De toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal

Themabijeenkomst van de Afdeling Letterkunde van maandag 9 mei 1994

[p. 33]

K. Bakker
De situatie in de beta-wetenschappen
Commentaar op J.J.M. Beenakker

Wanneer wij spreken over de toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal, dan lijkt het me juist om eerst vast te stellen wat wij bedoelen met wetenschapstaal. Waarschijnlijk gaat het over gewoon Nederlands, gebruikt in de wetenschap. Het is dus geen bijzonder soort taal, zoals de ouderwetse kanseltaal, hoewel ik meermalen heb meegemaakt dat onderzoekers die goed in staat zijn een boeiend verhaal te houden of te schrijven over hun werk opeens een soort plechtstatig houterig taalgebruik gaan bezigen als het zogenaamd ‘wetenschappelijk’ moet zijn. Als dit niet ons thema is, moeten wij nog beslissen over welke wetenschapstaal wij het hebben. Gaat het om spreektaal of geschreven taal? Is het de taal die wij gebruiken onder vakgenoten, op congressen, of bij ons onderwijs aan studenten, of bij wetenschappelijke informatie aan geïnteresseerde leken?

Zoals wij al kunnen zien aan de opzet van deze themabijeenkomst zijn de antwoorden op deze vragen verschillend bij verschillende vakgebieden. Ik word geacht hier een reactie te geven op het betoog van de heer Beenakker. In het algemeen ben ik het ook wat betreft de biologie met zijn analyse eens: in de β-wetenschappen publiceren ook de biologen verreweg het meest in het Engels, en op internationale congressen zullen biologen vrijwel altijd hun verhalen in het Engels houden. Helaas maakt men ook wel eens mee dat op een puur Nederlands symposium de verhalen in het Engels worden gehouden. Voor zover dat zou dienen om de sprekers voordrachten te leren houden in die taal kan men er vrede mee hebben, maar meestal is het potsierlijk. Als wij buitenlandse gasten hebben wordt er in het algemeen Engels gesproken, maar als ze voor een jaar of langer blijven willen de meesten wel wat Nederlands leren. Het succes is verschillend: soms is het verwonderlijk goed, vaak blijft het bij een poging.

Nederlandse biologische tijdschriften hebben meestal geen Nederlandse naam. Uitzonderingen zijn eerbiedwaardige systematische tijdschriften als ‘Zoölogische Verhandelingen’ en ‘Tijdschrift voor Entomologie’. De inhoud is vrijwel altijd in het Engels, een enkele maal in een andere vreemde taal. Een manier om aan het dilemma te ontkomen is het gebruik van een Latijnse naam, zoals ‘Entomologia experimentalis et applicata’ en ‘Acta botanica neerlandica’. Soms gebruikt men de naam van een vertegenwoordiger van de groep organismen die onderwerp vormen van de artikelen, zoals het ornithologische tijdschrift ‘Ardea’ (Blauwe Reiger) of het zoogdiertijdschrift ‘Lutra’ (Otter). Ook worden vaak geleerden op het vakgebied vernoemd, zoals de heren Blume, Gorter en Baster. Dan wordt er aan de naam een ‘ezelsstaart’ toegevoegd: ‘Blumea’, ‘Gorteria’ en ‘Basteria’. Het tijdschrift van de Nederlandse Dierkundige Vereniging heette ‘Archives néerlandaises de

[p. 34]

zoologie’, ook nog toen er vrijwel uitsluitend Engelse artikelen in verschenen. Sinds 1968 is het ‘Netherlands Journal of Zoology’.

Wanneer biologen wetenschappelijke artikelen in het Nederlands schrijven, behandelen die in het algemeen typisch Nederlandse problemen, zoals de verspreiding van planten en dieren: floristiek en faunistiek, en beschrijvingen van gebieden en de veranderingen hierin, zoals de Wadden, de Nederlandse Delta na de afsluiting, de heidevelden en de bossen, het verdwijnen van de veenweidegebieden, en dergelijke. In de meeste gevallen zijn deze publikaties voorzien van een uitgebreide samenvatting in het Engels en hebben de figuren ook een onderschrift in die taal. Dit kan van belang zijn voor onderzoekers die soortgelijke problemen bestuderen in een ander land.

