Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands

Regelnummers proza verbergen

4 Ontdekkingsreis

Jacobus Viverius werd rond 1575 te Gent geboren. Na zijn studie in Leuven en Leiden vestigde hij zich als arts in Amsterdam. Daar gaf hij in 1609 zijn Handt-boeck of Cort begrijp der Caerten ende Beschrijvinghen van alle Landen des Werelds uit. Dit boek bevat naast een prent van de Victoria, een van de schepen van het eskader waarmee Ferdinand Magalhāes (ca. 1470-1521) in 1519 een westelijke zeeroute naar de Indische specerij-eilanden, de Molukken, zocht (zie omslag), 177 kaartjes van de vier werelddelen Europa, Afrika, Azië en de Nieuwe Wereld. Bij deze kaarten geeft Viverius beschrijvingen. Als hij Zuid-Amerika onder de loep neemt, komt de reis van Magelhāes ter sprake. Deze tekst geven we hier weer. Mede om de vertaling van het stuk wat te vergemakkelijken schetsen we het verloop van deze tocht.

[p. 102]

Op 10 augustus 1519 verliet Magelhāes (Portugees in Spaanse dienst) met vijf schepen en 265 bemanningsleden Spanje. Eind november bereikten de zeelieden Brazilië. Op de zuidoostkust van Zuid-Amerika sloeg één schip te pletter. Na een maandenlange overwintering en diverse pogingen tot muiterij voer de vloot verder zuidwaarts. De Straat van Magelhāes werd ontdekt. Drie schepen voeren door de zeeëngte, bereikten de Stille Oceaan en koersten verder westwaarts; het vierde schip vluchtte terug naar de ‘veilige’ Atlantische Oceaan. Veel bemanningsleden van de drie verder westwaarts gevaren schepen stierven door een tekort aan eten en drinken. Na ruim drie maanden kwamen ze bij de Marianen en niet lang daarna legden ze aan bij het Filippijnse eiland Cebu. Hier wachtte de bemanning opnieuw tegenslag: in een onbetekenend gevecht met de inheemse bevolking sneuvelde Magelhāes en door het verraad van een overgelopen slaaf vielen er nog meer slachtoffers, onder wie kapitein Serrao. De overgeblevenen - nog slechts 115 man (het is intussen eind april 1521) - verlieten de Filippijnen met de twee beste schepen en vonden de Molukken. Alleen het schip Victoria volbracht de reis om de wereld en bereikte met achttien overlevenden op 7 september 1522 de thuishaven.

1Ontrent op den selven tijd hebben de Spaengiaerden ende Portugesen 2 voor-ghenomen nieuwe Landen te vinden. Sy hebben met overstemminghe 3 van Alexander de seste Paus / de Wereld soo gedeylt / dat al 4 het Land dat naer het Oosten vande Eylanden Hesperides soude 5 gevonden worden / voor de Portugesen soude zijn: wat men naer 6 het Westen soude vinden / dat soude sijn voor de Castellanen; 7 maer de Castellanen sochten oock middel om aen de Molucken te 8 comen. Dese saecke is Ferdinando Magellano op-gheleyd: deselve 9 is in het Jaer 1519 den thienden Augusti, uyt Spaengien gevaren. 10 Ende de Eylanden van Canarien ende de Hesperides voor-by 11 varende / is hy eyndelijck tot de Eylanden vande Canibali van 12 S. Maria ghecomen: hy merckte dat den Oever soo naer het Zuyden 13 strecte / dat hy oock in het Westen keerde: soo verhoopte hy dat hy 14 op eenighe plaetse met de Zee soude becingelt wesen: waer 15 in hy niet bedroghen is gheweest: want het naeste Jaer den 26 16 November zijn sy aen den mond ghecomen / die met eenen nouwen 17 Zee / niet breeder dan thien Italiaensche mylen / de woeste 18 landen af-sonderde. De hooghde vanden Zuyder Polus was van 19 52 graden. Dese engte door-vaeren zijnde / heeft hy sekere hope 20 ghecreghen de Eylanden van Molucken te vinden. Dus zynen cours 21 naer den Aequinoctial stellende / heeft eenighe Eylanden voor-by 22 gevaren / ende is tot Subuth ghecomen / al-waer hy selve met 23 seven vande zyne inde Oorloge ghebleven is / die hy op versoeck 24 des Coninghs van dit Eyland met de in-woonders der naer-ghelegene 25 Eylanden heeft aen-ghevanghen. Naer hem is Servanus 26 ghevolght / de welcke alsoo hy den slave van Magellanus (van 27 Molucken gheboren) inde selve Oorloghe ghewond / wat straf 28 aenghesproken hadde / den Coningh Subuth verradelijck overghelevert 29 is. De andere die in het schip waren / de ongheluckighe Landen

[p. 103]

30 acht maenden nae de doodt van haren Oversten verlatende / hebben 31 de Molucken ghevonden.

