Lezen doet je goed. Leerjaar 8b

[p. 26]

4 Ceremoniën bij Inheemsen in Brazilië

Ceremoniën

Ceremoniën zijn een belangrijk onderdeel van elke cultuur. Ze bevestigen de identiteit van de cultuurgroep en dragen bij tot de gemeenschapsband.

In Suriname moeten de Inheemse groepen hard werken om hun cultuur in stand te houden. Door het steeds intensievere contact met Paramaribo en met de westerse cultuur, dreigen de eigen ceremoniële plechtigheden te verdwijnen.

De mierenproef bijvoorbeeld, die jongens en meisjes deden om de overgang van kind naar volwassene te maken, komt nog maar weinig voor.

Anders is het in Brazilië. Daar beleven de Inheemsen hun oorspronkelijke cultuur actiever dan in ons land. Daar wonen veel Inheemsen nog in traditioneel stamverband. Aan de verschillende stammen die in het oerwoud van de Amazone wonen, zijn gebieden toegewezen, waar ze volgens hun eigen tradities en

[p. 27]

gewoonten kunnen leven.

Ik, reizend journalist Charles Chang, ga met het Amazone Conservation Team van Suriname mee, om in het Braziliaanse Xingugebied ceremoniën voor het einde van een rouwperiode mee te maken. Het Amazone Conservation Team is een internationale organisatie dat zich inzet voor het behoud van het tropisch regenwoud. De organisatie doet dit samen met Inheemsen en andere bewoners van het Amazonewoud. Granman Asongo Alalaparu van de Trio's in Suriname en twee van zijn kapiteins reizen ook mee. Het is belangrijk dat de Inheemsen, die zich altijd goed hebben kunnen redden in de bossen, zonder die te vernietigen, hun culturele tradities blijven behouden. Ik ben dan ook erg nieuwsgierig naar de kuarupceremoniën die wij zullen meemaken. Het zijn ceremoniën om een periode van rouw te beëindigen. Wanneer iemand overlijdt, zijn de vrienden en familie natuurlijk verdrietig. Ze rouwen dan om die persoon. In elke cultuur zijn er wel bepaalde ceremoniën die met de rouw te maken hebben. Denk bijvoorbeeld aan de witte en zwarte kleding die mensen in Suriname dragen als teken van rouw. Een ander gebruik, dat ook bekend is in ons land, is het aansteken van kaarsen om overledenen te herdenken. De rouwtradities kunnen per cultuur heel verschillend zijn. Ik weet niet precies wat mij te wachten staat bij het Xinguvolk, maar ik heb het vermoeden dat hun rouwceremoniën heel anders zullen zijn dan wat ik gewend ben in Suriname.

Van Brasilia naar Xingu

We reizen eerst van Paramaribo naar Belém en gaan dan door naar Brasilia, de hoofdstad van Brazilië. Belém is vanuit Suriname goed te bereiken via de lucht en een bekende vakantiebestemming voor veel Surinamers. Het is een grote stad in het noorden van Brazilië met meer dan een miljoen inwoners.

Brasilia is minder bekend in Suriname. Het ligt veel zuidelijker dan Belém, in het Hoogland van Brazilië. De stad bestaat vanaf 1960 en is speciaal ontworpen om er belangrijke regeringsinstituten te vestigen. Het is een supermoderne stad, die op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO staat. Op deze lijst staan bijzondere plekken op de wereld die niet verloren mogen gaan. Brasilia is op de lijst geplaatst vanwege de kunstzinnige stadsplanning en architectuur. Er wonen meer dan drie miljoen mensen.

[p. 28]

Bij mij komt Brasilia over als een stad van rode stof en beton, waar geen ‘echte’ Inheemsen te zien zijn. Pas als we weer vertrekken, kom ik er een paar tegen bij het busstation. In normale kleding zijn ze voor mij al een attractie: kort, breed, rondgeknipt kapsel en bij de mannen een stuk hout door elk oor. Ik kom direct weer in de sfeer van het doel van onze reis.

