De toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal

Themabijeenkomst van de Afdeling Letterkunde van maandag 9 mei 1994

[p. 29]

J.J.M. Beenakker
De situatie in de beta-wetenschappen

In het nu volgende hanteer ik als definitie: wetenschapstaal is de taal waarin in een vakgebied de wetenschappers met elkaar communiceren. Die taal kan van vakgebied tot vakgebied verschillen. Ik zal mij beperken tot de β-wetenschappen maar daarbij mijn eigen vakgebied: de natuurkunde soms expliciet maar ook wel eens impliciet als pars pro toto gebruiken.

Laat ik met enkele recente cijfers beginnen. Van het Centrum voor Wetenschappelijke en Technologische Studies ontving ik de volgende gegevens:¹ 920% van de publikaties in de sciences verschijnt in de Engelse taal; dat percentage varieert weinig van vak tot vak. Voor material science, hoofdzakelijk natuurkunde, bedraagt het 93%. Hiervan is zo'n 56% van Engelstalige auteurs, met het leeuwedeel uit de Verenigde Staten, 38%. Een nadere analyse leert dat de niet-Engelstalige auteurs zo'n 80% van hun werk in het Engels publiceren. Dit zijn globale cijfers van enkele jaren geleden; de in betekenis explosief toenemende ‘electronic mail’ versterkt ongetwijfeld dit verschijnsel.

Vanwaar deze situatie? Er spelen zowel wetenschaps-interne als -externe factoren een rol. Laat ik met de eerste beginnen. De β-wetenschappen hebben een belangrijke eigenschap gemeen: zij opereren zonder uitzondering qua vraagstelling in een internationale context. De vragen die op een gegeven moment actueel zijn, zijn vrijwel nooit plaatsgebonden. Deze situatie is niet echt nieuw al is de wereld nu groter maar ook globaler geworden. De discussie over het vak vindt in die globale context plaats. Dit kan zowel mondeling als schriftelijk geschieden. Voor de internationale uitwisseling is de laatste weg dominant, met de opkomst van de electronic mail neemt deze nog in betekenis en omvang toe.

Opereren in een dergelijke internationale context vraagt om het hebben van een gemeenschappelijke taal. Na het wegvallen van het Latijn ontstond aanvankelijk een open markt met een dominantie van de drie grote Europese talen: Engels, Duits en Frans. Het hing van het vakgebied en het moment af welke taal het belangrijkst was. Zo werd in de natuurkunde de eerste decennia van deze eeuw veel in het Duits gepubliceerd. Deze veeltalige situatie bestond nog in de dertiger jaren. Toen in 1934 het internationale Nederlandse natuurkundetijdschrift Physica verscheen, bevatte het artikelen in de drie talen, al was het Frans sterk in de minderheid.

De tweede wereldoorlog vormt een breuk. Het Europese continent moet weer op gang komen. De Verenigde Staten ontdekken de sciences en worden op veel gebieden dominant, in ieder geval kwantitatief. Het Engels gaat overheersen. Zodra een taal in het internationale wetenschappelijke verkeer do-

1 A.F.J. van Raan, Centrum voor Wetenschappelijke en Technologische Studies, private communication.

[p. 30]

minant is geworden treden mechanismen in werking die de positie van die taal versterken. Zo worden de laatste decennia gekenmerkt door een enorme groei in de omvang van het onderzoek in de β-wetenschappen. De uitspraak: ‘alle natuurkundigen leven nu’ is niet ver van de waarheid. Deze ontwikkelingen gaan gepaard met een steeds verdergaande specialisatie. Ten gevolge hiervan vindt er een explosieve ontwikkeling plaats van het aantal tijdschriften, dat zich tot een steeds gespecialiseerder publiek richt. Wil een dergelijk tijdschrift rendabel zijn, dan moet er een voldoende grote markt voor zijn. De omvang van die markt wordt in belangrijke mate bepaald door de taal. En dus...

Het marktmechanisme voor tijdschriften geldt evenzeer voor boeken. Voor de wetenschapper is het essentieel geworden de Engelse taal althans passief redelijk te beheersen. Naast de eigen taal nog een derde taal is echter te veel gevraagd. De Duitser leest dus geen Frans en de Fransman geen Duits. Dus zelfs niet-Engels sprekende grote landen met een redelijk aandeel in wetenschappelijke publikaties als Duitsland (7%) en Frankrijk (5%) kunnen publikaties in de eigen taal alleen voor intern gebruik handhaven. Dit soort literatuur speelt internationaal, dus voor het vakgebeuren bijna geen rol.