De biologie onderscheidt zich in zoverre van andere β-wetenschappen dat de factoren variabiliteit en diversiteit er een grote en belangrijke rol in spelen. Individuen van dezelfde soort zijn niet overal waar ze voorkomen hetzelfde: een koolmees in Nederland is niet precies hetzelfde als een in Engeland. Ook veranderen planten en dieren in hun eigenschappen in de tijd, door de evolutie. Veranderingen in de erfelijke eigenschappen van populaties kunnen zich soms in verbazend korte tijd voltrekken, zoals diegenen die te maken hebben met het verschijnsel resistentie bij bacteriën en insekten maar al te goed weten. Dit maakt de biologie wezenlijk gecompliceerder dan chemie of fysica, waar de objecten van studie niet afhankelijk zijn van plaats en tijd. Het is in sommige vakken van de biologie vaak nodig om vanuit het bijzondere naar het algemene te komen, kortom om deze verschillen en veranderingen te gebruiken om generalisaties te formuleren en op deze wijze uit detailstudies bijdragen aan de theorievorming te leveren. Uit deze detailstudies zullen zeker algemene, in het Engels geschreven publikaties volgen.

Wat het gebruik van het Nederlands als wetenschapstaal in het onderwijs in de biologie betreft is er een groot verschil tussen bijvoorbeeld biochemie, moleculaire genetica of celbiologie enerzijds, en bijvoorbeeld oecologie - of ecologie, zoals men tegenwoordig naar Engelse trant zegt - anderzijds. De objecten van onderzoek, maar ook die welke worden gebruikt voor het illustreren van theoretische beginselen, zijn in de eerstgenoemde vakgebieden wereldwijd vrijwel dezelfde. Tot voor kort waren de leerboeken in de oecologie allemaal Amerikaans. Het grote nadeel hiervan is, dat de studenten de planten, dieren en landschappen die als illustratie moeten dienen voor de onderliggende theoretische principes, niet kennen uit eigen waarneming. Evenmin is het mogelijk voor docenten om hen er kennis mee te laten maken. Vrijwel tegelijk verschenen in het midden van de jaren tachtig twee leerboeken, één in Engeland en één in Nederland, die deze bezwaren dus niet kenden: de meeste hier in Nederland voorkomende planten en dieren vindt men ook in Engeland. Hoewel ik er een groot voorstander van ben dat studenten goed Engels moeten leren, is het voor de eerste- en tweedejaars wel een verlichting van hun studie als ze althans voor een deel van hun toch wel zware studie gebruik kunnen maken van een boek in hun eigen taal.

[p. 35]

Tenslotte zou ik hier vurig willen pleiten voor het Nederlands als wetenschapstaal ten dienste van de maatschappij als geheel. Het is van het grootste belang dat de maatschappij op de hoogte is en blijft van de vorderingen in de wetenschap. Dat gebeurt onder andere door een tijdschrift als ‘Natuur en techniek’ en door de Wetenschapsbijlagen van een aantal kranten. In het algemeen is het verantwoord doorgeven van wetenschappelijke ontdekkingen moeilijker in de β-wetenschappen dan in de alfa- en gamma-wetenschappen, maar dat mag er nooit toe leiden dat de wetenschap zich verwijdert van het publiek. Dat werkt tot nadeel van beide en kan zich ook politiek wreken. Ik heb gemerkt dat veel wetenschappers er grote moeite mee hebben om de vragen en resultaten van hun onderzoek op een begrijpelijke en verantwoorde manier aan leken te vertellen. In de biologie ligt het misschien wat gemakkelijker dan in de chemie of de fysica, maar het is niet minder nodig. Het ligt zeker niet aan de geschiktheid van onze taal, maar onder andere aan gebrek aan ervaring om datgene waarmee je bezig bent ook zonder jargon te vertellen of op te schrijven. Wetenschappers zouden hier veel meer tijd aan moeten geven, tot heil van wetenschap en maatschappij. Ik wil hier nog aan toevoegen dat ook in onze eigen kring, de Akademie, het begrip ‘vakgenoten’ wel erg ruim wordt gehanteerd. In de Afdeling Natuurkunde zitten mathematen, geologen, chemici, astronomen, medici, fysici, biologen en technici. Het moet me van het hart dat de voordrachten die voor deze zogenaamde ‘vakgenoten’ worden gehouden meestal niet geschikt zijn om hun iets meer bij te brengen dan een vaag idee betreffende het belang van het onderwerp. De sprekers zouden moeten beseffen dat zij ook in dit gezelschap grotendeels voor leken spreken. Ook dat is een aspect van de betekenis van het Nederlands als wetenschappelijke taal.