Opkomst en voortgang van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden

Geschiedenis van een initiatief

3. Het eerste tijdschrift 1758-'62

Onder dit gesternte begonnen Kreet en Van Lelyveld hun eerste tijdschriftje: de Tael- en dicht-kundige by-dragen, ofwel Maendelijksche by-dragen ten opbouw van

[p. 46]

Neer-land's tael- en dichtkunde, die in 50 nummers van nov. 1758 tot dec. 1762 verschenen, met geen andere naam of adres dan die van de uitgever Johannes le Mair te Leyden. Door allerlei geheimzinnige ondertekeningen, zinspreuken en initialen, voorgewende correspondentie en ook wel werkelijke polemiek, lieten zij hun kring van redacteurs en inzenders veel uitgebreider lijken dan hij was. Maar een soort contactblad werd het inderdaad. Er zijn exemplaren bewaard gebleven, afkomstig van M. Tydeman en H. van Wijn, waarin bij een groot aantal stukken is aangetekend wie de auteurs ervan waren. Aan de hand daarvan heeft J. Wille in zijn eerder genoemde studie over R.M.v. Goens en zijn kring (blz. 112, en bijlage D, blz. 574 e.v.) de hele groep medewerkers gereconstrueerd en aan ieder, zover mogelijk, zijn aandeel toegewezen.

In een Voorbericht van de hand van Kreet zette de redactie haar plan uiteen. ‘Onz oogmerk is alle nieuw uitkomende of onlangs uitgekomen boeken, de Nederlandsche tael en deszelvs aenverwanten, als mede de oudheden en dichtkunde onzes lands betreffende, gelyk ook alle groote of kleene Nederduitsche dichtstukken, kortelyk aenteteekenen, of wydlopiger doorbladerende uittrekzelswyze onzen lezeren voorteleggen, en 'er onz oordeel, 't zy dat de begrippen der Schryveren mêe of tegen lope, vryelyk, oprechtelyk, en zo veel mogelyk zy, zacht en bescheiden by te voegen.’ Als er geen nieuwe zijn zullen nu en dan ook vroeger verschenen boeken worden besproken. ‘Zyn 'er lievhebbers, die ons met hunne aenmerkingen, op dezen of genen schryver, dien zy achten een onderwerp onzer pennen te moeten werden, of

[p. 47]

met enig eigen opstel, tot onze opgestelde stoffe betrekkelyk, gelieven te vereeren, wy zullen hun geschryv op zulk ene wyze, als zy zelve zullen geraden vinden, het gemeen mededeelen; Oeffenaers der dichtkunde, hunne hersenvruchten in het openbaer eens willende ter toetze brengen, om onbekend te kunnen hooren op wat pryz zy geschat werden, zullen ook daer toe van onze blaedjes ... kunnen gebruik maken ... Zomtyds zullen wy ook eigen werk, zoo wel in tael- als dicht-kunde, onzen lezer opdragen, en 'er zyn vry oordeel over verwachten.’ Kritiek en contrakritiek zullen onpartijdig worden geplaatst. Er zijn al een aantal medewerkers en de hoop is dat ‘allen, die voor hunne Vaderlandsche tael en derzelver netheid enige zucht, rechtaerde lievde hebben’ zich hierbij zullen aansluiten. Wat de spelling betreft, die nog altijd ‘tot merkelyke verachtering onzer tael-geleerdheid’ zo ongelijk is, ‘hebben wy 'er, met algemeene goedkeuring, eene gekozen, die ons het best behaegde; misschien geven wy 'er in 't vervolg wel eens rekenschap van; achtende anders dat het byna even veel zy hoe men spelle, als het maer een algemeen landgebruik is, naer welks weder invoeren reeds lang (dank zy de hoofdigheid waar mêe elk met hand en tand zyne eigene zinlykheid wil vasthouden) te vergeevs getracht is.’...

