Werken 1965-2000

[p. 145]

Brieven uit Callian

In de acht gelukkige jaren die ik met Jeanine in Zuid-Frankrijk heb gewoond kwam ik er soms toe een ‘brief uit het buitenland’ te schrijven. Het ging om voor onze vrienden in Holland bestemde rondzendbrieven, waarin ik verslag deed van het dagelijks leven in ons dorp, ons persoonlijke wedervaren beschreef, of me waagde aan een bespiegeling over een of andere bijzondere trekje dat ik bij de Fransen meende opgemerkt te hebben. Een enkele keer gaf ik me over aan een beschrijving van het landschap van ons departement (Var). Of ik deed verslag van een tochtje naar een van de kuststeden dat we zojuist hadden gemaakt. Ik ging dan naar mijn kamer boven in ons huis, haalde mijn notitieboek tevoorschijn, raadpleegde een paar oude nummers van de Var-Matin en maakte alvast een ruwe indeling van mijn brief. Vervolgens haalde ik mij de gezichten van onze vrienden voor de geest en ging aan het werk. Die brieven heb ik nooit daadwerkelijk verzonden. De meeste belandden nog dezelfde avond in de prullenmand, de andere zijn later zoekgeraakt. Maar nu heb ik er onlangs een paar kladbladen van in mijn paperassen teruggevonden.

Hier is zo'n brieffragment. Ik heb het geschreven in de herfst van 1988:

‘Beste vrienden,

De maand oktober is na een kille tweede helft van september begonnen met mooi herfstweer. In het dal beginnen de herfsttinten al door te breken. Het milde zonlicht omgeeft de lila toppen van de Estérel met een gouden gloed.

Deze zomer hebben we de kust zoveel mogelijk gemeden. Het is er veel te druk. Maar nu zijn we dan weer eens naar Cannes gegaan.

In deze tijd van het jaar wemelt het aan de Côte d'Azur van de ouderen. Ze komen uit heel Europa om hier enkele weken op een terrasstoel te zitten.

Op verzoek van Margareta Allebeck hebben we in Cannes een paar boeken van Mérimée gekocht. Margareta Allebeck is een Zweedse vriendin van ons, die zich dit jaar heeft ingeschreven aan de literaire faculteit van de universiteit van Nice. Prosper Mérimée is in Cannes gestorven. Op een pleintje bij de haven staat een borstbeeld van hem.

Toen we over de Boulevard de la Croisette liepen zagen we in de verte een oploopje. Er was daar ook een rijbaan afgezet. Naderbij gekomen zagen we dat het beroemde hotel Le Gonnet was afgebroken. Er is nu alleen nog maar een grote puinhoop van over. Twee bulldozers waren bezig de laatste resten van het hotel weg te bikken.

Le Gonnet heeft samen met de hotels Majestic, Carlton en het oude festivalpaleis generatieslang het gezicht van Cannes bepaald. Nu is er dus weer een bres in dat vertrouwde beeld geslagen. Die grote hotels met hun fraaie neoclassicistische gevels zijn minder oud dan ze lijken te zijn. De meeste stammen uit het begin van deze eeuw en zijn gebouwd in de tuinen van de winterresidenties van de adel. Ze hebben

[p. 146]

Cannes altijd de glans van onbeperkte rijkdom en extravagantie gegeven, maar kunnen niet meer voldoen aan de hoge eisen van het moderne comfort.

Het is dit jaar precies honderd jaar geleden dat de kuststrook van Menton tot Hyères voor het eerst Côte d'Azur werd genoemd. De naam Côte d'Azur is bedacht door de Franse dichteradvocaat Stéphen Liégeard, als titel van een reisboek. Dit jubileum is hier niet onopgemerkt voorbijgegaan. De hele zomer zijn er eeuwfeesten gehouden en er zijn tientallen jubileumuitgaven verschenen. In die publicaties wordt Liégeard als dichter doorgaans niet erg hoog aangeslagen. Hij wordt vooral geroemd om zijn verdienste de faam van enkele al bestaande badplaatsen tot de hele kuststreek te hebben uitgebreid. De grote mondaine badplaatsen hadden hun reputatie dus toen al gevestigd. Cannes is in 1835 'ontdekt' door Lord Brougham. Brougham werd dat jaar vanwege een cholera-epidemie in Cannes in quarantaine gehouden. Hij was zo gecharmeerd van het lieflijke vissersplaatsje dat Cannes toen nog was dat hij er een groot buiten liet bouwen...

