De toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal

Themabijeenkomst van de Afdeling Letterkunde van maandag 9 mei 1994

[p. 11]

E.H. Kossmann
Het probleem in de historische wetenschappen

De vraag of het Nederlands zich als voertaal in de historische wetenschappen zal handhaven is complex omdat zij heel verschillende aspecten heeft. Laten we proberen die op te sommen.

De eerste betekenis van de vraag is deze: is het Nederlands in staat als moderne wetenschapstaal te fungeren, dat wil zeggen, is het en wordt het voldoende uitgerust, beschikt het over het vocabulaire en over de vereiste plooibaarheid om het te gebruiken voor de formulering van de soms vrij technische gegevens en de vaak subtiele gedachten waar de hedendaagse onderzoeker genoegen in schept en die hij nodig meent te hebben? Het is wel niet gewaagd te veronderstellen dat niet alleen de meeste Nederlandse historici zelf, maar ook de buitenlandse vakgenoten die het Nederlands beheersen, deze vraag positief beantwoorden. De kwaliteit van de taal levert op het ogenblik geen problemen op en zal dat waarschijnlijk ook in de toekomst niet doen zolang zij zich in de historische wetenschappen als voertaal kan handhaven en ontplooien.

Maar de vraag waarom het vanmiddag natuurlijk vooral gaat is of het Nederlands de functie die het nu heeft kan blijven vervullen in een wetenschappelijke wereld waarin de nationale grenzen irrelevant worden. De resultaten van natuurwetenschappelijk onderzoek moeten in het Engels worden uitgedrukt. Internationale conferenties van de beoefenaren van de natuurwetenschappen schrijven en spreken Engels. Men zou met enige overdrijving kunnen zeggen dat het Engels in deze gebieden als de lingua unica domineert. Zover is het in de gammawetenschappen waarschijnlijk nog niet. Is het echter onjuist te vermoeden dat het Engels daar al wel de status van lingua franca heeft verworven? Hoe dat nu ook zij, het is objectief vaststelbaar dat de historische wetenschappen tenminste in Europa niet alleen geen lingua unica kennen maar zelfs geen lingua franca. Op de grote, vijfjaarlijkse congressen van het Comité International des Sciences Historiques is het Engels over het algemeen nog geen hoofdtaal, niet tijdens de zittingen en niet in de wandelgangen. In 1980 namen ongeveer 2700 mensen deel aan het congres in Boekarest. Van de talloze rapporten, samenvattingen, interventies en andersoortige bijdragen die men in de 3300 bladzijden tellende congresverslagen vindt afgedrukt, werden 263 in het Frans, 163 in het Engels, 111 in het Duits, 29 in het Russisch, 16 in het Spaans en 5 in het Italiaans gesteld. Vijf jaar later, in 1985 in Stuttgart, lagen de verhoudingen anders. Er waren 2000 deelnemers. De congresbundel telde 850 pagina's. In Stuttgart werd het Engels 122 keer gebruikt, het Frans 45, het Duits 41, het Spaans 5, het Italiaans en het Russisch éénmaal. Het zou verkeerd zijn uit deze cijfers vèrgaande conclusies te trekken. De preponderantie van het Frans op het Roemeense congres wordt voor een deel verklaard door de aanwezigheid van bijna 800 Roemenen, die

[p. 12]

net als de Hongaren, Bulgaren, Tsjechen, als zij hun mond open deden voor het Frans kozen. De preponderantie van het Engels in Stuttgart hing samen met de ter discussie staande thema's. Men probeerde sterker dan vroeger ook de Aziatische landen in de studies te betrekken en deed daartoe een beroep op Aziatische deelnemers die hun teksten in het Engels poogden voor te lezen, ook al spraken sommigen die taal kennelijk niet of nauwelijks. Bovendien zou de dominantie van het Engels niet zo groot zijn uitgevallen wanneer de verslaggeving zo uitgebreid was geweest als die in Boekarest. Toch gaat het wellicht niet te ver om aan te nemen dat het Frans, dat vanaf het begin van deze grote congressen in 1900 traditioneel de belangrijkste taal is geweest, zijn hegemonie aan het verliezen is, ook al blijft het administratieve centrum van het Comité International in Parijs gevestigd.

Hoe dat ook zij, de talen van de grote landen waarin de historische studie zich in de negentiende en twintigste eeuw het eerst en het best tot een moderne wetenschappelijke discipline heeft gevormd - Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten - hebben alle nog steeds een onmisbare functie in het internationale wetenschappelijke verkeer. Het is daarom voor de vertegenwoordigers van kleine landen die zich in de internationale discussie willen mengen voorlopig niet overal zo vanzelfsprekend als het in Nederland is, dat zij zich dan van het Engels bedienen. Voorlopig is het ook geheel ondenkbaar dat een internationaal historisch congres van enige omvang zich tot een eentaligheid beperkt.

