Bloemenspeculatie in Nederland. De Tulpomanie van 1636-'37 en de Hyacintenhandel van 1720-'36

De Tulpomanie van 1636-'37 en de Hyacintenhandel 1720-'36

[p. 197]

Ter verantwoording

De hier volgende bronnenlijst, hoewel reeds vrij omvangrijk, is niet volledig. In vele geschriften pleegt herhaald te worden, wat vroeger reeds geschreven was; de lijst beperkt zich tot die bronnen, waarin de oudste of meest betrouwbare mededeeling over het onderwerp wordt gedaan; van de pamfletten van den windhandel zijn slechts die vermeld, waaraan aanhalingen werden ontleend. De lijst der tulpenboeken is zoo volledig mogelijk gegeven, omdat een overzicht van hetgeen hiervan nog voorhanden is en waar het te vinden is, tot nu toe ontbrak. De onder No. 63 en 75 vermelde boeken hebben echter geen betrekking op de tulpen van de windhandelperiode.

Een uitgebreider bibliografie over de geschiedenis der bloembollen in meer algemeenen zin geeft de Catalogus der tentoonstelling betreffende de Geschiedenis van de Bloembollencultuur en den Bloembollenhandel, in 1935 in het Frans Halsmuseum te Haarlem gehouden.

^1)	Nic. van Wassenaer en Barent Lampe. Historisch Verhael alder ghedeckweerdichste geschiedenissen, die hier en daer in Europa.... van 1621 voorgevallen sijn. Amsterdam 1622-25.
^2)	Meteranus novus, das ist Newer Niederländischen Historien IV, Thell, in welchen warhafft und grundtlich erzehlet wird was sich gedenkwürdiges vom 1630 Jahr bis 1638 in diesen Niederlanden.... begeben und zugetragen, Amsterdam 1640.
^3)	L. van Aitzema. Saken van staet en oorlog. Vol. II, 's Gravenhage, 1669.
^4)	Th. Schrevelius. Harlemias of eerste stichting der stad Haarlem. Haarlem, 1647.

[p. 198]

^5)	Joh. Beckmann. Beiträge zur Geschichte der Erfindungen. Vol. II en III. Leipzig, 1786-1805.
^6)	P.W. Lothes. Bloemen en Bloemenhandel in Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek van Utrecht, van N. van de Monde, VI, 1840.
^7)	H.W.T. Tydeman. Iets over den Tulpenwindhandel (Verslag 1865 van het Prov. Genootschap v. Kunsten en Wetenschappen in Noordbrabant).
^8)	W.P. Sautijn Kluit. De Tulpen- en Hyacinthenhandel in Mededeelingen gedaan in de vergaderingen van de My. van Nederl. Letterkunde te Leiden, 1865-66.
^9)	[Robert Fruin.] De verhandeling van Mr. W.P. Sautijn Kluit over den Tulpenhandel van 1636, in Ned. Spectator, 2 Maart 1867.
^10)	A. van Damme. [Aanteekeningen betreffende de geschiedenis der bloembollen] in Weekblad voor Bloembollencultuur, Haarlem, 18 Februari 1899-27 Februari 1903.
^11)	H. Graf zu Solms Laubach. Weizen und Tulpe und deren Geschichte, Leipzig, 1899.
^12-^14)	N.W. Posthumus. De speculatie in Tulpen in de jaren 1636-37, in Economisch-Historisch Jaarboek XII, XIII en XVIII, 1926, '27 en '34.
^15)	N.W. Posthumus. The tulip mania in Holland in the years 1636 and 1637 In Journal of Economic and Business History, Vol. I, May, 1929.
^16)	E.H. Krelage. De pamfletten van den Tulpenwindhandel 1636-37. (Werken uitgegeven door het Ned. Economisch-Historisch Archief XI), 's Gravenhage, 1942.
^17)	Max Wirth. Geschichte der Handelskrisen 1858. Frankfurt a. M. (3. Auflage), 1883.
^18)	R. Stammler. Die Harlemer Tulpenmanie. In Deutsches Rechtsleben in alten Reich. Vol. I. 1928.
^19)	A.G. Busbequius. Itinera Constantinopolitanum et Amasianum ab Augerio Gislenio Busbequij.... ad Solimannum Turcarum Imperatorem. Antverpiae (Off. Plantini), 1581.
^20)	H. von Diez. Denkwürdigkeiten von Asien. Vol. II, Berlin, 1815.
^21)	Conrad Gesner. De hortis Germaniae liber recens, una cum descriptione Tulipae Turcarum [ook Epistola de Tulipo Turcarum genoemd]. In: Valerii Cordi Annotationes in