Opmerking:

den Coningh Subuth (28): lees den Coningh van Subuth.

De Straat van Magelhâes, zoals afgebeeld in het Handt-boeck van Viverius uit 1609. In vergelijking met moderne topografische kaarten is deze kaart een kwartslag gedraaid: niet het noorden, maar het westen ligt boven. Daardoor is Vuurland links van de Straat gesitueerd: het gebied rechts van de Straat is het zuidelijke puntje van Zuid-Amerika.

Ontdekkingsreis

Vragen

1	Benoem Ontrent taalkundig. den selven tijd: de tijd van de andere ontdekkingsreizigers, zoals Columbus en Vespucci, rond 1500; hun reizen heeft Viverius hiervoor beschreven.
1/2	Wat is het direct object in de zin Ontrent ... vinden?
2/6	Sy ... Castellanen: Paus Alexander VI (Paus van 1492 tot 1503) trad in 1493 op als scheidsrechter tussen Spanje en Portugal over de verdeling van de

[p. 104]

	nieuw ontdekte gebieden. In een bul stelde hij als grens de meridiaan, 100 mijl ten westen van de Azoren en de Kaap Verdische Eilanden: alles ten westen van deze lijn was voor de Spanjaarden, alles ten oosten ervan voor de Portugezen.
2/8	Sy ... comen: hoe moeten de gotische komma's in de vertaling worden weergegeven (zie hfdst. 3)?
2	overstemminghe =
4	-de Eylanden Hesperides: in de Griekse mythologie de meest westelijke eilanden in de Oceaan. (Grieks ‘hesperos’ = westen.) Bedoeld worden waarschijnlijk de Kaap Verdische Eilanden.
5	Hoe moet de dubbele punt na zijn in de vertaling worden weergegeven (zie hfdst. 3)?
6	Wie worden bedoeld met de Castellanen? Hoe geef je de punt-komma na Castellanen in de vertaling weer?
7	middel: bepaald of onbepaald (zie par. 5.1.3.)? Vertaling:
8	Dese saecke slaat op ... Benoem Ferdinando Magellano redekundig (zie par. 5.1.1.). Hoe moet de dubbele punt na op-gheleyd in de vertaling worden weergegeven? Benoem deselve taalkundig (zie par. 5.1.4.). Vertaling:
9	den thienden Augusti: welke naamval is den thienden (zie par. 6.1.4.)? Waar hangt de genitiefvorm Augusti van af?
10/1	Begrens en benoem de participiumconstructie met voor-by varende (zie par. 6.6.).
12	Waarvoor staat de afkorting S.? Benoem den Oever redekundig. Verklaar de -n in den (zie par. 5.1.3.).
13/4	Waarnaar verwijst hy voor oock, na verhoopte en voor op?
13	in = verhoopte =
14	Benoem eenighe taalkundig. Vertaal op eenighe plaetse. met = becingelt =
12/4	hy merckte ... wesen: wat wordt in deze regels verteld?
14/5	Benoem waer in taalkundig. Wat voor soort verbinding is dit (zie par. 6.8.4.)? Vertaling:
15	Hoe moet de dubbele punt na gheweest worden weergegeven? naeste =
16	Verwijst sy naar iets binnen of buiten de tekst? Waarnaar? mond =
17	In de woordgroep niet ... mylen is het participium ... verzwegen (zie par. 6.6.). Hoe heet een dergelijke constructie? Welke redekundige functie vervult zij?
17/8	Wat zijn de woeste landen?
18	af-sonderde = hooghde: welk klankverschijnsel doet zich hier voor (zie hfdst. 4)? Vertaal De hooghde ... Polus.

[p. 105]

19	Begrens en benoem de participiumconstructie met zijnde.
20/1	Waarbij sluit de participiumconstructie Dus ... stellende aan?
21	Aeiquinoctial =
22	Subuth: het Filippijnse eiland Cebu. Benoem selve taalkundig.
23	Wie worden bedoeld met -de zyne? ghebleven =
24	Wat voor genitivus is des Coninghs (zie par. 6.1.2.)? in-woonders: welk klankverschijnsel doet zich hier voor (zie hfdst. 4)? naer-ghelegene =
25	Naer =
25/6	Naer ... ghevolght: wat wordt hiermee bedoeld?
26	Begrens de bijzin die begint met alsoo. Hoe luidt de vertaling van dit voegwoord?
26/7	Is er verschil in redekundige functie tussen van Molucken gheboren en inde selve Oorloghe ghewond? Laat je antwoord doorwerken in de vertaling.
27	straf =
28	Benoem den Coningh Subuth redekundig.
29	ongheluckighe =
29/30	Waarbij sluit de participiumconstructie de ongheluckighe ... verlatende aan?
30	Wie wordt bedoeld met haren Oversten?