gebouwd. De

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

+ Restauratie

+ Beschrijving algemeen

[p. 34]

dichtgemetselde boog, waarmee deze kapel uitkwam in het koor is inwendig nog te zien. Aan de overzijde is het meest westelijke vak van het koor steeds blind geweest, en moet dus de sacristie hebben gestaan, waarvan in het eind van de 16e eeuw sprake is. Hier is bij de restauratie het aanbouwsel voor de centrale verwarming gezet.

⁺ Kerk en toren bestaan in hoofdzaak uit baksteen van het formaat 26 × 12/13 × 6/6,5 cm. De zuidzijde van schip en koor, welke aan de weg zijn gelegen, zijn nagenoeg geheel met tufsteen bekleed, de noordzijde, die minder in het zicht kwam, slechts tot de halve hoogte.

⁺ De toren wordt door waterlijsten verdeeld in vier geledingen. Hij is gedekt met een zadeldak tussen twee trapgevels. Een gemetselde spiltrap die naar de beide eerste verdiepingen voert is aan de zuidzijde met drie zijden uitgebouwd. De toreningang is met een dubbel bovenlicht besloten in een ondiepe nis met ronde toog. Bij de restauratie is het bovenlicht op zonderlinge wijze verminkt; de bakstenen middelstijl en de twee segmentboogjes vervangen een middenstijl en rechte latei van natuursteen, terwijl een waterlijst boven de ingangsboog is verwijderd (pl. XXIX afb. 82 en 83).

De beide bovenste geledingen hebben elk aan iedere zijde twee tweedelige galmgaten, behalve aan de noordzijde waar de spiltrap in de derde geleding maar één galmgat toeliet. Die aan de oostzijde van de derde geleding zijn vervallen toen zij bedekt werden door het dak van het huidige schip. De galmgaten van de derde geleding zijn spitsbogig, die van de vierde segmentbogig. De deelzuiltjes van de derde geleding vertonen vroeggotische vormen, die van de vierde de romaanse teerlingvorm. Bij de restauratie zijn zij nieuw gemaakt naar model van de toen voorhanden zuiltjes, behalve een enkel in de noordgevel van de derde geleding. In de derde geleding hebben de galmgaten van de westgevel een kwarthol-profiel, dat aan de andere zijden ontbreekt. Het schip heeft in het midden van elk der lange gevels een korfboogingang. De vensters boven deze ingangen zijn een weinig breder dan de overige van het schip. Gelijk meer in deze streek voorkomt is het middenvenster van het koor eveneens breder dan de overige en driedelig tegenover tweedelig. Bij het vervangen van de gietijzeren vensterramen door de zandstenen harnassen heeft men de aanwijzingen gevolgd van brokstukken, die onder de vloer werden gevonden. Het meest westelijke venster van de zuidgevel van het koor is dichtgemetseld terwille van de aangebouwde kapel op welker plaats nu de consistoriekamer staat.

⁺ De verdieping boven het torenportaal heeft vroeger een kruisgewelf gehad waarvan de moeten nog zichtbaar zijn. Waarom deze vensterloze ruimte gewelfd was, blijkt niet; er is geen enkele aanwijzing dat zij voor torenkapel bestemd is geweest. De spiltrap komt niet onmiddellijk uit in deze verdieping maar door een knik westwaarts in de dikte van de torenmuur.

De nieuw aangebrachte gewelven van de kerk hebben zandstenen ribben en kluizen van ongepleisterde IJselsteen. Onder de vensters van het schip komen telkens twee spaarnissen voor aan iedere zijde van de ingangen. Het moderne orgel tegen de torenwand is aangebracht op een uitstek van gewapend beton.

⁺ Tegen de zuidmuur van de toren zijn twee stenen ingemetseld, die afkomstig zijn van het verdwenen knekelhuis. De een heeft het opschrift: ‘Anno 1633 Tredt hir bi ende segget mi wi dat hir bur ofte edelman si’, de ander de tekst Ezechiel 37 vs. 5, 6 en hetzelfde jaartal.

⁺ In het torenportaal is opgesteld een beschadigde grafzerk van Mechteld Splint † 1650

+ Materiaal

+ Uitwendig

+ Inwendig

+ Opschriftstenen

+ Grafzerk

[p. 35]

vrouw van jonker Reinier van Deuthe gen. Butke tot Mensingh gest. 1650, met alliantiewapens.

In de toren hangt een klok van 129 cm middellijn met opschrift: Daniel Swave pastor⁺ tho Geisteren Georgen von Duthe gent. Budth zu Mensin und Oldenkampe. Lambert Bovinck Bernt Malrinck. Impius hanc sacram miles succendit ut aedem amisi sonitum in frustula busta meum 1586 Nunc renovata rudem clara voco voce popellum discat ut Aeterni dogmata sancti Dei 1591 Gerhardus Lansinck.

De toren is kennelijk het oudste deel. Ondanks de vroeggotieke zuiltjes in de galmgaten van de derde⁺ geleding en de romaanse teerlingvormen van de kapitelen der deelzuiltjes in de bovenste galmgaten menen wij dat de bouwtijd van de toren bezwaarlijk vroeger kan worden gesteld dan XIV. Koor en schip dragen het karakter van eind XV of begin XVI. Het is niet onwaarschijnlijk dat het koor een weinig eerder tot stand is gekomen dan het schip. De trapgevels moeten bij de herstellingen in de jaren 1627-'28 zijn gemaakt.

Het geheel verbouwde huis E 13 vlak bij de kerk heeft nog een oude houten inrit met⁺ opschrift, merk en jaartal 1598.

+ Klok

+ Bouwperioden

+ Huis