[p. 199]

	Pedacii Dioscoridis Anazarbei de Medica materia libros V. [Argentorati], 1561.
^22)	R. Dodonaeus. Florum et coronariarum odoratarumque nonnullarum herbarum historia. Antverpiae (Off. Plantini), 1568.
^23)	Rembert Dodoens. A Nievve Herball, or Historie of Plantes: wherein is contayned the vvhole discourse and perfect description of all sortes of Herbes and Plantes.... First set foorth in the Doutche or Almaigne tongue.... And nowe first translated out of French into English. London, 1578.
^24)	R. Rapaicz. A Magyarság Virágai. Budapest, 1932.
^25)	Matthias de L'Obel. Kruidtboek oft beschrijvinghe van allerleye Ghewassen, Kruyderen, Hesteren, ende Gheboomten. Antwerpen (Plantijn), 1581.
^26a)	C. Clusius. Rariorum aliquot stirpium per Hispanias observatarum historia, libris duobus expressa. Antverpiae (Off. Plantini), 1576.
^26b)	C. Clusius. Rariorum aliquot stirpium, per Pannoniam, Austriam et vicinas quasdam Provincias observatarum historia. Antverpiae (off Plantini), 1583.
^26c)	C. Clusius. Rariorum plantarum historia. Antverpiae (Plantin-Moretus), 1601.
^26d)	C. Clusius, Appendix altera et auctuarium [van 26c] in Exoticarum libri decem. Antverpiae (Plantin-Raphelingus) 1605.
^27)	Emanuel Sweerts. Florilegium. Francofurti ad Moe. 1612.
^28)	Chr. van de Pas. Hortus floridus, Utrecht, Arnhem, 1614.
^29)	Chr. van de Pas. Een cort verhael van de Tulipaenen ende haere oefeninghe, saeyinge, plantinge ende daer by gevoecht de uitnemenste tulipaenen die nu teghenwoordich by de liefhebbers ghevonden worden en van groter weerden zijn (1620?).
^30)	Roemer Visscher. Sinnepoppen, Amsterdam. 1614.
^31)	Petrus Hondius. Dapes inemptae, of de Moufe-schans, dat is, De soeticheydt des buytenlevens, vergheselschapt met de Boucken. Nieuwe ed. Leyden, 1621.
^32)	Jean Franeau. Jardin d'hyver ou Cabenet des fleurs. Douai, 1616.
^33)	L'Anglois. Livre des fleurs. 1620.
^34)	John Parkinson. Paradisi in sole Paradisus Terrestris. A garden of all sorts of pleasant flowers which our English

[p. 200]

	ayre will permitt to be noursed up.... 1629.
^35)	Th. Velius. Chronyk der. stad Hoorn. Hoorn, 1648.

Pamfletten

^36)	Clare ontdeckingh der dwaesheydt der ghener, die haer tegenwoordigh laten noemen Floristen. Hoorn (Zacharias Cornelisz.), 1636.
^37)	[S.T. van der Lust.] Nieu-Iaers Pest-spiegel, waer in te sien is de rechtveerdige peststraffe Gods voorghestelt tot opmerck der weeldige Neder-Landers in dese snoode bedurven Eeuwe. Hoorn, 1637.
^38)	Een nieuw liedeken van de Kappisten [1637] in Floraes Sotte bollen, 1643.
^39)	Een nieuw liedeken van de Floristen [1637] in Twee Liedekens van de Floristen met een Liedeken teghen de verachters der Floristen.
^40)	[Pieter Jansz. van Campen.] Geschockeerde Blom-Cap, T'samen ghenaeyt van veelderhande lappen ende wel warm gevoert met Schotse bocken-vellen gemaeckt op 't versoeck van verscheyden niet-Tulpisten, maer oprechte Bloemisten ofte Liefhebbers van alle bloemen en bloemkens. Cuylenburgh [Hoorn] 1637.
^41)	Lijste van eenighe Tulpaen, verkocht aende meestbiedende op den 5. Februarij 1637. Op de sael van de Nieuwe Schutters Doelen, int bywesen vande E.Heeren Wees-Meesteren ende Voochden, ghecoomen van Wouter Bartelmiesz. Winckel, in sijn leven Casteleyn vande Oude Schutters Doelen tot Alckmaer.
^42)	Samen-spraeck tusschen Waermondt ende Gaergoedt, nopende de opkomste ende ondergangh van Flora. Haerlem (Adriaen Roman), 1637.
^43)	[Jan Soet.] Floraas Swijmelsnicken, 1637.
^44)	Klachte van Joost van Kortrijcke over de bedriegerije van Flora. [1637] in Floraas Sotte bollen, 1643.
^45)	Aanleydingh tot opmerck van 't misbruyck en rechte ghebruyck der bloemen, tot verbeteringhe der hedendaeghsche ghebreken. Enchuyzen (Albert Wesselsz. Kluppel), 1637.
^46)	Copye van een notoriael accoordt, ghemaeckt tusschen de Gecommitteerde der Floristen van verscheyde steden (24 Febr. 1637).
^47)	Tweede Samenspraeck tusschen Waermondt ende Gaer-