Het aankondigen en bespreken van alle grote of kleine uitkomende dichtstukken was natuurlijk niet vol te houden. In het 2e nummer, dec. 1758, zette Van Lelyveld uiteen hoe zij zich dit voorstelden: zij zouden op de bovenste helft van de bladzijde, op de toen gebruikelijke wijze van beoordelen, verslag geven van de inhoud en van de ‘voornaemste sieraden’, maar daaraan onder de streep

[p. 48]

als noten aantekeningen toevoegen van de ‘meest overeenkomende plaetzen uit onze voornaemste schryveren’, waardoor ook de philologie haar woordje zou mogen meespreken. In nr. 14, dec. 1759, verklaart Kreet al, dat zij toch op deze wijze hun belofte niet kunnen inlossen, omdat er voortdurend veel te veel prullige rijmelarij verschijnt. Ruim een jaar later, in nr. 28 van febr. 1761, bekent Van Lelyveld dat ‘'t recenseeren en doorloopen der uitkomende Dichtwerken’ nogal achter is geraakt, en geeft bovendien aan dat hij daarbij een enigszins andere werkwijze wil gaan volgen, waarin hij de oude doopsgezinde predikant en criticus Marten Schagen (1700-1770) en diens Godgeleerde, historische ... poetische ... Vermakelykheden (1732-1736) tot voorbeeld neemt. Hij behandelt nu volgens die systematischer methode de Amstelstroom van N.S. van Winter en zal zich ditmaal beperken tot één aspect en wel de ‘sieraden en konstenaryen’ van de ‘dichterlyke stijl’, - wat hem overigens toch niet belet zijn philologische parallelplaatsen en woord-kundige aanmerkingen daarbij uit te stallen. Toch werd ook verder maar van tijd tot tijd ruimte voor dergelijke boekbesprekingen bestemd, zoals in nr. 44, juni 1762, waar de twee dichteressen L.W. van Merken met haar Nut der tegenspoeden, en Chr. L. de Neufville met haar Bespiegelingen in dichtmatige brieven, breedvoerig zijn bewonderd. In het laatste nr. 50, dec. 1762, doet de redactie nog een aantal achterstallige recensies af; maar dan zijn zij ook voor goed van deze zorg bevrijd. De Nieuwe bydragen van 1763 bevatten geen boekbesprekingen meer.

Ook met de poëtische proeven van de eigen mede-

[p. 49]

werkers wist men op den duur geen raad. In het voorlaatste nummer 49, nov. 1762, verzucht de redactie, dat zij verlegen is met al de gedichten, die voor plaatsing en beoordeling worden ingezonden. ‘Onze Nederlanders hebben doorgaends veel trek tot de Dichtkunde, en vallen gereed aen het maken van verzen; - ieder heevt dit by verscheiden gelegenheden gezien; - wy bezitten een' ruimen voorraed van toegezonden stukken, die niet anders te noemen zijn dan goed, waerop geene wezenlyke fouten tegen prosodie of tael zijn aentemerken; maer, mogen we 't vryuit zeggen? waer in ook geene wezenlyke fraeiheden of poëzy gevonden werden, en die ons dierhalven geene gelegenheid altoos geven, om aenmerkingen te maken, waeruit een aenkomend Dichter iet kan leeren.’ Afwijzen lijkt miskennen, maar opnemen ‘geevt wederom geen genoegen aen den Lezer, die in onze blaedjens niet anders schijnt te verwachten dan Puikverzen of Meesterstukken. Wy weten in waerheid niet hoe wy ieder een en ons zelv voldoen zullen’. Inderdaad was het maken van aanmerkingen waaruit men kan leren wel hun ware bezigheid. Maar dat er een levende moderne literatuur zou zijn, waarop men dit met vrucht in het openbaar kon toepassen, was een onjuiste onderstelling. Zelf gaven zij geen richting aan; en wat enkelen van het naaste kringetje als kunstproeven te berde brachten was ook niet veel meer dan probeersels, die enige discussie konden opleveren, ofwel alleen uit een discussie over vorm of inhoud schijnen te zijn ontstaan. Enige belangstelling en smaak, zelfs ook voor buitenlandse letterkunde, bleek daaruit soms wel. En in Van Lelyveld, Tollius, Van Assendelft, Macquet en Paludanus is mogelijk een spoor van persoonlijkheid te