(Ik stop even met schrijven. Mijn opmerking over het mooie najaarsweer was voorbarig. Momenteel vallen er hagelstenen zo groot als tennisballen op ons dak...) -

Ik wil jullie iets over Monsieur Birot vertellen, een van onze dorpsgenoten. Birot is vorig jaar gestorven, maar het kost me nog altijd moeite om hem niet meer tot de levenden te rekenen. Hij was een van de twee of drie welbespraakte vrijgezellen in ons dorp. Birot bewoonde een groot oud huis bij ons in de straat, waarin hij samen met zo'n veertien totaal verwilderde katten een armoedig maar soeverein leven leidde. Hij was klein van stuk, nurks, hondsbrutaal, hij had blond krulhaar en een scheve mond en wist met zijn doorborende blik alle vrouwen van ons dorp de stuipen op het lijf te jagen. Hij leefde van een kleine gemeentelijke toelage. Die stelde hem weliswaar in staat om in zijn eerste levensbehoeften te voorzien, maar kon niet voorkomen dat hij steeds meer vervuilde. Omwille van zijn katten trok hij er elke week op een oude mobylette op uit om in de naburige dorpen de straten op eetbaar afval af te struinen.

Toen wij hier pas woonden hield ik ervan om een gesprek met hem aan te knopen. Hij was als een van de weinigen in ons dorp niet behept met de provencaalse tongval, die het Frans voor ons toen nog vrijwel onverstaanbaar maakte. In het dorp werd verteld dat hij in de oorlog had gecollaboreerd. Toen ik hem daar een keer naar vroeg zei hij dat hij destijds niet in Callian woonde en in de oorlog juist veel geleden had. Er hoefde maar een klein bericht over een of andere kruimeldiefstal in de Var-Matin te staan of Birot klampte iedereen op straat aan om zijn gal te spuwen over het morele verval van onze tijd. Je deed er dan verstandig aan je snel uit de voeten te maken, want anders moest je zijn maatschappijopvattingen aanhoren, een vreemdsoortig allegaartje van idealistische denkbeelden, voornamelijk ontleend aan Rousseau en Baden-Powell. Twee jaar terug begon Birot zich plotseling agressief te gedragen. Op een dag sloeg hij zonder enige

[p. 147]

aanleiding een oude vrouw met zijn wandelstok op het hoofd. Het hele dorp sprak er schande van en in de maanden daarna wilde niemand met hem praten.

In diezelfde tijd begon hij mank te lopen. Op een dag zei een van de dorpelingen die hem niet helemaal links had laten liggen dat hij een groot gezwel in zijn lies had en eigenlijk in het hospitaal van Fréjus moest worden opgenomen.

Een jaar geleden verscheen er inderdaad een ambulancewagen in het dorp. Het had nog heel wat voeten in de aarde om Birot zover te krijgen dat hij meeging naar het ziekenhuis. Op het pleintje bij de cascade stond het halve dorp hem op te wachten. Toen Birot daar eindelijk arriveerde wilde hij van niemand afscheid nemen. Een paar nonnen stonden gebeden te prevelen en toen hij hen zag riep hij: 'Fumiers! Salauds! Je reviendrai!' Nauwelijks een week later ging de mare door het dorp dat Birot uit het hospitaal was weggelopen. Na een maand bevestigde de Mairie dat hij in Parijs bij familie was gestorven.

Voor Birots vertrek naar Fréjus had een oude man uit de Rue Longue de zorg voor zijn katten op zich genomen. Direct na het bericht van zijn overlijden werden de katten op last van de Mairie afgemaakt. Een familie uit het dorp wilde zijn huis betrekken. Maar nu bleek dat Birot het huis in eigendom had gehad en dat het dus tot zijn nalatenschap behoorde. Volgens de Mairie zou de afwikkeling daarvan nog lang op zich laten wachten. De erfgenamen in Parijs toonden hoegenaamd geen interesse. Het huis heeft maanden leeggestaan.

