't Is vol van schatten hier...

[p. 184]

J. Bernlef 1937

Door Rob Schouten

J. Bernlef, 1963. Foto: E. van Moerkerken.

‘Ik geloof dat daar de moeilijkheid zit: woorden zitten voor mij wél aan dingen vast,’ zei J. Bernlef (pseudoniem van H.J. Marsman) in ‘Literatuur in discussie’, een bekend geworden gesprek tussen vijf schrijvers dat in 1970 door het tijdschrift Raster werd georganiseerd. Hij voelde zich kennelijk een wat vreemde eend in de bijt naast de vier anderen, die vonden dat woorden nu juist iets heel anders uitdrukten dan de werkelijkheid. Dat Bernlef daar echter als enige outsider in het gezelschap van de ‘abstracte’ schrijvers Kouwenaar, Rein Bloem (geb. 1932), H.C. ten Berge en Jac. Firmin Vogelaar aanwezig was, typeert zijn ‘tussenin’-positie; hij behoorde (nog) niet helemaal tot de Rasterliteratuur maar had er wel enige affiniteit mee. Zijn literatuur richtte zich aanvankelijk juist op de realiteit. Als een van de oprichters van het neorealistische blad Barbarber toonde hij zich steeds nieuwsgierig naar het willekeurige en toevallige aanbod van de wereld om ons heen. Hij verzamelde gegevens, belangrijke en onbelangrijke dingen door elkaar, onder het motto ‘Poëzie is een vermoeden dat alles gebruikt’. Maar net als zijn geestverwant K. Schippers, werd hij zich er op den duur van bewust dat hij met het steeds weer vanuit een ongebruikelijke hoek bekijken van de dingen weliswaar eindeloos kon doorgaan maar dat het langzamerhand een slap trucje dreigde te worden. En zo begon zijn belangstelling zich van de onversneden realiteit te richten op de verhouding tussen realiteit en verbeelding. Is wat wij zien de werkelijkheid of is het denkbeeldig / of onbewust zoals / het geknip-

Gedicht door J. Bernlef, gebundeld in Bermtoerisme (1968).

5.5.1945: 10.9.1966 // fronzend kijk ik naar een roofje / op mijn hoofd - de radio staat aan / geslof en getrippel / gemompel achter muren // de smaak van mijn sigaret / vermengt zich met die van / een spekulaasje bij de buren / ruik ik postelein en plot- // seling, koekkruimels nog aan / mijn vingers, zijn er mensen / en klein ik op een stoel / aan tafel probeer het kleed / te raken met mijn tenen - / de radio staat aan - door / 't open raam vermengt / de geur van heesters zich / met 't eten en schreeuwt mijn oom / met opgerolde mouwen: wij zijn / bevrijd! // een blad dat door haar / nerven zakt zo zakte / ik eens door de lijnen / van het tapijt die ik // nu volg mijn hersen- / cellen in tot aan het / begin waar geur van / postelein de grijze tijd //
[p.2] ontmoet / een ogenblik als dit / waarin de sigaret / mijn vingers brandt // ik kruimels aan mijn / hand een roofje op mijn / hoofd en in mijn mond / de smaak van spekulaas // mijzelf vergeten raak

[p. 185]

eerste complex
 
1. Overdag - exterieur - een straat
Aan de linkerzijde witgekalkte huizen van verschillende grootte; ouderwetse gietijzeren balkons. Hier en daar staat een raam open. Aan de rechterzijde een lange houten schutting tot ongeveer het midden van de straat waar een identieke huizenrij als aan de linkerzijde begint. Achter de schutting zijn een paar kronen van appelbomen zichtbaar. Op de trottoirs staan op verschillende plaatsen vuilnisbakken. Er is niemand te zien. Ja toch. Een hond loopt van rechts het beeld in, snuffelt even in de goot en steekt daarna de straat over; of een hond loopt rechts het beeld in, doet zijn behoefte tegen een lantarenpaal of boompje en steekt daarna de straat over;
of een hond komt rechts het beeld in, aarzelt, kijkt achterom en steekt daarna toch maar de straat over. De hond verdwijnt tussen twee van de witte huizen aan de linkerkant van de doodstille straat. Wel horen wij geluiden van de onzichtbare bewoners: iemand speelt piano - bij voorkeur op een Franse - een kind en een moeder zijn in een onverstaanbare conversatie gewikkeld
vogels die al evenmin zichtbaar zijn kwetteren een radio wordt door een van de bewoners achter de muren aangedraaid, schalt even hard door de straat en wordt daarna weer afgezet.
Het is moeilijk te zeggen of het een lange, zeer lange of niet zo lange straat is. Alleen de voorgrond van het beeld is scherp. Daarachter ligt de straat in een mistig, melkachtig wit licht gehuld. Uit dit wit duiken op de linkerstoep plotseling naast elkaar twee zwarte figuren op. Zij zijn even duidelijk omlijnd als hun gelaarsde voetstappen die versterkt bij dit beeld klinken. Als zij ter hoogte van de schutting zijn staan zij tegelijkertijd stil, als goed gedrilde soldaten. Zij dragen een soort zwarte (of donkerblauwe) politieuniformen met blinkende knopen. Op hun hoofd hebben zij Guardia Civil-petten. Beide grijpen, weer precies gelijk, naar de revolvertas die aan een brede riem op hun rechterheup hangt.
Off-screen het geluid van iemand die wegrent.
De politiemannen beginnen ook te rennen en trekken al lopend hun revolvers. Zij verdwijnen uit het beeld.
Op het moment dat de straat weer verlaten ligt, klinkt er een schot. Hierop verstart het beeld.
Fragment uit de roman De dood van een regisseur (1968) door J. Bernlef. ‘Een roman over de intrigerende verhouding tussen werkelijkheid en verbeelding in de wereld van de film’, zoals het omslag vermeldt.