De vraag is nu of de positie van het Nederlands als wetenschapstaal door deze omstandigheden wordt beïnvloed. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat dit inderdaad het geval is. Indien de historische wetenschappen in het algemeen zich tegen de adoptie van een meta-taal of een lingua franca blijken te verzetten, is er kennelijk in dit vak iets dat de spraakverwarring, of de pluriformiteit, nodig maakt. Men hoeft niet ver te zoeken om dat element op te sporen. Het is uiteraard het feit dat veel talen nationale talen zijn geworden, dat de overgrote meerderheid van de historici ook nu nog vooral de eigen nationale geschiedenis bestudeert en haar resultaten in eerste instantie aan de landgenoten pleegt te tonen. Men hoeft rond dit nuchtere feit geen decoratieve beschouwingen over nationale identiteit, moedertaal en vaderlands sentiment te wikkelen, het is eenvoudig zo dat een historicus zich baseert op documenten die hij liefst niet al te ver van huis kan aantreffen. Daarom schrijft hij vaak over zaken die mensen buiten de eigen gemeenschap niet interessant vinden. Provincialisme? Ja in zekere zin, maar men bedenke dat die term op grote delen van de geschiedschrijving in het algemeen van toepassing is, of die nu in het Frans, Duits, Engels, dan wel in het Fins of het Nederlands wordt gesteld. Ook de geschiedschrijving in de grote landen is slechts voor een klein percentage van belang voor de buitenwereld. Er is voor de Nederlandse historicus dan ook geen reden zich te generen als hij zijn geschiedenis van de verzuiling in het negentiende-eeuwse Woerden (om maar iets te noemen) in het Nederlands schrijft. En het is ook niet te verwachten dat hij in de toekomst voor zo'n thema het Engels zal kiezen.

[p. 13]

Maar hoe staat de zaak op het niveau van de - laten we zeggen - grote historiografie ervoor? Welnu, beoefenaren van de historische wetenschappen kunnen in laatste instantie niet zonder een publiek. Ook het meest gespecialiseerde, uitsluitend voor de naaste vakgenoten toegankelijke onderzoek wordt verricht om gegevens en inzichten te verwerven die uiteindelijk in het verband van een grotere interpretatie of van een ruimer opgezet verhaal een functie moeten krijgen. Zo'n interpretatie of verhaal op zijn beurt heeft alleen dan zin wanneer er lezers zijn die er kennis van willen nemen. Geschiedschrijving heeft het voorrecht zich direct en zonder het intermediair van een popularisator tot een het eigen vak te buiten gaand publiek te kunnen richten. De grote historici van deze eeuw schreven wetenschappelijk gefundeerde en vernieuwende boeken die hoge oplagen haalden - Pirenne, Huizinga, Geyl, Toynbee, Braudel. Deze mensen gingen niet op hun hurken zitten om de niet-vakgenoten op didactische toon uit te leggen wat hun wetenschap had voortgebracht. Nee, zij stileerden hun volgens de algemeen aanvaarde wetenschappelijke methoden bereikte inzichten op zo'n manier dat hun proza ook de niet historisch geschoolde lezers boeide en verrijkte. Voor werk van deze aard - en het is het beste en nuttigste werk dat de historische wetenschappen opleveren - bestaat geen lingua unica en geen lingua franca. Een Nederlandse historicus die een breed publiek zoekt gebruikt het Nederlands als voertaal. Doet hij dat niet dan vervreemdt hij zich juist van degenen door wie hij in eerste instantie gelezen wil worden. De ervaring leert immers dat Nederlandse lezers geen of weinig belangstelling voor werk in een vreemde taal hebben. Zelfs Schama's Embarrassment of riches, bij voorbeeld, werd hier te lande pas in de Nederlandse vertaling een succes.

