't Is vol van schatten hier...

[p. 76]

J.P. Heije 1809-1876

Door G.W. Huygens

J.P. Heije. Gravure door J.P. Lange naar N. Pieneman.

Met een dichterlijke Wapenkreet (1830) bij de Belgische opstand, kort daarop als ‘voorloper’ van de Gidsbeweging deed de jonge Amsterdamse arts dr. Jan Pieter Heije zijn intrede in de literaire wereld van zijn tijd. Toen hij in 1832 het letterkundig mengelwerk ging verzorgen van De Vriend des Vaderlands (1827-1842, algemeen maandblad uitgeg. door de Maatschappij van Weldadigheid; voortzetting van De Star) betrok hij hierbij zijn vrienden Drost, Bakhuizen van den Brink en Potgieter. Hetzelfde viertal stichtte op zijn initiatief het tijdschriftje De Muzen (1834). Ook hij schreef kritieken, maar met zijn geringere capaciteiten was hij niet voorbestemd om een rol te spelen bij de oprichting van De Gids, waarvan hij niettemin gewoon medewerker werd.

Zijn letterkundige arbeid moet gezien worden in veel breder verband: zijn strijd tegen de nationale achteruitgang, en vooral tegen de miserabele toestanden onder het verpauperde volk. Als geneesheer in een Amsterdamse armenwijk kende hij deze uit eigen ervaring, onder meer bij de cholera-epidemie van 1832. Als een van de eersten onderkende hij het belang van betere huisvesting, hygiëne, lichamelijke oefening en drankbestrijding, en hij zag in dat de geestelijke, zedelijke en fysieke volksgezondheid niet los van elkaar konden bestaan. Bovendien was hij zich bewust geworden van de achterstand in de medische wetenschap hier te lande, en ook zag hij hoezeer zaken als de ziekenverpleging en de zorg voor het verwaarloosde kind te wensen overlieten.

Wanneer wij hem dus in verband brengen met Potgieters pogingen om de geest van de ‘stilstaanders’ te bestrijden en het nationale leven te verheffen tot een niveau als dat van de gouden eeuw (de steeds gestelde norm van die kring), dan moeten we Heije zien als de practicus, die al zijn capaciteiten (ook zijn literaire) en zijn organisatietalenten inzette voor een gigantische taak. Hij maakte deel uit van velerlei colleges, staatscommissies, zelfs enige jaren van de gemeenteraad, en hij zorgde ervoor dat onder meer de Vereeniging voor ziekenverpleging (1844) en de Maatschappij tot bevordering der geneeskunst (1848) van de grond kwamen. Zijn enthousiasme en doorzettingsvermogen waren onbegrensd. Lange tijd was hij de drijvende kracht in de hoofdbesturen van de oude Maatschappij tot Nut van't Algemeen en de jonge Maatschappij tot bevordering der Toonkunst, die ook de volkszang tot haar werkzaamheden rekende.

Met het oog hierop schreef Heije zijn talrijke volksliederen, die we later zijn gaan beschouwen als volkskunst van bovenaf: ze lagen meer in de lerend moraliserende Nutstraditie dan dat ze geïnspireerd waren door de toenemende romantische belangstelling voor het oude volkslied

Klassiek, nog steeds gezongen, kinderlied door J.P. Heije. Muziek van J.J. Viotta (1814-1859).

[p. 77]

J.P. Heije aan J.P. de Keyser (1818-1878), predikant-auteur te Arnhem en redacteur van De Tijdspiegel en van de veel gebruikte bloemlezing Een bloemkrans.