per van ogen? vraagt hij zich in het gedicht ‘Daad werkelijk’ uit 1970 af. Verder bouwend op die gedachte schreef hij een aantal romans zoals Paspoort in duplo (1966), De schaduw van een vlek (1967) en De dood van een regisseur (1968) waarin eigenlijk steeds wordt onderzocht hoe je door verbeelding een nieuwe werkelijkheid in het leven kunt roepen. Wat betreft de ‘gewone’ werkelijkheid zou je kunnen zeggen dat Bernlefs aanvankelijke nieuwsgierigheid naar de buitenkant van dingen veranderd is in aandacht voor het verdwijnen ervan. In de jaren zeventig spitste zijn werk zich steeds meer toe op het thema ‘vervluchtigen van de werkelijkheid’. Alles wat we meemaken verdwijnt waar we bij staan. Geen wonder dat juist de afgrondelijke stilte, het zwijgen en blanco worden van de wereld steeds meer op de voorgrond treedt. Dat is bijvoorbeeld het geval in de dichtbundel Winterwegen uit 1983, over de tijdelijkheid van winterlandschappen. Alles is

Een tijdelijke taal
zoals het blaffen van een hond
stemmen achter een bosrand

Taal die niet begrepen hoeft te worden
zoals een kinderkrabbel: teken van
iets dat achter de rug is.

[p. 186]

Gedichten (1970). Omslag: J.J. Schoonhoven.

Arctische omstandigheden, met hun associaties van koude gevoelloosheid en witheid zijn bij uitstek geschikt om de wegraking van alles te symboliseren. In de ‘speurders’ roman Onder ijsbergen (1981) verricht een Deense rechter op Groenland onderzoek naar een moordgeval maar ten slotte verdwijnt hij spoorloos, net als zijn object. Het is een van Bernlefs toegankelijkste boeken en een demonstratie van het feit dat hij nog steeds ‘voortdurend kontakt met die buitenwereld wil houden, desnoods in de vorm van een kommentaar of door gebruik te maken van dingen uit de buitenwereld.’ Dat zijn opnieuw woorden van hem uit ‘Literatuur in discussie’. Om zijn huidige thematiek en stijl hoort hij inmiddels echter veel meer bij Raster dan vroeger. Van welkome gast werd hij dan ook redacteur van dat tijdschrift.

Keuze uit het overig werk

Kokkels (1960), Stenen spoelen (1960), Morene (1961), De overwinning (1962), Dit verheugd verval (1963), Onder de bomen (1963), Stukjes en beetjes (1965), Ben even weg (1965), De schoenen van de dirigent en twee andere teksten (1966), Een cheque voor de tandarts (1967, met K. Schippers), Bermtoerisme (1968), De verdwijning van Kim Miller (1969), Het testament van de Vliegende Hollander (1969), Charles Ives (1969, met Reinbert de Leeuw), Wie a zegt (1970), Hoe wit kijkt een eskimo (1970), Het verlof (1971), Rondom een gat (1971), Grensgeval (1972), De maker (1972), Sneeuw (1973), De stoel (1973), Hondedromen (1974), Brits (1974), Het komplot (1974), Meeuwen (1975), De man in het midden (1976), Zwijgende man (1976), Deuren (1977), Gedichten 1960-1970 (1977), Het ontplofte gedicht (1978), Anekdotes uit een zijstraat (1978), Stilleven (1979), Nachtrit (1979), De kunst van het verliezen (1980), De ruïnebouwer (1980), Perfektie met een gaatje (1981), Regen (1982), Alles teruggevonden, niets bewaard (1982), Zelfportret (1984, bloemlezing), Hersenschimmen (1984).