Voorlopig mogen we dus constateren dat de historische wetenschappen, ook in Nederland, op het ogenblik aan de landstaal vasthouden en dat zeker zullen blijven doen zolang een dergelijke taal in dat bepaalde land de taal is die niet alleen in de huiselijke conversatie maar in de kranten, het parlement, in encyclopedieën en op de televisie wordt gebruikt. Dat zal in Nederland niet snel radicaal veranderen. Men zou zich kunnen voorstellen dat er eens een geheel Engelstalig televisiestation vanuit Hilversum gaat zenden of dat een grote Nederlandse krant een Engelstalige weekeditie opzet. Maar dat het zin zou hebben nrc/Handelsblad of de Winkler-Prins-encyclopedie uitsluitend in het Engels te publiceren is zo dubieus dat we er beter niet over kunnen speculeren. Aangezien het Nederlands dus nog volop als cultuurtaal fungeert hebben de meeste historici geen reden zich van een andere taal te bedienen. Het effect daarvan is dat de groei van het corps van schrijvende historici de produktie van Nederlandstalig geschiedkundig werk op het ogenblik sterk doet toenemen. Dat werk is over het algemeen van goede kwaliteit en beslist niet inferieur aan de Engelstalige publikaties van de Nederlandse onderzoekers. Het zou zeer onbillijk zijn om in de geschiedenis de in de beta- en gammawetenschappen gebruikelijke beoordelingsmaatstaven over te nemen en aan historische publikaties in het Nederlands alleen al om die reden

[p. 14]

een lager cijfer te geven dan aan door Nederlanders in het Engels gestelde geschriften.

Maar elke medaille heeft een keerzijde: Nederlandse algemene historici, kunsthistorici en literatuurhistorici kunnen en willen zich niet in de eigen taal opsluiten. Zij willen en moeten aan de internationale discussie deelnemen. Op het niveau van het gespecialiseerde onderzoek - oorkondenleer, palaeografie, demografie enzovoort - vormt dat geen groot probleem. De beoefenaars van deze en soortgelijke vakken hebben de gelegenheid hun resultaten en inzichten op talloze internationale bijeenkomsten te tonen en in congresbundels te publiceren; zij zijn ook allen in staat zich zo goed direct in het Engels, Frans of Duits uit te drukken dat hun proza na retouches door een native speaker aangenaam leest. De overduidelijke internationalisering van het gespecialiseerde historische onderzoek zal zich, wanneer de economie het toelaat, zonder twijfel voortzetten, en Nederlanders die daarin actief willen participeren verlaten de eigen taal gemakkelijk en met veel plezier.

Zo gaat het ook bij bepaalde ambitieuze en kostbare ondernemingen die internationale aandacht behoeven en trekken. De prachtige catalogus van The dawn of the Golden Age, de tentoonstelling in het Rijksmuseum, was alleen in het Engels verkrijgbaar. De resultaten van het Rembrandt Research Project worden in het Engels gepubliceerd. De grote bronnenuitgave, Dutch-Asiatic Shipping, in de Rijks Geschiedkundige Publicatiën, bedient zich van het Engels. En wie zich op het terrein van de buiten-Europese, onder andere de Indonesische geschiedenis begeeft, zal dat eveneens doen. In deze gevallen is het heden ten dage nog zo dat de teksten meestal door de Nederlandse auteurs zelf eerst in het Nederlands worden gesteld en daarna door anderen vertaald. Misschien zal dat over enige tijd niet meer nodig zijn en zullen historici en kunsthistorici zich ook voor dit soort werk met voldoende gemak in het Engels kunnen bewegen. In de negentiende eeuw deden sommigen iets vergelijkbaars. Groen van Prinsterer schreef zijn commentaren in zijn Archives ou Correspondance inédite de la Maison d'Orange-Nassau, en Vosmaer schreef zijn biografie van Rembrandt direct in het Frans. De dissertaties die Thorbecke als Leids hoogleraar over de geschiedenis van de Nederlandse staatsinstellingen liet schrijven waren natuurlijk in het Latijn geredigeerd. In de late negentiende en vroege twintigste eeuw werd het Duits een veel door Nederlandse kunsthistorici gebruikt medium. Al deze mensen hadden correctoren maar geen vertalers nodig.

Heeft dit betoog een conclusie? Misschien. Zij zou zijn dat het Nederlands in de historische wetenschappen slechts dan zal verdwijnen wanneer het als cultuurtaal verdwijnt. Dat zal natuurlijk eens gebeuren - tout passe, tout casse, tout lasse - maar nu en in de afzienbare toekomst gebeurt het zeker niet. Wel echter zullen we zien dat historici en kunsthistorici zich in toenemende mate in de internationale discussie mengen en het Engels als voertaal net zo gemakkelijk leren gebruiken als Groen het Frans of Hofstede de Groot, de kunsthistoricus, het Duits. Dit nu schept geen probleem. Het schept vreugde. Op één belangrijke voorwaarde echter: dat men de vreemde taal

[p. 15]

uitsluitend dan kiest wanneer dat werkelijk nuttig is. Research managers die de Engelstaligheid van geschriften over geschiedenis door middel van beloning en pressie coûte que coûte proberen te bevorderen hebben een verkeerd beeld van de aard, de functie en de toekomst van de historische wetenschappen.