't Is vol van schatten hier...

[pagina 159]

Maria Dermoût 1888-1962

Door Rob Nieuwenhuys

Maria Dermoût zei eens in 1957 of 1958 na in elf verschillende talen te zijn vertaald en na veel lofspraak in ontvangst te hebben genomen, er toch niet van overtuigd te zijn dat haar boeken door een volgende generatie gelezen zouden worden. Ze schreef, en dat realiseerde ze zich terdege, vanuit een andere verhouding tot de werkelijkheid dan vrijwel alle andere Nederlandse schrijvers van haar tijd, met andere woorden: ze paste niet in de Nederlandse litteraire traditie.

Ze schreef niet alleen over een andere werkelijkheid, maar ook over een andere wereld. Haar wereld was diffuus, opgebouwd uit heden en verleden, uit werkelijkheid en overlevering, bevolkt met levenden en afgestorvenen, met werkelijke mensen en mythologische figuren. Mensen, dieren en dingen tegelijk, de ‘tienduizend dingen’.

Tot die ‘andere dingen’ behoren ook de overleveringen. Zeker niet in de laatste plaats. Ook de mensen in haar boeken zijn anders, óók als ze Europeanen zijn; ze beleven de dingen anders. Ze zijn geen probleemfiguren en geen karakters, geen mensen die men in heldere omtrekken voor zich ziet, ze zijn meer gestalten die zich door het verhaal bewegen. En altijd is er iets tussen hen: liefde, vriendschap, haat (neen, eigenlijk geen haat), vervreemding, verdriet, afscheid, dood en er zijn voortdurend onderlinge relaties, zoals er ook voortdurend relaties bestaan met een mythologische wereld. Ze bepalen het menselijk leven en het menselijk lot. En altijd ook is er de natuur, bezield en bewoond door de mensen, de dieren en de dingen in een groot alles omvattend verband. Haar ‘filosofie’ is eigenlijk niet-westers. Ze stond hierdoor apart, haar aanknopingspunten lagen meer in de Indonesische wereld.

Ze stamde, zowel van vaders- als van moederszijde uit families die al

En ook de dood vreesde Riek.
Niet zoals de oude meneer was gestorven omdat hij oud en ziek was; en bij hem paste niets van verschrikking.
Maar op een keer was Roos de naaister zo maar ineens 's morgens dood. Haar man, de schrijver van het fabriekskantoor, kwam het vertellen aan papa en mama, hij hurkte neer.
‘Ja... zo... erg benauwd was zij... zo ineens...’, zei hij, en knikte een paar maal met zijn hoofd. En toen papa en mama verder vroegen, zei hij het nog eens, precies het zelfde.
Hij was een kleine stijve man, mager en gespierd, keurig gekleed; zijn ogen staarden recht en star voor zich uit, zonder enige uitdrukking.
Mama wond zich erg op. ‘Maar waarom heb je ons niet geroepen?... en... en... en... Oerip? of Mangoen? de wasman? die woont toch vlak naast je!’ Maar hij herhaalde alleen maar, ‘zo ineens... ja...’ Er zou een dokter moeten komen, maar de Hollandse dokter in de stad was al een tijdlang zelf ziek, en de Javaanse dokter juist die dag op reis. Papa en mama gingen wel kijken, maar Roos was dood, en moest begraven worden nog voor zonsondergang.
Op de trappen van de achtergalerij zaten 's middags Riek en de nichtjes en regen witte melatti's aan draden voor de begrafenis, dat had Oerip hen gewezen. Daarna was Oerip met mama naar de linnenkast gegaan, en even later kwam zij weer voorbij met een blok ongebleekt katoen in haar handen.
‘Voor Roos, om haar aan te kleden!’ fluisterde As-si gewichtig.
Riek keek haar aan. Roos in ongebleekt katoen! dat zo lelijk is en goor, met harde zwarte pukkeltjes, en dat muf ruikt!
‘En waarom niet in haar eigen batikkain en baadje? en haar onderlijfje met gouden pondjes?’
‘Mag niet’, zei Assi.
‘En haar ringen en oorknoppen en bloemen?’
‘Mag ook niet’, zei Assi.
Riek had ineens een hekel aan Assi, en reeg verder aan de slingers, zonder meer iets te zeggen. Het werden mooie lange witte bloemslingers, voor Roos.
Fragment uit Nog pas gisteren (1951) door Maria Dermoût.

[pagina 160]

enige geslachten in Indonesië hadden gewoond. De meesten waren er ook geboren: haar ouders, zijzelf, haar kinderen en kleinkinderen. Haar moeder stierf toen ze nog een baby was. Ze werd naar Holland gestuurd, een paar keer teruggehaald en weer weggestuurd. Van haar zesde tot haar elfde jaar woonde ze met haar ouders, haar vader en stiefmoeder, op Midden-Java, op de suikerfabriek Redjosari met het uitzicht op de Goenoeng Lawoe die uit de vlakte oprees. Ze stond in die jaren nogal apart van haar ouders, zoals we dat in haar eerste boek Nog pas gisteren (1951) kunnen lezen. Ze werd verzorgd en opgevoed door de bedienden; door baboe Oerip en de huisjongen Mangoen en door de andere bedienden en zij speelde met de kinderen van de bedienden, met andere woorden: ze leefde in hún wereld die een geheel andere was dan die van de Europeanen. Haar vader zag het met lede ogen aan. ‘Dat gelanterfanter en gehang met de bedienden moet maar uit zijn, begrepen?’ Hij zond haar weer naar Holland en deed haar bij een strenge familie in de kost. Op haar zeventiende werd ze wéér teruggeroepen. Ze trouwde spoedig, een jaar later. Met haar man en kinderen woonde ze ‘hier en daar’, op Java en buiten Java. De langste tijd op Ambon, in de Molukken, ‘de eilanden waar ik zoveel van gehouden heb’. Het meesterwerk dat ze schreef De tienduizend dingen (1955) speelt geheel in de Molukken.

Met haar zangerige manier van praten, met dat onvergetelijke Indische timbre, in heel haar optreden, in haar gebaren, vooral van de handen, maar ook door haar licht-getinte huidskleur, maakte Maria Dermoût de indruk een Indische (geen Indonesische!) te zijn, een Indische dame. Ze had iets beschaafds en verfijnds over zich, ze was, zoals het in het Indonesisch heet, ‘aloes’ en ‘adil’.

Overig werk

Spel van Tifagong's (1954), De juwelen haarkam (1956), De kist en enige verhalen (1958), De sirenen (1963), Donker van uiterlijk (1964), Zo luidt het verhaal (1964, bloemlezing), Verzameld werk (1970).