[p. 50]

ontdekken. Maar al te zelden is daaruit meer voortgekomen dan redenaties, of wel zwakke traditionele voortzetting, ofwel zwijgen. In een later hoofstuk komt een en ander nog ter sprake op naam van de afzonderlijke medewerkers. Alleen mag hier, als onderbreking, één versje van Paludanus worden aangehaald, dat in zijn luchtig literair spel iets van 18e-eeuwse studentengeest ademt, die wij in de poëzie van de By-dragen overigens droevig missen.

Pas had de blonde Auroor' heur hemelblauwe rossen

Ten Uchtend-draeiboom' door gemend,

Pas was zy 't dag-spoor opgerend;

Pas had de wakk're boer zyn welgevoerde ossen

Gekoppeld voor den scharpen ploeg;

Pas had een duizendtal van bloempjens versch ontloken,
De zuiv're lucht vervuld met duizend duizend roken;

Myn pen is niet bekwaem genoeg

Om 't zoet te malen der bekoorlyke orgelkeelen

Van 't vrolykkwelend pluimgediert,

Dat door de takken zwiert en tiert,

Terwyl het ziel en zin betoov'ren kan en streelen;

Pas was het kristallynen nat

Aan 't schitt'ren door den glans der gouden Zonnestralen,
Als Thysbuurs zwarte Poes, die in het veld liep dwalen,

Een Rot gevangen had.

(By-dragen nr. 15, jan. 1760)

De taalkundige gedachtewisseling is de eigenlijke inhoud van de By-dragen, en zij bestaat voornamelijk uit

[p. 51]

woordenkennis, betekenissen en afleiding. Ook de zogenaamde oudheidkunde staat meestal in verband met woordverklaringen.

Op dit gebied is H.A. Kreet de eerste tijd heel actief; maar met april 1760 houdt dat op, en in okt. '60 laat hij zich voor het laatst horen. Na zijn voorbericht blijft hij in nr. 1 ook als eerste aan het woord en opent meteen het debat. Er is in 1757 te Utrecht een boekje verschenen: Eenige aenmerkingen de Nederduitsche tael aengaende door F.B.L.C., en ‘het voornaem oogmerk van dezen schranderen Schryver is onze tael op te helderen uit het oude Fransch van de middeneeuwen’. Kreet is verheugd over deze aanwinst, maar geeft ook reeds beleefd een bedenking te kennen; hij hoopt dat de schrijver zijn belofte zal nakomen om met zulke studies voort te gaan, daar hij zelf al verklaarde dat hij ‘daer den tyd wel toe’ heeft. De heer F.B.L.C. schreef daarop een brief over het woord braaf, waarbij de autoriteit van Huydecoper en Kiliaen terloops in het geding komt. En die brief is in nr. 4, febr. 1759, opgenomen met een verder toevoegsel van Kreet. Deze Utrechtse collega-amateur was Frans Burman (1694-1764), een zoon van de Leidse professor Petrus Burman de oude, die zich na een militaire loopbaan sinds 1752 ambteloos aan zijn lectuur kon wijden; de letters L.C. betekenden lieutenant-colonel. In 1761 liet hij inderdaad nog een tweede deeltje volgen: Eenige nieuwe aenmerkingen de Nederduitsche tael en verscheidene oudheden aengaende. Hij toont zich in de discussie een wat bruuske oude heer, die het blijkbaar (blz. 5) al aan de stok had met een jonge eigenwijze schoolmeester, waarmee hij kennelijk Adriaan Kluit be-

