De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 68]

21. Over schaamte, stijl en plaatsvervangende schaamte

Over de schrijver zijn schaamte. Want daarover hebben we het eigenlijk nog niet gehad. Wél over vergelijkingen, vorm en inhoud, afbeeldingen en de techniek ervan, kortom de spiegels, en het zal duidelijk zijn waartoe al deze spiegels dienen.

Wie schrijft, beschrijft zichzelf. En dat doet hij beter naarmate hij verder doordringt tot de kern van zijn persoonlijkheid en deze blootlegt - voor anderen. Dit proces gaat met schaamte gepaard, bij de schrijver, maar zo mogelijk nog meer bij de lezer en het is terwille van deze lezer dat hij, de schrijver, spiegels gebruikt, meer nog dan voor zichzelf. Je toont het ene, maar je bedoelt het andere.

Dát is het wat, in je vertoning, je techniek uitmaakt. In de letteren heet dat stijl. Schaamte, die overwonnen wordt door stijl. Als je wilt weten wat ‘literatuur’ nu precies inhoudt, is dat misschien een goede, want eenvoudige definitie.

Deze definitie verklaart ook de gêne van de schrijver als hij zich vertoont aan het publiek en optreedt in het openbaar - als hij daartoe niet de juiste hoed heeft opgezet. In dit verband herinner ik me een reactie van de dichter Van Geel, op het verzoek om samen met alle dichters van Nederland op te treden in Carré. Hij was de enige die niet kwam, met als opgave van reden: dat hij zich schaamde. Hij bracht dit niet als verontschuldiging, maar als verwijt: ‘als dichter hoor je je voor wat je doet te schamen’.

Schaamte voor jezelf, schaamte voor je werk. Er is nog

[p. 69]

een derde soort schaamte: de schaamte van de schrijver voor zijn vakgenoten, de andere schrijvers. Een schaamte die uitbreekt als je je voorstelt de ander te zijn. Een schaamte die te maken heeft met trots. Jaren geleden had ik 's een discussie met iemand die bekend stond, en zich ook manifesteerde, als een groot vrouwenliefhebber. Ik had, gestuurd door de nieuwste inzichten op dat gebied, me laten ontvallen dat ik, och, voor homoseksueel gedrag ‘best wel’ begrip kon opbrengen: twee mannen bij elkaar die in elkaar zichzelf... Niets ervan. De man raakte geweldig geëmotioneerd. Dat ik, met mijn gedichten, zó iets kon zeggen. Als hij met een vrouw was, dan was dat zó iets moois, daar genoten ze beiden van, en als hij zich dan voorstelde dat twee máannen... Dat was toch verschrikkelijk... lelijk?

Plaatsvervangende schaamte noemt men dit. Degene voor wie men zich schaamt, schaamt zich misschien zelf helemaal niet. Dezelfde reden waarom sommige vrouwen (en mannen) geen pornografie kunnen verdragen.¹²

Dezelfde reden waarom je als schrijver soms het werk van een andere schrijver niet verdragen kunt. Je leest iets van hem en je denkt dat je het zelf geschreven hebt en het zweet breekt je uit: ben ik zó'n platte geest? Onmacht is het gevolg van dit soort lezen. Woede. Agressie. Boeken worden verscheurd en in de grond gestampt. Komt alleen voor onder schrijvers.

12 De reden dat sommige mensen geen pornografie verdragen is dus niet dat zij niet van vies (=heerlijk) houden. Nee, de reden is dat zij niet willen dat wat zij heerlijk vinden openbaar gemaakt wordt. En daarom zal pornografie nooit te verenigen zijn met de openbare zeden, niet vanwege die zeden, maar vanwege de openbaarheid ervan.