In dienst van de 'Koninklijke'

7.1

1952. Hoe was het. Alleen in een donkergroen lokaal waar ik mij verdiepte in een reeks van overpeinzingen betreffende mijn toekomst die er, afwisselend licht en donker, nogal abstract uitzag. Weinig om handen, veel om over na te denken, studeren in Berlijn of Göttingen in een vak dat ik niet eens filosofie wilde noemen, zo weinig moest het inhouden. Misschien dus wel wiskunde. Mathematik. Mengenlehre. Gruppentheorie... In die trant zat ik, onge-

[p. 107]

wassen en ongeschoren want nog steeds zonder baard, bleek en lang, te wachten tot ik, een half uurtje later, een onderhoud had met de man die mijn leven een andere richting zou geven: ik verklaarde het nutteloos te vinden nog veel aandacht te besteden aan het Engels omdat ik tóch alleen maar Duitse boeken las en tóch al wist dat ik naar Duitsland ging.

‘Dan is het nuttig dat u híér tenminste nog een beetje Engels leert.’

Zo'n uitspraak stelt je in staat begrip op te brengen voor al die dubbelzinnigheid om je heen: al die mensen die hard werken, die de dagen, maar ook de avonden nodig hebben voor dat ene doel: vooruit te komen en geen tijd hebben ‘eigenlijk’, ‘jammer’, ‘me voorgenomen om’... een boek te lezen bij voorbeeld. Een goede literaire roman bij voorbeeld, waar ze tegen opzien als tegen een berg, want ze willen het ‘eigenlijk’ helemaal niet. Lopen jarenlang rond met een slecht geweten, een geweten dat er op aandringt dat ze eens iets aan Engels moeten doen of eens iets doen aan autotechniek of Wittgenstein lezen, zonder dat ze er ook maar één avond toe komen de stem van hun geweten te volgen en aldus hun eigen gemoed te verlichten, hoe komt dat?

Dat komt omdat die mensen dermate vooruit zijn gegaan en daarbij altijd zozeer één richting hebben aangehouden, dat ze sinds lang hebben afgeleerd op een bepaalde dag eens een andere richting te kiezen; dat is, in het kort, de nogal letterlijke betekenis van hun geweten.

Een mens hoort geen geweten te hebben. Hij moet, als hij van Duits houdt en eigenlijk niet van Engels, om die reden alleen al Engels leren omdat dat Duits, zonder enige imperatief, vanzelf gaat. Imperatieven zet je, als vlaggetjes in het gebied dat eigenlijk niet je eigen gebied is. Dwing je zelf in dat gebied te leven en er danig om je heen te zien, wat dan beslist een heel plezierig alternatief is voor

[p. 108]

een geweten waar je niet naar luistert. Is dat waar? Ik geloof het niet. Het blijft pijn lijden, maar het levert je in elk geval meer kennis op, van je zelf en van de plaats die je inneemt, omdat je daar niet thuis hoort en derhalve een uitstekende kans hebt je zelf als een vreemde te zien.

Voor de daden van de mensen kun je je ogen sluiten, tegen wat ze zeggen is niets te doen. Het is in dit land de gewoonte dat je voor je persoonlijke uitingen een wand optrekt voor degene voor wie die uitingen niet bedoeld zijn. Het is daarom denk ik dat vrouwen, als ze lachen, de hand voor de mond slaan. Op die manier kunnen ze dat lachen verbergen. En ermee doorgaan.

Ik zou, nu ik verteld heb wat mijn beweegredenen zijn, dit met een tekeningetje kunnen weergeven, dan begrijp je alles in één keer, hoewel ik van mensen die er verstand van hebben hoor dat ‘tekeningetjes in een roman’ de verkoopcijfers beslist op een nadelige wijze beïnvloeden.

Gelukkig ben ik zelf de eerste die inziet dat pogingen een wijsgerig probleem op te lossen of te verhelderen door een schetsje of diagram, het toppunt zijn van naïveteit maar ook van bruutheid. Zomin als onze koningin in het openbaar uit haar kopje de achtergebleven suiker lepelt, zomin zal een echte filosoof het in zijn hoofd halen de beelden of ideeën die hem door het hoofd spelen weer te geven met een figuurtje.

Een filosoof is, door zijn opleiding en door zijn aard, in alle opzichten een verbaal mens. Dat hij, elke keer weer, zoveel woorden nodig heeft om uit te leggen wat hij bedoelt, komt hoofdzakelijk omdat hij erg op die woorden gesteld is en niet omdat hij iets duidelijk wil maken, want daarvoor heb je, zoals bekend, juist een minimum aan woorden nodig.

[p. 109]

Het nadeel van een tekening is natuurlijk dat hij, als je er verder niets bij vertelt, alleen maar een ruimtelijk beeld geeft. Een in woorden omgezette verklaring van dat beeld geeft je, omdat woorden nu eenmaal in een zekere volgorde staan, de gelegenheid met die woorden iets te bereiken; je wilt de lezer/luisteraar méénemen naar iets, overtuigen van iets, maar voor wie filosofie niet een bedrijf is van willen maar van zien, is een figuur of diagram meestal ruim voldoende.