Het ontbreekt natuurlijk niet aan pogingen de eigen taal internationaal te handhaven. Dit is met name het geval in het Franse officiële beleid. In de praktijk blijken maatregelen als: geen fondsen voor congresbezoek tenzij bijdragen in het Frans, echter niet te werken. Een uitzondering werd destijds gevormd door de Sovjet-Unie, waar intern alleen in de eigen taal werd gepubliceerd en het publiceren in tijdschriften buiten de Sovjet-Unie niet werd aangemoedigd. De wens van de buitenwereld kennis te nemen van de omvangrijke en kwalitatief dikwijls belangrijke wetenschappelijke produktie in de Sovjet-Unie creëerde een markt voor in het Engels vertaalde edities van de belangrijkste tijdschriften.

Het is duidelijk dat voor een klein taalgebied als het Nederlands deelname aan het internationale wetenschappelijke gebeuren alleen redelijk mogelijk is in een taal met een groter bereik. Dat dit geen recent verschijnsel is blijkt uit het feit dat in maart 1885 het eerste nummer van de Communications from the Laboratory of Physics of the University of Leyden verscheen. Omstreeks diezelfde tijd (1899) verscheen als vertaling van de verslagen van de gewone vergadering der Wis- en Natuurkundige afdeling van de knaw de Proceedings of the section of Science of the knaw. De Nederlandse β's vertoonden blijkbaar vanaf het begin een zekere affiniteit met het Engels.

In de voorlopige aankondiging voor deze middag die ik kreeg stonden de bijdragen vermeld als ‘Het probleem in’, gevolgd door een wetenschapsgebied. Voor de β's werd een andere titel gebruikt: de situatie in de β-wetenschappen. Dat verschil is niet toevallig. De noodzaak zich uit te drukken in een vreemde taal is namelijk in de β-wetenschappen door de aard van het vak minder ingrijpend. Naarmate in een vak wiskundige symbolen en figuren een belangrijker rol spelen, in diezelfde mate wordt vanuit het vak gezien taalvaardigheid minder essentieel voor het overbrengen van gedachten. Men

[p. 31]

moet dit natuurlijk niet overdrijven, maar ‘broken English’, om Casimirs term te gebruiken, is in het algemeen voldoende. Naarmate de begrippen nieuwer zijn en meer verbale toelichting vragen, worden de problemen van zich uitdrukken in een vreemde taal groter; in het algemeen zijn ze echter niet onoverkomelijk. Maar wie zich niet helder uitdrukt in de eigen taal, lukt dit zeker niet in een vreemde.

Is het ontbreken van het Nederlands in het internationale wetenschappelijke verkeer en de volledige dominantie van het Engels nu voor de β's geheel probleemloos? Het antwoord hierop draait om de vraag: welke rol blijft de eigen taal spelen in de communicatie over het vak? Uit het voorgaande is duidelijk dat deze rol beperkt is tot het lokale verkeer. Voor een groot taalgebied blijft er vanzelfsprekend meer ruimte dan voor het Nederlands het geval is. Natuurlijk spreken fysici onder elkaar Nederlands. Het dominante karakter van het Engels veroorzaakt echter dat deze gesprekken verrijkt worden met een omvangrijk Engels vakjargon. Nu is de verspreiding van de kennis en de verworvenheden van het vak onder de niet-vakgenoten een belangrijke opgave voor elke wetenschappelijke gemeenschap. Het is hier dat het Nederlands dominant blijft. Onvoldoende vaardigheid zich over het vak in de eigen taal uit te drukken zonder een te grote dosis Engelstalige vaktermen werkt hierbij belemmerend. Ik kan echter niet beoordelen hoe ernstig dit probleem in de praktijk is. Ik verwijs hier graag naar de bespiegelingen van Casimir over dit onderwerp in een voordracht in 1984 over Nederlands als taal van de wetenschap, recent gepubliceerd in de bundel ‘Mens en Kosmos’.²

Daarnaast zijn er de moeilijkheden bij de kennisoverdracht aan de vakgenoten in spe in het hoger onderwijs. Hier bestaat een verschil tussen de situatie in de propedeuse en de verdere studie. De keuze aan Nederlandstalige boeken, overigens dikwijls uit het Engels vertaald, is zeker in mijn vak uiterst beperkt. Studenten zijn voorts niet gewend een leerboek in een vreemde taal te hanteren. Bovendien zijn de woorden voor de basisbegrippen geïntroduceerd in het vwo hun uitsluitend in het Nederlands vertrouwd. Mijn persoonlijke ervaring is dat een Engels leerboek aangevuld met een woordenlijst voor de reeds bekende begrippen samen met een Nederlands hoorcollege goed kan functioneren. Voor de na-propaedeusefase zijn - wederom in mijn vak - vrijwel de enige moderne studieboeken die in aanmerking komen in het Engels. Niet alleen is het aanbod in deze taal vele malen groter, maar bovendien is kennis van een andere taal dan Engels bij de studenten vrijwel afwezig. En daarmee is de cirkel gesloten.

2 H.B.G. Casimir, Mens en Kosmos, p. 120 vlg., Meulenhoff, Amsterdam, 1993.