Familiearchief

3 Pater familias in Karlsruhe

In juni 1863 gaf Heinrich Kossmann zijn leraarsfunctie op. Hij moet toen ook zijn teruggetreden uit het Pension Hecker, dat hij in 1850 waarschijnlijk van zijn collega aan de Petrischule Theodor Hecker had overgenomen. Het moet gediend hebben om leerlingen in de lange middagpauzes op te vangen en te begelei-

[p. 58]

Christine von Eschscholtz met Ernst Kossmann. Foto Allgeyer, Karlsruhe 1868.

den.⁷² De leraarssalarissen waren zo bescheiden dat heel wat docenten gedwongen waren naar bijverdiensten om te zien. Blijkbaar had Kossmann nu echter genoeg kapitaal bij elkaar om, zonder pensioen, naar Duitsland terug te keren. In zijn zeer summier autobiografisch schetsje uit 1893 vertelde hij dat toen de verwerkelijking begon van zijn al jaren bestaande wens om zijn kinderen in Duitsland hun opleiding te geven en hen op te doen groeien ‘in deutscher Gesinnung und Sitte’. Men hoeft aan de juistheid daarvan niet te twijfelen. Toch maakt Kossmanns vertrek uit Rusland de indruk even abrupt te zijn geweest als zijn besluit, een kwarteeuw tevoren, om erheen te gaan. Maar terwijl hij er in

72 Friesendorff, Geschichte, p. 13-14.

[p. 59]

1840 geheel alleen arriveerde, was het een heel gezelschap waarmee hij vertrok: vrouw, zes kinderen en de nu bejaarde Christine Eschscholtz - ‘Matoesjka’ noemde hij haar - en tante Auguste Vick. Hij kocht een zeer ruim huis in Karlsruhe aan een straat die vanaf het begin der eeuw volgens een zorgvuldig ontworpen conceptie als een geheel was opgezet en waar woningen voor de betere standen werden gebouwd.⁷³ Gefortuneerd was hij overigens bepaald niet. Hij heeft in zijn huis jarenlang pension gehouden voor jongens afkomstig uit Duitsland, Frankrijk, Italië en vooral het Balticum en Rusland - soms heel chique: heuse Russische vorsten met lijfarts - die naar Karlsruhe werden gestuurd om aan een middelbare school of het polytechnicum te studeren. Het moet een uiterst levendig huishouden zijn geweest dat hij voerde; ook later toen er geen ‘Pensionäre’ en geen kinderen meer in de woning waren en de dames Eschscholtz en Vick waren gestorven, verbleven er voortdurend familieleden en vrienden. Wanneer men de correspondenties die bewaard zijn doorbladert, verbaast men zich over het gemak waarmee mensen uit Rusland in het derde kwart van de eeuw door Europa zwierven en overal, op weg naar een wetenschappelijk congres, van kuuroord naar kuuroord trekkend, wel een of ander logeeradres bij verwanten vonden. Heinrich zelf reisde niet veel. Zijn vrouw is nog enkele keren op familiebezoek in Petersburg geweest. Heinrich niet. En ook zijn kinderen, allen te Petersburg geboren, hebben Rusland op een enkele uitzondering na nooit bezocht.

Heinrich Kossmann was een intens levende man zonder grote persoonlijke ambities. In de lange jaren - van 1863 tot zijn dood in 1898 - die hij in Karlsruhe doorbracht, was het zonder twijfel zijn verantwoordelijkheid als pedagoog, als vader en grootvader, als stichter van een dynastie die hij belangrijk achtte. Zijn belangstelling voor de ontwikkeling van het onderwijs behield hij. Hij was betrokken bij de oprichting van een opleiding voor onderwijzeressen - en doceerde er zonder betaling elf jaar lang; zijn salaris ging naar een fonds waaruit beurzen voor de meisjes werden gefinancierd - en hij bleef trouw aan zijn liberale opvattin-