[p. 201]

	gordt, zijnde het vervolgh van den op ende ondergangh van Flora, Haarlem, (Adr. Roman), 1637.
^48)	[Jan Soet.] Doodrolle ende groefmael van Floortje Floraas. [1637].
^49)	[Jan Soet.] Testaments openinghe en uytdeelinghe ghedaen bij de vrienden ende erfghenamen wijlen Floortje Floraas, [1637].
^50)	[S.T. van der Lust.] Troost voor de ghescheurde broederschap der rouwdragende kapbroertjes ofte Floraas staetjonckers [1637] in Floraas Sottebollen, 1643.
^51)	[S.T. van der Lust.] Den ondergangh ofte val van de groote thuynhoer, de boeffgoddin Flora [1637] in Floraas Sottebollen, 1643.
^52)	Floraas Mallewagen, behoordende bij de prent: De Mallewagen alias het Valete der Bloemisten, toegheschreven aan Chr. vande Pas Jr. [1637].
^53)	[Corn. van der Woude.] Tooneel van Flora. Vertonende: Grondelijcke redens-ondersoekinge van den handel der Floristen, Amsterdam, (Ioost Broersz.), 1637.
^54)	Apologia, ofte verantwoordinghe van Flora met haer collegie ofte lief-hebbers over het schandelijck smalen over haer sonder fondamenteele reedenen. [1637].
^55)	De rechte bloem-prijs. Enchuyzen, 1637.
^56)	[Anthony Smyters.] De verstoorde en noyt gestorven Flora, [1637].
^57)	Copye. Resolutie van de Staten van Holland en West-Friesland, 27 April 1637, over de liquidatie van den tulpenhandel.
^58)	Register van de prijsen der bloemen zijnde de Derde Samenspraeck tusschen Goergoed ende Waermond. Haarlem (Adr. Roman), 1637.
^59)	[J. Marshoorn.] Troostbrief aen alle bedroefde Bloemmisten, die treuren over 't sterven oft 't overlijden van Flora, Goddinne der Floristen. Haerlem (Hans Passchiers van Wesbusch), 1637.

Tulpenboeken

		aantal afb.
^60)	A. Verzameling van een meenigte Tulipaanen, naar het leven geteekend, met hunne naamen en swaarte der bollen zooals die publicq verkogt zijn te Haarlem in den jaare Ao 1637 door P. Cos, bloemist te Haarlem,

[p. 202]