[p. 52]

doelt, maar die (blz. 199-202) tamelijk hoffelijk terugkomt op het geschil over brallen en brageren tussen hem en ‘de Heeren die te Leyden alle maenden een blaedje uitgeven onder den naem van Bydraegen’ en die zich vergapen aan hun Kiliaen. Erger nog maakte hij het (blz. 57) bij het woord helbaerd, waar hij nogmaals zonder naam tegen Kluit uitvalt, en over het woordenboek van Kiliaen zelfs poneert dat ‘wy niet veel verhezen zouden als dat voor scheurpapier uit de wereld raekte’. In nr. 36, okt. 1761, besprak Van Lelyveld Burman's tweede boek en diende hem uitvoerig, bedachtzaam maar duidelijk van repliek; M. Tydeman sloot daarbij aan met een hartig woordje over de helbaert; en in nr. 43, mei 1762, werden Burman's ‘oudheidkundige’ onderzoekingen en zijn koppig dilettantisme nog eens scherp onder handen genomen.

Kreet nam door verscheidene boekbesprekingen en nabetrachtingen aandeel in de discussies over Datheen en de wenselijkheid van een vernieuwde psalmberijming, waarbij hij vooral uitvoerige verklaringen en lessen bijdroeg over Datheen's taalgebruik en de misverstanden die dit bij ondeskundige 18e-eeuwers opleverde (nr. 5, 12 en 18, van maart, okt. 1759 en apr. '60). Hij ook recenseerde (nr. 8, juli '59) Adr. Kluit's herdruk van D.v. Hoogstraten's woordenlijst en treedt lustig met hem in debat. Verder gaf Kreet in nr. 13, nov. '59, een stuk ‘over de rechte Nederlandsche letterspellinge’, dat wel wat erg gewichtig met de woorden ‘verhandeling en onderzoek’ betiteld is. Zijn persoonlijke bijdragen tot de opbouw van de neerlandistiek eindigen hier. Hij was blijkbaar een roerige en ijverige geest, die graag iets op touw zette en

[p. 53]

dan ook aanpakte en zich enigszins liet gelden. Later zou hij bij de stichting van de Maatschappij en bij de inrichting van het werkapparaat voor een woordenboek nog weer in actie komen.

Twee Leidse hoogleraren, die straks de eersten zouden zijn om ook tot de jonge Maatschappij toe te treden, hebben al in de By-dragen een keer hun stem laten horen. Het zijn: de wiskundige Johan Lulofs (1711-1768), die in nr. 22, aug. '60, een opmerking van Macquet over de loop van zon en maan rechtzette; en de oriëntalist Jan Jacob Schultens (1716-1778), die in nr. 38, dec. '61, ernstige waarschuwingen geeft over de wetenschappelijke methode bij de etymologie, naar aanleiding van de in datzelfde nummer afgedrukte waarnemingen van enige jongeren over zekere ‘worteldeelen der Nederduitsche tale’.

De andere taalkundige bijdragers ontmoeten wij nader in het hoofdstuk over de volgende periode.

De beide delen, waarin de 50 nummers werden samengebundeld, hebben elk uitvoerige registers, uiteraard niet van de steeds anoniem gebleven bijdragers, maar wel van aangehaalde of besproken auteurs, en van de behandelde woorden en zaken. De vele bouwstoffen voor een toekomstig woordenboek, die in de blaadjes verscholen lagen, waren daardoor gemakkelijk bijeen te zoeken. En zeker hebben de medewerkers en samenstellers daarin een groot of zelfs het voornaamste belang van hun inspanning gezien. Toen zij in dec. 1762 hun laatste nummer uitgaven, bleek daarin allerminst dat het maandblaadje gestaakt zou worden. Maar toen er in 1763 een vervolg kwam was het duidelijk, dat de tijd en zij zelf nu aan een andere opzet voor hun werkzaamheden waren toe gekomen.