De toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal

Themabijeenkomst van de Afdeling Letterkunde van maandag 9 mei 1994

[p. 17]

H.W. von der Dunk
Het probleem in de historische wetenschappen
Commentaar op E.H. Kossmann

Ongeveer twee weken geleden belde mij een journaliste op die voor de pers iets wilde schrijven over de huidige bijeenkomst en de kwestie van de toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal. Ze had het stuk van Kossmann onder embargo gekregen. Ze begreep dat dit ook voor mijn reactie zou gelden en ik behoefde haar vanzelfsprekend ook nog helemaal niet te verklappen wat ik hier ging zeggen. Ze had alleen één vraag: ze vond de these van Kossmann dat historici die voor een Nederlands publiek schreven dit ook in de toekomst in het Nederlands zouden blijven doen, het intrappen van een open deur en ze wilde slechts weten of ik die these ging bestrijden. Zoals u wel kunt raden was mijn antwoord dat ze, als ik haar dat nu ging vertellen, meteen de essentie van mijn reactie wist, waarop ze heel snel ophing. Natuurlijk is het voor de pers en voor iedereen veel leuker als de heren elkaar in de haren vliegen, maar aangezien een teleurstelling nog altijd vroeg genoeg komt, vond ik het dubbel verkeerd om die geïnteresseerde journaliste mijn commentaar te geven.

Het lijkt me inderdaad evident dat het Nederlands, zo lang er een eigen Nederlandse cultuur en taal bestaan, ook de taal zal zijn waarin Nederlandse historici voor een Nederlands publiek zullen moeten schrijven. Ik maak dus een kleine restrictie en zeg expres zullen moeten schrijven, wat niet betekent dat ze het ook per se zullen blijven doen. De professionaliseringsdrang, de neiging om zich allereerst tot de vakgenoten te richten, heeft ook de historici in haar ban geslagen en het huidige wetenschapsbeleid met zijn evaluatie- en visitatiecircuit brengt vanzelf gemakkelijk hanteerbare criteria mee. Een hoge score op de liefst internationale citaten-index en het aantal publikaties in een buitenlands vaktijdschrift - bij voorkeur Amerikaans - wekken ontzag en gelden voor de buitenstaander als brevet van ‘hoogwaardige kwaliteit’, zoals dat vandaag in de stukken heet. Kennelijk heeft het woord ‘kwaliteit’ elke zeggingskracht verloren en kan het niet meer zonder het tautologische toevoegsel ‘hoogwaardig’ worden gebruikt. Maar geen enkel vak ontleent zijn legitimatie toch zo sterk aan de toegankelijkheid voor een breed erudiet publiek als de geschiedschrijving. Rembrandt kan iedereen zien, Bach horen, Vondel lezen, maar Willem de Zwijger is er alleen nog maar dank zij het beeld dat de historici aan elkaar van generatie tot generatie doorgeven. Even juist en onvermijdelijk als het voor Nederlandse historici is om zich in de internationale arena te begeven en dat uiteraard in een van de drie grote cultuurtalen, bij voorkeur in het Engels, te doen, even belangrijk en noodzakelijk lijkt het mij dat zij de herinnering aan het verleden, die kern van elke cultuur, niet tot een exclusief professionalistische bezigheid maken.

Ik wil hier nu nog kort twee dingen aan toevoegen. Dat Nederlands het meest voor de hand liggende taal-medium blijft is niet alleen omdat de

[p. 18]

Nederlandse geschiedenis, en dus in het Nederlands geschreven literatuur en bronnen, vanzelf altijd het leeuwedeel van het historisch werk zullen blijven uitmaken - als Nederlandse historici zich niet meer over de eigen geschiedenis ontfermen, wie dan wel? kan men zich afvragen - maar er is nog een ander aspect, dat niet per se door nationale identiteitsgevoelens of moedertaal-sentimenten behoeft te worden bepaald. Al kan men zich afvragen of dit allemaal als louter ‘decoratief’ moet worden weggewoven. Geen mens heeft nog overtuigend aangetoond, waar precies in het bewustzijn zowel van de enkeling als van een collectiviteit het zogenaamd decoratieve overgaat in het substantiële. Bijna zou ik zeggen: hier ligt een wortel van alle filosofische historiografische debatten en controversen. Dit even in de marge! Maar dat de eigen taal - dus in ons geval het Nederlands - tevens een onverwisselbare visie op de geschiedenis impliceert zodra ze het meer technisch-informatieve vlak verlaat, dat ze aan heel specifieke associaties, normen, emoties refereert, die een grotendeels onbewuste verworteling in de Nederlandse cultuur en haar waarden veronderstellen, maakt dat een geschiedschrijving in de eigen taal voor het eigen publiek een veel onmiddellijk aansprekender, rijker geschakeerde, verfijnder, kleurrijker, plastischer, dieper en daarmee fascinerender voorstelling van het verleden kan oproepen dan wanneer de auteur zich van een taal zou bedienen die niet de zijne is. Iedereen die ooit met vertalingen te maken heeft gehad weet dat bepaalde nuances onvertaalbaar zijn. Wie Nederlands in Engels omzet begint automatisch Engels te denken, dat wil zeggen hij belandt in de Engelse (of Amerikaanse) cultuur en haar specifieke historische dimensies. De vraag is niet irrelevant of de algemene internationalisering en het gebruik van het Engels als lingua franca ongemerkt tot een gevoels- en denkreductionisme zullen leiden. Men behoeft dat misschien niet te betreuren, maar men moet wel weten wat er gebeurt. In elk geval: wie in een andere taal schrijft gaat anders denken, als hij die taal tenminste goed beheerst. Of ik bijvoorbeeld schrijf: ‘Nederlanders zijn kooplui’ of ‘Die Holländer sind Kaufleute’ maakt een verschil, al zal geen leraar Duits op die vertaling iets kunnen aanmerken. In het Nederlands trilt een element van vrolijke zelfspot door met een knipoogje dat het helemaal niet zo erg is om ‘kooplui’ te zijn, dat in het Duits ontbreekt. Daar is eerder sprake van een vleugje ergernis of minachting, want als Duitser voelt men zich dan al snel degene die door die kooplui wordt afgezet.

Dat is de negatieve kant van vertalen en ik denk dat die zwaar weegt en zwaar blijft wegen in de geschiedwetenschap. Er is ook een positief aspect aan vertalingen of de dwang om zich in een andere taal uit te drukken. Het bevordert de denk-discipline. Onduidelijke formuleringen en dus troebele gedachten worden onherroepelijk afgestraft. Als heilzame exercitie zou het voor elke historicus af en toe zelfs verplicht moeten worden gesteld - los van het belang van internationale congressen en publikaties voor een ander taalgebied. Het dwingt ons onmiddellijk bovendien Nederland als het ware ‘van buiten te zien’ door de Engelse of Duitse of Franse bril. Maar als Nederlandse historici hun land en daarmee zichzelf uitsluitend nog ‘van buiten’ zullen

[p. 19]

gaan zien, zullen ze de aansluiting aan het Nederlandse publiek op den duur steeds meer missen en daarmee datgene prijs geven, waarmee ze hun werk alsmaar moeten rechtvaardigen: de veel geprezen maatschappelijke relevantie!