	1637, fol., half lederen band (coll. Krelage)	66
^61)	B. zonder titel, fol., perkamenten band, (waarbij 19 losse bladen van dezelfde hand) (coll. Krelage)	156
^62)	C. zonder titel, fol., perkamenten band (coll. Krelage)	39
^63)	D. zonder titel, 1667-1674, gr. fol. half linnen band (coll. Krelage)	133
^64)	E. ‘Geteekende en naar het leven gecouleurde tulpen’ fol. (coll. Krelage).	65
^65)	Fa. Jacob Marrel, losse teekeningen op perkament, fol. (coll. Krelage).	65
^66)	Fb. Jacob Marrel, Tulpenboek voor Francesco Gomez Da Costa, obl. fol. (coll. Krelage).	170
^67)	G. teekeningen op perkament in portefeuille 4^o (19 stuks ontbreken), (coll. Krelage).	95
^68)	H. Plusieurs espèces de fleurs dessinées d'après le naturel. fol., (coll. Krelage).	14
^69)	J. zonder titel, fol., half linnen (Universiteitsbibliotheek, Utrecht).	92
^70)	K. zonder titel, fol., half linnen (Econ. Hist. Bibliotheek, Amsterdam)	78
^71)	L. zonder titel, fol. (Jhr. Dr. J.J.E. van den Brandeler, Velp)	42
^72)	M. Tot lof der eedele Tulp, 1636, fol. (J.M.C. Hoog, Haarlem).	126
^73)	N. zonder titel, door Judith Leyster, 1643, fol. (J.M.C. Hoog, Haarlem).	49
^74)	O. zonder titel, obl. 4^o (Gemeente archief, Delft)	121
^75)	P. Florilegum Franciscus de Geest, 1668 (Bibl. Centr. Naz. Vittorio Emanuele, Rome).
^76)	R. zonder titel, fol. (Gemeente Archief, Haarlem)	52
^77)	S. zonder titel (familie Schoehuys, Uitgeest) in Museum voor Bloembollencultuur te Limmen.	37

^78)	Eerste T'Samenspraeck tusschen Waermondt ende Gaergoedt.
^79)	Tweede T'Samenspraeck tusschen Waermondt ende Gaergoedt.
^80)	Register van de Prijsen der Bloemen, zijnde de derde T'Samenspraeck.
^81)	Floraes Sotte Bollen; afghemaelt in Dichten en Sanghen, door verscheyde autheuren.

[p. 203]

^82)	Troostbrief aen alle bedroefde Bloemmisten. - Amstelredam (Corn. Danckaertz), 1643 [gezamenlijke herdruk in één deeltje].
^83)	De la Chesnee Monstereul. Le Floriste François, traittant de l'origine des tulipes. De l'ordre qu'on doit observer pour les cultiver et planter.... Avec un catalogue des noms des tulipes, et distinctions de leurs couleurs. Caen, 1654.
^84)	John Rea. Flora, seu de Florum Cultura, London, 1665.
^85)	Joan. Sigism. Elsholz. Vom Garten-Baw, oder Unterricht von der Gärtnerey. Cölln an der Spree, 1666.
^86)	Abraham Munting. Waare Oeffening der Planten.... Amsterdam, 1672.
^87)	R. Bradley. Dictionarium Botanicum: or, a botanical dictionary for the use of the curious in husbandry and gardening. London, 1728.
^88)	Catalogus über saemmtliche Ihro Hochfürstl. dem regierenden Herrn Marggrafen zu Baden-Durlach zugehoerige, zu Carls-Ruh und Basel florirende Tulpanen. 173(3).
^89)	C. Linnaeus. Hortus Cliffortianus. Amsterdam, 1737.
^90)	[J.Ch. Benemann.] Die Tulpe, zum Ruhm ihres Schöpffers, und Vergnügung edler Gemüther beschrieben von dem Verfasser derer Gedancken über das Reich derer Blumen. Dresden-Leipzig, 1741.
^91)	[D'Ardène.] Traité des Tulipes, qui non-seulement réunit tout ce qu'on avoit précédemment écrit de raisonnable, mais est augementé de quantité de remarques nouvelles sur l'èducanion [sic!] de cette belle fleur. Par l'Auteur du Traité des Renoncules. Avignon 1760.
^92)	S.J. Buchoz. Le Jardin d'Eden, le Paradis Terrestre renouvellé dans le Jardin de la Reine à Trianon. Collection coloriée des plus belles variétés de Tulipes. Paris, 1781.
^93)	D.M. Caylay. ‘Breaking’ in tulips. In Annals of Applied Botany XV, 1928.
^94)	A.W. McKenny Hugues. Aphis as a possible vector of ‘breaking’ in tulip species. In Annals of Applied Botany XVII, 1930.
^95)	A.W. Mc.Kenny Hugues. Aphides as vectors of ‘breaking’ in tulips. In Annals of Applied Botany XVIII, 1931.
^96)	E. van Slogteren en Maria P. de Bruyn Ouboter. Onderzoekingen over virusziekten in bloembolgewassen II. Tulpen I. Mei, 1941.