Vanaf Brasilia is het vijftien uur reizen met de bus naar Canarana. Daar zullen we verder gaan met het vliegtuig. Na het avondmaal bij een wegrestaurant, gaan de meeste stoelleuningen plat naar achter. De bus rijdt de nacht in, over rotondes, door dorpen en niemandsland. Af en toe ontwaak ik door het gehobbel over een drempel of wanneer de bus even stopt in een dorp. Bij een van de stops gaan de Inheemsen, net als ik, naar buiten om de benen te strekken. Giechelend spreken de vrouwen mij aan in het Portugees. Mijn Chinese uiterlijk heeft ze nieuwsgierig gemaakt. Ze komen blijkbaar zelden Chinezen tegen. Ze willen weten waar ik vandaan kom. Als ik ‘Suriname’ zeg en verduidelijk dat dit een buurland van Brazilië is, zijn ze verbaasd.

Wanneer de dag aanbreekt, verdwijnt de maan, die ons de hele nacht heeft gevolgd. Nu vergezellen kilometerslange bergketens ons steeds vanuit de verte. Droge savannelandschappen en boomloze lappen grond met grazende runderen erop, wisselen elkaar af. In Canarana wacht de piloot van een éénmotorig vliegtuigje ons op. Hij brengt ons naar het dorp Pyulaga, een van de 32 nederzettingen in ‘Parque Indígena do Xingu’, zoals het gebied officieel heet. Daar zullen we de kuarup meemaken, rituelen om een periode van rouw te beëindigen.

De kuarup

Gespierde lichamen, rondgeknipt haar, bevelen in een Inheemse taal. De eerste momenten maken al indruk. ‘Bom dia!’, begroeten enkelen mij in het Portugees. Ik krijg niet de kans om het ‘welkomstcomité’ netjes terug te begroeten.

Getatoeëerde armen pakken mijn bagage uit het vliegtuig. Wanneer een woest gezicht de zwerm kinderen een standje geeft, zie ik tot mijn verbazing dat kinderen de bagage op hun hoofden naar onze hut dragen. De vrouwen hebben lang haar en zijn opvallend wit, de kinderen eeuwig onder een laagje stof.

De oude mannen hebben niets anders aan dan een touwtje om hun middel.

[p. 29]

De hutten staan in een cirkel tegen de rand van het savannebos. Ze hebben de vorm van een iglo. Het dak dat van savannegras is gemaakt, reikt tot de grond.

Er zijn maar twee kleine ingangen, recht tegenover elkaar. In het midden van het dorp staat het gemeenschapshuis.

Je zou denken dat de naaktlopende bewoners van Pyulaga nog primitief zijn, totdat je behalve fietsen ook crossmotoren en kleine schotelantennes ontdekt. Ik sta dan ook niet als enige te fotograferen - digitale foto- èn filmcamera's klikken en zoomen er lustig op los.

Ik kijk bewonderend naar de twee kleurrijk versierde fluitisten, die blazend op lange bamboepijpen dansend van huis tot huis gaan om de kuarupceremonie aan te kondigen. Twee, soms drie, blote maagden volgen ze met de hand op hun schouders.

Tegen vier uur begint het eerste deel van de ceremonie. Naakte mannen, beschilderd en versierd aan de bovenarmen en benen komen dansend in een rij naar het gemeenschapshuis. Ze zingen en stoten verschillende kreten uit.

Wanneer de leider ‘yee-hu’ gilt, roept de rest hem na. De volgende dag kan je deze kreet de hele dag in het dorp horen en steeds wordt die collectief beantwoord.

Hoe die vijf afgezaagde boomstammen daar zijn gebracht, weet ik niet, maar de volgende morgen stonden ze er opeens, dichtbij de ingang van het dorp.

Ze stellen de vijf overledenen van het afgelopen jaar voor. Met ernstige gezichten beschilderen de mannen de stammen met Inheemse tekens. Twee sjamanen, elk voorover steunend op een werpspeer, zingen een monotone preek, ondersteund door het geluid van rammelende pitten in hun maraka's. Daarna worden de boomstammen met vereende kracht onder het roepen van allerlei kreten naar het dorpsplein gedragen en voor de gemeenschapshut geplant.

Het emotionele gedeelte van de ceremonie begint. De mannen beginnen overtuigend te janken tegen het hout, terwijl de weduwen en naaste families het teken krijgen dat ze zich erbij mogen aansluiten. Als een man overlijdt, is zijn echtgenote verplicht in de hut te blijven tot dit moment.