Den Heere J.P. de Keyser / sstt. Arnhem / A.66.1.3 // Ik dank u ten innigsten, myn Waarde Heer! - / Betintte alligt uwe welwillendheid een weinig uw / Oordeel, toch is er zóoveel objectiefs in, en hebt / ge zóózeer gedeeld in 't geen myn geest en hart in / 't Sprookje trachtte te leggen, dat ik daárom dubbel / uwe genegene waardering op prijs stel // Mogt deze zich mettertyd nog eens willen / verledigen tot ene Studie myner ‘Kinderliederen’ / èn ‘Volksdichten’... als in dezelfde Aarde wortlend / en naar denzelfden Hemel strevend... 't zou / my zeér gelukkig maken! Het thema toch, dat / ik my òpgaf ‘Kinderlied en Volksdicht’ mogen, ja / moeten welligt, kleine Lyrische Leer-dichten zyn' verdient bespreking. Wat, / in een zuivere lyriek, een fout is - dóórblinkende of / zelfs maar doorschémerende Moraal - komt mij voor, /
[p.2] in het Volks- en kinderdicht byna een deugd, althans / een onvermydelyk nóodig middel ter bereiking van het / doel te zijn. [...] Myn Volksdichten hebt ge! Myn Kinderliederen / zond ik U immers Vroeger reeds? Zoo neen! wil / 't my melden. [...] Eindlyk nog ga, als Nieuwsjaarsgroet, / hierby ‘'t Alexanderfeest’, een nieuw steentje / aan den Tempel der Metrische Vertolkingen, dien / ik sints een 30-jaar optrek, en die al aardig / de tinnen begint te heffen. - Ge ziet er uit, dat / ik niet spoedig wanhoop! Die Vertolkingen toch / zyn bestemd, om te eeniger tyd al die /
[p.4] Werken ook in 't Hollandsch te kunnen zingen / en uitvoeren. Dáárom moest ieder woord, ja / vaak elke lettergreep, passend gemaakt worden / op het muzikaal accent der Toonphrase, / en de herhaling, uitbreiding of afbreking, welke / de componist daar aan gegeven heeft. - Doch / slechts eénmaal (in die 30-jaar) is ten opzigte van / Mendelssohns Athalia (zie de Lyst achter 't boekje) dat doel bereikt en / 't Werk in 't Neerdietsch ten gehore gebragt. - Ge- / troost evenwel plant ik myn pynboomstekjes altijd / maar weer in dien Duingrond - éens worden ze / een Bosch, en weren, het al verder en verder / verstuiven van onze Taalbodem. - [...]

(Willems, Hoffmann von Fallersleben). Ze getuigden van liefde voor het land en de zee, voor het verleden (De Zilvervloot) dat het slappe heden kon inspireren, maar ze misten de ware volkstoon. Toch werden ze populair, dank zij de frisse melodieën en de pakkende ritmiek van de medicus-componist J.J. Viotta (1814-1859), vriend van de dichter en eveneens bestuurder van Nut en Toonkunst. Liedjes als ‘Een scheepje in de haven lag’, ‘De kabels los’, ‘Een karretje op den zandweg reed’ hielden het lang uit, de ‘Zilvervloot’ zelfs tot op onze tijd. Later werden deze teksten nog eens herdrukt in Al de volksdichten (1865), nadat in Al de kinderliederen (1861) ‘pedagogische’ liedjes waren verzameld waaronder ‘Zie de maan schijnt door de boomen’ en ‘De zeven kikkertjes’.

In tegenstelling tot Potgieter was Heije zeer muzikaal. Hij stond op het standpunt dat de dichtkunst en de muziek een eenheid vormen. In het muziekleven van zijn tijd nam hij een vooraanstaande plaats in; hij bevorderde verscheidene uitgaven, ook de beoefening van de muziekgeschiedenis; zelfs vertaalde hij voor de concertpraktijk de teksten van vocale werken van Bach, Mozart en Beethoven.

Overig werk

Specimen psychologico-medicum inaugurale de morbis qui mentales dicuntur (1832, diss.), Wenken en meeningen over geneeskundige staatsregeling (1838), Archief voor geneeskunde (1840-1845), Stukken betreffende de herziening der geneeskundige wetten (1841), Liederen en zangen (1841), Kinderliederen (1844-1845, 2 dln.), Sprookjes uit de oude doos op rijm gebracht (1846), Volksvermaak als middel tot volksgeluk (1847), Neêrlands taal; liederen en zangen (1847), Het volkszangonderwijs te Amsterdam (1848), De grondslag van de maatschappij der toekomst (1850), Nieuwe kinderliederen (1852), Eene levensvraag voor oogenblik en toekomst (1855), Van Bree herdacht (1857), Veepest-bedwang (1867), Proeve van rythmisch-harmonisch kerkgezang (1867), Een stem der toekomst (1870), Uw Koninkrijk kome (1873), Innigst leven eens dichters (1874, 2 dln.), Poëzie op den levensweg (1876, bloemlezing), Jan Pieter Heye, een nationaal volksdichter (1942, bloemlezing), Een bloemlezing uit de volksgedichten (1971).