[p. 204]

^97)	Alexandre Dumas. La tulipe noire. Paris, 1850.
^98)	Jacques Normand. L'amiral, comédie en deux actes en vers. Paris, 1880 (nouvelle éd. 1895).
^99)	Miguel Zamacois. La fleur merveilleuse, pièce en quatre actes, en vers. Paris, 1910.
^100)	G.D. Gratama. In De Kunst der Nederlanden I. (1935).

Hyacintenhandel

^101)	J. van der Groen. Den Nederlandtschen Hovenier. Amsterdam, 1668.
^102)	Gerrit van der Heyde. Register van.... dubbelde en enkele Tulipanen en Hyacinthen. 1718.
^103)	Flora's Heerlijkheid of de Bloemgodin onder de Bloemen. [1730?]
^104)	Der neu-ankommende Holländische Gärtner, oder gründlicher und deutlicher Unterricht, wie die Holländische Blumen-Zwiebel, als Tulipen, Hyacinthen, Narcissen, Jonquillien, Irides, Martagons, Ranunculn, Anemones etc. etc. in unserm Ober-Teutchland am sichersten zu plantzen, zu warten und zu vermehren sind. Nürnberg, 1731.
^105)	[Herdruk der] Samenspraecken, Sottebollen en Troostbrief, 1734.
^106)	[Herdruk der] Clare ontdeckinge. 1734.
^107)	Flora's Bloem-Warander in Holland, alwaar haare heerlykheid weêr ten troon werd verheven, geviert en aangebeden van Flora's lievelingen. Beschreven door 't Kunstgenootschap E Musis Aeternitas. Amsterdam, 1734. II. 1735; III, 1736.
^108)	Apologie van Gerrit van der Heyde, onder de naam van Belizarius, tegen de drie deelen van Flora's Bloemwarande. 1736.
^109)	Flora in 't Lazarushuis, of Dolle Blijdschap. Kaamerspel onder de zinspreuk Tragt na Beeter. 1737.
^110)	Nicolaas van Kampen. Catalogus van curieuse soorten Hiacinten, Tulpaanen, Ranoncules, Anemones, Bouquetnarcissen en verdere bloem-bollen. 1739.
^111)	Dirck en Pieter Voorhelm. Catalogus der schönsten Tulipanen, Hyacinthen, Ranunculen, Anemonen, und andere Zwiebelblumen. 1739, (MS).
^112)	George Voorhelm. Verhandeling over de Hyacinthen. In 't Fransch in 't jaar 1752 door den autheur uytgegeven

[p. 205]

	en daaruyt vertaald door een liefhebber van Flora. 1754, (MS).
^113)	George Voorhelm. Traité sur la Jacinte. Contenant la manière de la cultiver suivant l'expérience qui en a été faite par -. Haarlem, 1752 (Enschedé). 2e dr. 1762 (Bohn). 3e dr. 1773 (Beets).
^114)	George Voorhelm. A treatise on the Hyacinth. London, 1753.
^115)	George Voorhelm. Abhandlung vom Hyacinthen. Nürnberg, 1753.
^116)	Giorgio Voorhelm. Del Giacinto o sia trattato. Roma, 1756.
^117)	Nicolas van Kampen et fils. Traité des fleurs à oignons: Contenant tout ce qui est nécessaire pour les bien cultiver, fondé sur une expérience de plusieurs années. Haarlem, 1760.
^118)	Nicholas Van Kampen and Son. The Dutch Florist: or, true method of managing all sorts of flowers with bulbous roots, NewCastle, 1763. 2d. ed. London, 1764.
^119)	Nicolaus von Kampen und Sohn. Abhandlung von Zwiebelgewächsen. Aus dem Französischen. Regensburg, 1764.
^120)	[De Saint Simon.] Des Jacinthes, de leur anatomie, reproduction et culture. Amsterdam, 1768.
^121)	C. de Koning. Tafereel van Haarlem, Deel III en IV, Haarlem, 1808.
^122)	E.H. Krelage. Hyacinten-perikelen in de 18e eeuw. In ‘Haerlem’, Jaarboek 1937.
^123)	D.J.H. ter Horst. Franciscus Lievens Kersteman. Amsterdam, 1937. (Patria serie.)
^124)	Edward K. Balls. Plant collecting in Turkey in Asia. In Gardeners' Chronicle, November 23, 1935.