Bloemenspeculatie in Nederland. De Tulpomanie van 1636-'37 en de Hyacintenhandel van 1720-'36

De Tulpomanie van 1636-'37 en de Hyacintenhandel 1720-'36

[p. 192]

IV. De hyacint handhaaft zich op de eerste plaats gedurende de geheele 18e eeuw

Gedurende de geheele 18e eeuw is de Hyacint aan de spits gebleven van alle bolgewassen. Als men van bloembollen sprak, meende men Hyacinten, al de overige, met inbegrip van de tulpen, waren tot ‘bijgoed’ gedegradeerd. Wel kwamen de langstelige, late tulp, die vooral in Vlaanderen en Rijssel vele vrienden telde, en de renonkel in de tweede helft dier eeuw weer meer op den voorgrond in de Haarlemsche kweekerijen, maar de Hyacint bleef onbetwist de eerste.

Kort na de speculatie werkte een nieuwe prikkel mede, om den Hyacintenhandel op peil te houden. Madame de Pompadour nam de Hyacint onder haar invloedrijke bescherming. Zij wist haar voorliefde voor het buitenleven over te brengen op Lodewijk XV, die haar belangstelling voor bloem-, moes- en fruittuin deelde. De koning ontbood van alom bloemen, planten en boomen voor de tuinen van Groot-Trianon en de Ménagerie, maar vooral te Choisy, waar hij een groot en een klein kasteel had met heerlijke terrassen aan de Seine, vanwaar uit men een prachtig uitzicht genoot. Jaarlijks liet de koning voor 6 tot 8000 livres bollen bestellen bij de Haarlemsche bloemisten en in de Fransche archieven heeft Jean Monval in 1910 nagesnuffeld, dat hij in 1759 363 Hyacintenbollen voor bedden en 200 voor glazen in den winter liet komen, waaronder 6 Gloria florum,

[p. 193]

1 Gloria florum suprema en 12 Illustre beauté.

Het rijk van Madame de Pompadour duurde van 1745 tot 1765. Daar zij den toon aangaf in mode en gebruiken, vond haar voorbeeld alom navolging. Het was dus een gulden tijd voor de Voorhelms, de Van Kampens, de Schertzers, de Kreps' en de zeer weinige anderen, die destijds in Haarlem bloemist waren. Daar er toen geen enkele bollenhandelaar buiten Haarlem gevestigd was, hadden zij met hun tienen - ten hoogste! - het monopolie van den bollenhandel. Buitenlandsche reizigers, die hen in Nederland bezochten, noemen hen in hun reisverhalen zeer vermogend. Niet alleen naar alle naburige landen werden bloembollen verzonden, ook naar de Oostzeehavens, Scandinavië, Italië en naar den Sultan van Turkije werden ze verscheept.

Regel bleef nog steeds de rechtstreeksche verzending aan particulieren. Zij ontvingen kleinere of grootere collecties, bestaande uit niet meer dan één bol van elke soort. De verkoop aan wederverkoopers was uitzondering, maar te Hamburg en enkele andere plaatsen waren commissiehuizen gevestigd, die de bollen distribueerden.

De beide firma's Voorhelm genoten een wereldroep; George Voorhelm gaf een handleiding voor de Hyacint uit, die drie uitgaven in het Fransch¹¹³) beleefde en in 't Engelsch¹¹⁴), Duitsch¹¹⁵) en Italiaansch¹¹⁶) werd vertaald. Nicolaas van Kampen volgde hem na met een handleiding voor bloembollen in 't algemeen, die eerst in het Fransch¹¹⁷) en daarna ook in het Engelsch¹¹⁸) en Duitsch¹¹⁹) werd gedrukt.

Voorhelm sloeg daarmede een nieuwen weg in, dien geen zijner voorgangers nog betreden had. In de voorrede van zijn ‘Verhandeling over de Hyacinth’¹¹²) verontschuldigt hij zich daarover bij zijn landgenooten. ‘Mij dunkt, ik hoor ze zeggen, dat Holland het eenigste gewest zij, waar men in de aanqueeking van Hyacinthen kan slagen, maar het is niet dan enkele jaloersheyd, zij geloven en weten zeer wel dat, indien men elders daarmede niet te regt kan komen, het alleenlijk schort aan

[p. 194]

gebrek van kundigheyd hoe men ze moet behandelen. Andere zullen vergeefsch hiertegen opperen, dat men in zijne herssenen geprikt moet zijn, het geheym van 't vaderland aan de geheele waereld te openbaaren, een geheym, dat weynige weeten, en hetgeen altoos zoude opgesloten blijven. Zonder gehouden te zijn van hierop te antwoorden, zal ik haar doen begrijpen en noodzaken te bekennen, dat zij in haare meening zeer bedrogen worden.’

Maar hij wist wel, wat hij deed. Als de buitenlanders slaagden in de goede behandeling der bollen voor huis en tuin - wat allerminst mededinging voor de Hollandsche Hyacintenteelt beteekende - zouden zij, die nooit meer dan 20 stuivers voor een bol over hadden, ‘aanstonds met de passie behebt’ worden en minder bezwaar maken ƒ 25.- voor een bol te besteden dan vroeger een halve gulden.

