't Is vol van schatten hier...

[p. 197]

Bob den Uyl 1930

Door Wam de Moor

Bob den Uyl in het station van München, 1978.

Bob den Uyl debuteerde in 1963 met de verhalenbundel Vogels kijken, die voor een groot deel een surrealistisch karakter heeft. Hoewel zijn proza later veel realistischer is geworden, in zoverre Den Uyl dikwijls verslag deed van door hem gemaakte reizen en beleefde gebeurtenissen, was al in de eerste bundel een mengeling te constateren van grote betrokkenheid en bewuste relativering. Hij is de prozaïst van het understatement. Waar zijn doorzicht het helderst is suggereert hij onwetendheid.

Typerend voor de aard van dit proza is ‘Het rechtzetten van een misvatting’, een verhaal uit zijn vijfde en belangrijkste bundel, Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam (1975). Dit geeft de niet afgeronde reportage van een fietstochtje door Duitsland, met daarin opgenomen de herinnering aan een andere tocht. De suggestie wordt gewekt dat de auteur schrijvend zit na te denken over het gebeuren en eigenlijk vindt dat het allemaal geen naam mag hebben. Dit levert een ontspannen reportage op met ironische kanttekeningen en vegen uit de pan aan het adres van onze oosterburen.

Voor Den Uyl is de werkelijkheid om hem heen als een ‘vreemd spel zonder dat je in kan grijpen’. Wil je weten wat er aan de hand is, dan moet

Fragment uit Een zwervend bestaan (1977) door Bob den Uyl.

Ierland // aanwezige fiets // In Dublin zou er een brief voor me op het postkantoor / liggen waarin de eigenaar v.h. huis In Donegal, waarin ik / op zijn voorstel enige tijd zou verblijven (een voorstel dat / ik had aangenomen om zelf eens te zien of die / leren nu werkelijk zo veel drinken als wordt be- / weerd, en inderdaad, op de boot op de lerse Zee viel er / door een onverhoedse beweging v.h. schip een ler / languit over de dekstoel waarin ik met een / nietszeggende uitdrukking op het gezicht zat te wachten / op het ogenblik dat de in de folder beloofde bruin- / vissen hun vrolijk spel in het boegwater zouden gaan opvoeren. / Glimlachend wachtte ik op het moment dat / hij met een gestamelde verontschuldiging zou opkrabbelen, / maar dat moment kwam niet, hij bleef rustig liggen. / Direct begreep ik: deze ler is dronken. / Pas toen na enige tijd zijn vrouw in de buurt / kwam en de onaangename situatie overzag waarin ik / door het onaangepaste gedrag v. haar man was geraakt, werd ik / verlost v. mijn eerste lerse kennis, die intussen op mijn schoot was begonnen / een blijkbaar onstuitbaar geestig verhaal te vertellen, want/verschillende malen liet hij pauzes vallen om eens harte- / lijkte kunnen lachen. Nog geen uur later zag ik op het station / v. Rosslare waar de trein naar Dublin klaarstond hoe een rangeerder / met een rood aangelopen hoofd en nogal glazige ogen / de reizigers allerlei olijke opmerkingen toeriep, een handelwijze / die toch zeker niet in het opleidingspakket v.d. lerse / spoorwegen is vervat, zodat ook hier koning Alcohol als oorzaak / moest worden gezien. En toch, deze eerste indrukken / waren, hoe authentiek ook, niet juist. Er is me verder uit / niets gebleken dat leren meer drinken dan b.v. Engelsen. / Zeker, dat is dus meer dan genoeg, maar niet om speciaal / de leren met zo'n reputatie op te zadelen. // Die brief lag er ook, zij het dat ik hier nog even / doortastend moest optreden omdat de loketman hard- / nekkig bleef zoeken in het vakje V-Z, waar de brief / natuurlijk niet lag. Hij scheen het op een of andere / wijze onaannemelijk en zelfs onaangenaam te vinden /
[p.2] dat mijn naam met een U begint, en eerst na herhaald / aandringen begon hij met een onderzoek van het / vóórliggende vakje. [...]

[p. 198]

Verhalen (1972). Omslagfoto: Nico van der Stam.

je tevreden zijn met wat het toeval je geeft. Zelfspot, een relativerende levensinstelling, een goed waarnemingsvermogen en gevoel voor humor, dat zijn de eigenschappen waarover deze auteur beschikt en die zijn proza zo relaxed maken. Shortstory's kan men deze verhalen niet noemen. Ze zijn niet op de spanning van een intrige gebouwd en ze ontberen dikwijls een tot de shortstory behorende pointe. Sommige verhalen zouden naar believen kunnen worden uitgebreid.

Den Uyl heeft veel lof geoogst. Bleef zijn eerste boek vrijwel onopgemerkt, het kreeg toch de prozaprijs van de stad Amsterdam. Met de pas vijf jaar later verschenen tweede bundel, Een zachte fluittoon (1968) won hij de Anna Blamanprijs. Daarna volgden Met een voet in het graf (1971), De ontwikkeling van een woede (1972), het al genoemde Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam (1975), bekroond met de Multatuliprijs 1976, Een zwervend bestaan (1977), als roman aangekondigd maar in feite een verzameling van 26 in elkaar gevlochten snapshots, Vreemde verschijnselen (1978), De bloedende trein (1980), Opkomst en ondergang van de Zwarte Trui (1982) met het fascinerende titelverhaal over wielrennen in het duister van de nacht, en tenslotte Het landschap der levenden (1984).

Niet alle verhalen zijn van hoog niveau. Anekdotisme speelt de schrijver soms parten. Maar in de vele geslaagde verhalen is Den Uyl een ironiserende, romantisch-realistische reisbeschrijver. Het gaat dan om een manier van waarnemen die veel dichter komt bij de wijze waarop Louis Couperus in vroeger jaren verslag deed van zijn verblijf in verre landen dan bij de manier waarop de doorsnee vakantieganger naar zijn omgeving kijkt: weer met die mixture van betrokkenheid en distantie. In een van zijn verhalen noteert hij: ‘Een koude, machteloze woede kroop in me naar boven; bedrogen was ik door het decor waar ik in leefde. Net als je denkt dat je veilig bent ingekapseld tegen die drukke mensen die al maar plannen maken en ergens heen willen, komt er door onvermoede kieren en gaten de betrokkenheid toch weer doorsijpelen.’

Ik word al ziek als ik aan schrijven denk,
laat staan als ik achter de schrijfmachine ga zitten,
zwetend van angst.
Verschrikkelijk toch
als je daarmee je geld moet verdienen.

Gedicht door Bob den Uyl, opgenomen in Met een voet in het graf (1971).

Overig werk

Wat fietst daar? (1970), Groenland en erger (1974), Mensen (1975), De vliegende fiets (1976), Quatro Primi (1980), Het onbereikbare (1981), De illusie van gisteren (1983).