Anathema's 3

[p. 95]

Muziek

[p. 97]

Het gemaskerde woord

‘Poëzie is muziek’. Ik wil het graag geloven, maar het is opvallend dat veel dichters wel picturale talenten hebben, en nooit muzikale. Nabokov schrijft dat muziek voor hem een willekeurige opeenvolging is van min of meer hinderlijke geluiden. Dat is waarschijnlijk een vriendelijkheid aan het adres van zijn broer, die dirigent is, maar het is waar dat de muziek onder de kunsten een zonderlinge, geïsoleerde plaats inneemt. Er zijn schilders die de pen hanteren, maar hoogst zelden, als Ingres, de strijkstok. Bestaan er voorbeelden van componisten of musici die gedichten schrijven, of zelfs lezen? Is het waar dat alle musici afschuwelijk ingericht zijn en alleen bazaarprullen van schilderijen aan hun muren hebben hangen?

Een leuke vraag om te stellen in een gezelschap waarop de verveling is neergedaald is: wat ben je liever, doof of blind? Dat leidt niet alleen zonder falen tot levendige discussie, maar ook kan men degene die een poosje eerder nog gezegd heeft dat muziek voor hem de hoogste kunstvorm is, nu de stelling horen verdedigen dat het beter is doof dan blind te zijn. Het is waar dat er een principe van economie aan te pas komt: het oog is de poort tot twee takken van kunst, het oor maar tot één. Maar is het ook zo eenvoudig? Plutarchus zei al dat het zintuig waardoor het bewustzijn het hevigst beroerd wordt, het gehoor is, en Caesar beschrijft hoe zijn soldaten veel banger werden van dingen die ze hoorden dan van dingen die ze zagen.

De bewering dat muziek de hoogste kunstvorm is laat zich gemakkelijk bewijzen. Zo is het de enige kunstvorm die op dieren indruk schijnt te maken. Men kan er ratten mee uit hun holen lokken en slangen mee bezweren, en middeleeuwse dokters zorgden voor luide muziek als zij iemand een been moesten afzagen.

Wat is muziek eigenlijk? Beeldende kunst is een beeld van iets, schrijven is een beschrijving van iets, maar muziek is niet muziek van iets, zoals een vlieg wel kan vliegen maar een mug niet mug-

[p. 98]

gen. Wat is bij muziek het inhoudende, wat de inhoud? Het is alsof muziek zich rechtstreeks tot het bewustzijn richt, zonder enige tussenkomst van geconstrueerde concepten, zoals andere kunsten doen, maar daar staat tegenover dat muziek wel degelijk aan cultuur gebonden is: cf. de ontoegankelijkheid, voor Europeanen, van Chinese muziek. Bevat de Chinese klassieke literatuur ook figuren als Orpheus, die met zijn luitspel niet alleen dieren, maar ook levenloze voorwerpen tot dansen bewoog? Of vinden ook de dieren Chinese muziek lelijk?

De enige conceptuele toegangswegen tot muziek zijn de titels en de technische termen. Deze technische termen zijn ook al zo spookachtig: waarom heet bijvoorbeeld een chromatische toonladder chromatisch, d.w.z. gekleurd?

Iets wat men zich niet duidelijk kan maken is wat men zich herinnert als men zich muziek herinnert; maar het vreemde is dat een melodie veel gemakkelijker van buiten geleerd wordt dan een tekst van vergelijkbare lengte, of zelfs een gedicht. Is er een geestesoor, zoals er een geestesoog is? En hoort dat geestesoor ook wat, terwijl men aan het herinneren is? Alleen al daarom niet, omdat het herinneren van een muziekstuk geen tijd in beslag neemt. Men hoeft niet een half uur lang met gesloten ogen in een fauteuil te gaan zitten om zich Leonore iii te herinneren. Men kan zich een melodie herinneren zonder iets te horen.

‘Wer eine Melodie empfindet, was nimmt der war? Nichts was sich durch Wiedergabe des Gehörten, mitteilen liesse,’ schreef Wittgenstein. Zelfs de vraag op welk gebied dit probleem zich bevindt is moeilijk te beantwoorden: psychologie? informatietheorie? In elk geval niet filosofie: de filosofie houdt zich juist alleen bezig met het bepalen tot welk gebied van kennis een verschijnsel behoort.

Ook niet psychologie, aldus een Wittgensteinkenner.

Mijn gok is: linguïstiek.

Er is een passage in Anthropologie structurale van Lévi-Strauss waarop men met vrucht kan doorborduren. Een wezen van een andere planeet, begiftigd met enige kennis van ons schrift, wil een klassificatie maken van de inhoud van een grote bibliotheek. Lévi-Strauss beschrijft hoe het wezen blijft steken bij de muziekboeken. Maar als men veronderstelt dat het wezen geen idee had van

[p. 99]

enig bepaald letterschrift (de bibliotheek bevat ook boeken in niet-Europese talen en geschriften), en te werk moest gaan zoals een specialist met een cryptogram doet, dan gebeurt er nog iets veel vreemders: hij blijft dan niet steken. Hij zou de muziek (aangenomen dat die alleen melodisch, en niet symfonisch zou zijn) aanzien voor een of andere taal in een of ander schrift.

Immers hoe zou hij te werk gaan? Hij zou constateren dat de verschillende schriften grote structurele overeenkomsten vertonen: stelsels bestaande uit beperkte aantallen van arbitraire tekens die individueel heel weinig informatie bevatten. De informatie schuilt in de combinaties. Zoals een cryptograaf zou hij zoeken naar preferentiële combinaties (bigrammen, trigrammen, etc.) en naar ‘verboden’ combinaties. In dit stadium aangekomen heeft hij al lang in de gaten (gesteld dat hij gaten heeft) dat hij te maken heeft met informatie vervat in een aantal verschillende, betrekkelijk analoge, codes. Maar tot de veronderstelling dat de vioolsonates van Bach principieel verschillen van een commentaar op de Koran of de Bijbel in braille heeft hij nog geen enkele aanleiding. Dat zou pas blijken als de tekst iedere poging om betekenis te vinden weerstaat - maar misschien niet dan na ontdekt te hebben dat Bach een Duitser is en Sibelius een Fin: m.a.w. na structurele analogieën met Duits, resp. Fins in de muziek ontdekt te hebben.

Een conclusie die vermoedelijk ook langs andere wegen bereikt kan worden. Een van de stokpaarden van Lévi-Strauss is de structurele overeenkomst tussen (symfonische) muziek en mythes. Een lange passage over muziek in Le cru et le cuit gaf hooggespannen verwachtingen over de conclusies die hij misschien zou trekken in het vervolg: Du miel aux cendres, wat ik nu pas heb gelezen. Maar deze conclusies ontbreken. Om ons te troosten geeft hij wel een van die fraaie abstracte diagrammen waar hij het geheim van heeft, en schrijft: ‘de muziek onthult zich als het gemaskerde woord, voorzien van de dubbele functie die schriftloze samenlevingen aan het masker geven: het individu dat het masker draagt verbergen, en hem tegelijk een hogere betekenis geven.’

Dat is allemaal werkelijk fraai en treffend. Maar ik weet nog altijd niet wat er nu achter dat masker zit.