C. van Noorde graveerde Voorhelm's portret dat in een der fransche edities van zijn Traité prijkt met het onderschrift:

Voici George Voorhelm, ce célèbre fleuriste,
Flore doit à ses soins ses plus belles couleurs.
Zéphirs, dieux du printemps, couronnez cet artiste,
Il offre à vos amours les plus brillantes fleurs.

Een belangrijke monografie over de Hyacint, die het onderwerp voor dien tijd uitputte, verscheen in 1768¹²⁰). De ongenoemde schrijver was een Fransch officier, de Markies de Saint Simon (1720-1799), die geruimen tijd in ons land gevestigd was. Het werk bleef langen tijd een der weinige bronnen voor de botanische en tuinbouwkundige kennis van de Hyacint. Hij besteedde ook bijzondere aandacht aan de ‘paradebedden’, die de Haarlemsche bloemisten in den bloeitijd plachten ter bezichtiging te stellen. Zij waren bestemd om de bloemen op haar voordeeligst te doen uitkomen en werden daarom door tentbedekking tegen felle zon beschermd.

[p. 195]

Het aantal verscheidenheden, dat in dezen glorietijd der Hyacint in de Haarlemsche kweekerijen werd aangehouden, bedroeg ongeveer 2000 en er werd beweerd, dat George Voorhelm ze ook naar den bol wist te onderscheiden. Deze waren echter niet alle door de bloemisten zelf uit zaad gewonnen.

Uit den tijd van den hiervóór beschreven Hyacintenhandel, waarbij ook vele personen betrokken waren zonder zelf bloemisten of handelaren te zijn, is gedurende de gansche 18e en het begin der 19e eeuw overgebleven het kweeken van Hyacinten in de tuinen der liefhebbers - vooral in Den Haag - die zich toelegden op het zaaien van Hyacinten ter verkrijging van nieuwe aanwinsten. Slaagden zij in het winnen van waardevolle ‘conquesten’, dan verkochten zij deze tegen hooge prijzen aan de Haarlemsche bloemisten, die ze in hun culturen opnamen. Deze inkomsten waren voldoende om de tuinen der particulieren, hetzij bij hun woning, of als speeltuin buiten de steden gelegen, geheel te bekostigen¹²¹). Werden deze tuinen, hetzij wegens sterfgeval, hetzij om andere reden geliquideerd, dan werd de verkoop per advertentie in de Haarlemsche Courant uit de hand of in openbare veiling aangekondigd van een ‘liefhebberij van Flora’, waarbij vele geheel nieuwe conquesten van Hyacinten.

De Hyacintenteelt heeft in onze dagen een geheel ander karakter aangenomen, waarop hier niet nader kan worden ingegaan. Tegenover het groot aantal verscheidenheden, waarvan slechts kleine hoeveelheden gekweekt werden in de 18e eeuw, staat in onzen tijd ten hoogste een vijftigtal, waarmede een oppervlakte van 500 Hectaren in weinige kleuren beplant zijn, waarvan de meest gekweekte witte L'innocence alleen 60 H.A. beslaat.

Natuurlijk waren onze bollendagen in de 18e eeuw onbekend. Wel kwamen in 't bijzonder de Amsterdammers in den bloeitijd naar Haarlem om de ‘nageltakken’ te zien, maar zij moesten daartoe de tuinen der Haarlemsche bloemisten bezoeken, die gedeeltelijk van den openbaren weg af te zien waren.

[p. 196]

Toen op 26 April 1768¹²¹) Prins Willem V en zijn gemalin, kort na hun huwelijk een ‘speelreisje’ naar Haarlem maakten om de bloemen te zien, kon het stadsbestuur hun nog geen tocht door de bollenvelden aanbieden, maar liet hun de tuinen in de stad van niet minder dan vijf bloemisten bezoeken. Dit thans wat ongewoon schijnend programma was echter volkomen verantwoord wegens de betrekkelijk kleine oppervlakte van elken tuin, terwijl men bovendien vermoedelijk moeilijk één der vijf ongeveer gelijkwaardige bloemisten voorbij kon gaan en een keuze niet gemakkelijk was. Zoo werden dus achtereenvolgens Van Kampen, Schertzer, Kreps, Voorhelm, Van Zompel en Dirk Voorhelm bezocht. Bij Van Kampen, wiens tuin aan den Wagenweg tegenover de Hazepaterslaan gelegen was, kwam het prinselijk paar, dat per trekjacht door de Leidsche vaart gevaren had, het eerst. Het werd daar door twee regeerende burgemeesters verwelkomd. Ook de andere tuinen lagen aan de Zuidzijde der stad en zullen in volgorde van hun ligging zijn bezocht.

Dit beknopte overzicht over de lotgevallen van de Hyacint na de speculatieve periode, die in 1736 eindigde, moge voldoende zijn om te doen zien, hoe ook deze bloem, evenals de tulp na den windhandel, daarna een tijdperk van grooten bloei genoten heeft, waarin, evenmin als bij de tulp, eenig spoor van de gevolgen van vroegere dwaasheden te bespeuren valt.