[p. 30]

Met rollende tranen voegen ze zich bij de mannen en storten ze zich op de grond rond de boomstammen. Het aanhoudende wenen lijkt op een monnikengebed uit een klooster. Met de meegebrachte spullen - van gekleurde touwen tot volledige hoofdtooien - worden de boomstammen versierd. Hoe rijker de familie, hoe meer versieringen. Als dat is gebeurd, worden eerst de mannen, daarna de vrouwen gewassen. Vervolgens keert iedereen terug naar zijn hut.

Granman Alalaparu vertelt mij dat hij zich nog kan herinneren dat zijn vader hem vertelde over dit soort rituele ceremoniën. Bij de Trio's in Kwamalasemutu zijn de kuaruptradities niet meer in gebruik.

De schijnbare rust is niet van lange duur. Terwijl de zon hoog aan de hemel staat, stampen de fluitisten en hun maagden onvermoeibaar op het droge stof. Daarbij blijven de ‘yee-hu's’ echoën door het dorp.

De voorbereidingen voor een volgend onderdeel van de kuarup zijn intussen ook in volle gang. Vrouwen staan nerveus massa's voedsel te bereiden voor de zes stammen die zijn uitgenodigd voor de avond en de volgende dag. Later op de middag beginnen de gasten het dorp binnen te stromen. Gekleed, ongekleed, op de fiets of lopend, komen de gasten aan. Die nacht dient het bos voor de ingang van het dorp als een grote slaap- en sanitaire gelegenheid. Wanneer de duisternis invalt en iedereen heeft gegeten, wordt het weeklagen bij de palen tot de volgende ochtend voortgezet. Heel Pyulaga, inclusief zijn gasten, blijft die avond wakker. Wie toch slaapt, zal ‘boos bezoek’ krijgen van de overledenen.

Gewapend met speren waken vier wijze mannen symbolisch voor het rouwcentrum terwijl de zes stammen één voor één gillend rennen om het rouwcentrum. Na deze enerverende activiteit wordt de monotone preek van de sjamanen hervat tot de nacht voorbij is.

Huka-Huka

Ik heb geen ‘boos bezoek’ gehad, maar al vroeg in de ochtend, word ik wakker van heftig krijgsgeschreeuw. Het is de derde en laatste dag van de kuarup.

Er zullen Huka-Huka worstelwedstrijden worden gehouden met de zes uitgenodigde stammen. Dezelfde vier wijze mannen, die de hele nacht de wacht hebben gehouden bij het rouwcentrum, fungeren nu als jury. De vechters van Pyulaga worden aan de gasten voorgesteld. Elke stam krijgt de beurt om tegen

[p. 31]

ze te vechten. Eerst individueel, daarna bekampen ze elkaar collectief in het stof. Kniebeschermers en feller beschilderd haar en lichaam komen nu te zien, in plaats van alleen de arm- en beenversieringen. Maar het blijft sportief en vriendschappelijk. Telkens als het te ruw dreigt te worden of wanneer er één partij veel sterker blijkt te zijn, stopt de jury het geworstel.

Na de lunch maken de gasten zich klaar om te vertrekken. Maar voordat het zo ver is, krijgt elke stamvertegenwoordiger zaden van de pequivrucht. Ze worden aan hem overhandigd door meisjes die in de puberteit zijn. Ze menstrueren al en zijn dus vruchtbaar. De vrucht draagt dezelfde geur als die van de vrouwelijke genitaliën. De stamleider, op zijn beurt, maakt het schaamlapje van het pubermeisje los. Met dit ritueel willen de Inheemsen vruchtbaarheid afsmeken en hiermee wordt de periode van rouw afgesloten. De cirkel van dood en geboorte is rond. De meisjes zullen, net als de zaden, voor nieuw leven zorgen. En de weduwen mogen ook weer een nieuwe man kiezen om door het leven te gaan.

Als ik met het Amazone Conservation Team terugreis naar Suriname, moet ik toegeven dat ik onder de indruk ben van wat ik heb meegemaakt.

De intensieve kuarupceremoniën zullen het Xinguvolk zeker helpen het verdriet om hun overledenen goed te verwerken. Ik twijfel er ook niet aan dat zij het gemeenschapsgevoel tussen de Inheemsen versterken.