73 W. Huber, Die Stephanienstrasse. Ein Stück Bau- und Kulturgeschichte aus Karlsruhe (Karlsruhe 1954).

[p. 60]

gen. Hij bewonderde Bismarck en was zeer gekant tegen het socialisme. Het was het nationaal-liberalisme waarop hij onvermijdelijk uitkwam. Hij was nog steeds in de hoogste mate geboeid door de prestaties van de moderne techniek. In 1891 vertoefde hij tot twee keer toe enige tijd in Frankfort om er zeer uitgebreid de tentoonstelling over elektriciteit te bezoeken die daar toen werd gehouden. ‘Das sind Herrlichkeiten, welche begeisternd wirken,’ schreef de bijna tachtigjarige man. ‘Sie liefern nicht bloss Bereicherung unsres Wissens. Sie ergreifen, sie packen auch dein Gemüthsleben, deine Lebensanschauung. Es ist, als würde uns ein Blick in das geheimnissvolle Walten der Urkräfte vergönnt.’ Maar onze kennis en ons inzicht blijft toch steeds aan de oppervlakte en dringt niet in het wezen van de dingen door.⁷⁴

Het ligt voor de hand in Heinrich Kossmann een typisch product van de emancipatie en een typische vertegenwoordiger van negentiende eeuwse burgerlijke idealen te zien.⁷⁵ Verlichting, vooruitgang, vrijzinnig, optimistisch, van strenge dogmatiek losgemaakt geloof in de liefde van de persoonlijke God, dat waren zijn geestelijke uitgangspunten geworden. Leest men het reeds geciteerde ‘Vermächtniss’ door, dat hij schreef toen hij vierenzeventig was, dan wordt men evenzeer getroffen door de oprechtheid en de overtuigingskracht waarmee hij zijn gedachten uitdrukte, als door het conventionele ervan. Hij pretendeerde ook niet dat hij nieuwe duigen had te zeggen. Hij wilde niet meer dan een pedagoog zijn die de vooruitgang diende door jonge mensen te vormen en tot verantwoordelijke staatsburgers op te voeden. Op zijn manier streefde ook Berthold Auerbach een dergelijk ideaal na en het is aardig om te zien hoe deze twee uit het jodendom afkomstige mannen zich hebben ingespannen om een bijdrage te leveren aan de verheffing van de publieke geest, de een overigens vooral met het oog op Rusland, de ander alleen voor Duitsland. Hun blijmoedige wereldbeeld is ons, dunkt me, zo totaal vreemd geworden dat wij het weer met enig genoegen in zijn uiteraard zeer betrekkelijke waarde kunnen bekijken. Hoe onvoltooid en in zekere zin oppervlakkig het een laat-twintigste-eeu-

74 H. Kossmann aan E.F. Kossmann, 14 september en 6 oktober 1891.

75 Het is overigens de vraag of de term ‘burgerlijk’ ook het sociale milieu goed typeert. Burgerlijk in de West-Europese zin van het woord was het (allerminst gefortuneerde) gezelschap eigenlijk niet. Christine Eschscholtz en Alexandra Struve behoorden tot de erfelijke Russische dienstadel. De rang van Hofrat, die Kossmann had bereikt, gaf hem persoonlijk (maar niet zijn kinderen) recht op het adellijke predikaat ‘von’, een recht waarvan hij nooit gebruikmaakte. De families Moritz en Struve, waarvan de leden zo vaak Karlsruhe bezochten - Alexandra's broer Otto, de tweede bekende astronoom in het geslacht, vestigde er zich na als directeur van de sterrenwacht van Poelkovo te zijn gepensioneerd - drongen in de loop van de negentiende-eeuw in de Russische aristocratie binnen. Er was in Rusland nu eenmaal geen oprechte en zelfbewuste bourgeoisie.

[p. 61]

wer ook schijnt, Auerbach en Kossmann waren niet gemakzuchtig toen zij het in hun jeugd met moeite en nood, in crisis en exaltatie opbouwden en in rijpere jaren de praktische zin ervan ernstig en volhardend probeerden te verwezenlijken.

Heinrich Kossmann, achtenzeventig jaar oud, door Becky Sondheim.