Tot deze week. Van de week hoorden Jeanine en ik kort voor we gingen slapen plotseling een eigenaardig dof gerommel in het huis. Het was een onheilspellend geluid, dat gepaard ging met een ondergrondse trilling, die zich tot onder ons eigen huis voortplantte. We dachten dat er weer een aardbeving op komst was. We gingen naar buiten. In de straat was het rustig als altijd. De overburen zaten rustig tv te kijken, elders werd een nachtelijke ruzie uitgevochten. We wilden alweer naar binnen gaan toen we verderop in de straat een klein kind hoorden huilen. We zagen nu vier vreemde kinderen voor Birots huis staan. De kinderen waren zichtbaar overstuur, ze keken ons met grote bange ogen aan en durfden geen woord uit te brengen. Even later ging de deur van de cave open en stapte er een potige kerel met gitzwart haar naar buiten. Hij liep op ons toe en we zagen in het licht van de straatlantaarn dat een van zijn handen hevig bloedde.

We nodigden de vreemdelingen uit om bij ons op verhaal te komen. De man bleek Birots zoon te zijn. Nadat Jeanine zijn hand had verzorgd vertelde hij dat hij naar Callian was gekomen om zijn vaders huis te inspecteren. Het huis was van het elektriciteitsnet afgesloten en toen hij een kaars was gaan zoeken was hij door de keukenvloer gezakt. Hij zei dat hij het huis graag wilde verkopen, maar daarvan weerhouden werd door een claim van de gemeente, die hem, ter compensatie van de jarenlange toelage aan zijn vader, in het vooruitzicht had gesteld een deel van de opbrengst op te zullen eisen. Hij had nu maar besloten om het huis als zomerwoning te gebruiken. Deze winter zou hij een paar mannen uit Parijs naar Callian toesturen om het huis een opknapbeurt te geven...’

Ik weet niet wat me er uiteindelijk van weerhield die brieven te verzenden. Misschien was ik bang dat ik onze vrienden voor het hoofd zou stoten met een al te

[p. 148]

journalistieke toon. De moeilijkheid lag waarschijnlijk al in de vorm van mijn brieven besloten. Ik had voor rondzendbrieven gekozen om mijn verhalen niet telkens te hoeven herhalen. Maar per slot schreef ik aan mensen die er ieder voor zich recht op hadden om persoonlijk van ons wel en wee op de hoogte gehouden te worden.

In een andere brief wijdde ik een paar woorden aan ons dorp en aan ons huis:

‘...Ons huis lijkt op een verdedigingstoren. Het telt vier kleine verdiepingen, elk met maar één woonvertrek. Het huis staat midden in het dorp en is meer dan driehonderd jaar oud. Vroeger was er een bakkerij in gevestigd. Nu nog komt monsieur Léon, de oude bakker, ons soms verhalen vertellen uit die tijd.

Het huis grenst met één kant aan een klein pleintje. Midden op dat pleintje staat een acacia. Volgens onze buren is ons huis vroeger veel groter geweest. Het verdwenen gedeelte zou op de plaats van het pleintje gestaan hebben en bij een aardverschuiving zijn ingestort.

Callian is waarschijnlijk van Keltische oorsprong. Het dorp ligt boven op een heuvel. Op de top van de heuvel staat een middeleeuws kasteel. De huizen zijn daaromheen gebouwd. De straatjes zijn heel smal en worden onderling verbonden door een soort gangen, de zogeheten 'montées'.

De meeste huizen grenzen aan twee straten. Bij ons bijvoorbeeld komt de woonkamer (de vroegere bakkerswinkel) uit op de Rue Longue. De daarboven gelegen keukenverdieping komt aan de andere kant van het huis uit op de Rue du Haut Four. Onze hoofdingang ligt aan de bovenstraat. Via een smal provencaals trappenhuis (met een wenteltrap) kom je in onze slaapkamer. We hebben daar ook nog een kleine badkamer. Daar weer boven ligt mijn werkkamer, met aangrenzend een ruime loggia, die over de daken van de lager gelegen huizen heen een schitterend uitzicht biedt op het dal, met in de verte de Mont Vinaigre, de hoogste berg van de Estérel...’

Tot mijn beste herinneringen aan die tijd behoren een paar ontmoetingen met de Engelse schrijver Anthony Burgess. Burgess bezat in Callian een huis en kwam er soms met zijn Italiaanse tweede vrouw de zomer doorbrengen. Onze kennismaking staat me nog goed bij. Het was in de zomer van 1981. Burgess stond toen op het toppunt van zijn roem. Hij had kort daarvoor zijn grote roman Earthly Powers gepubliceerd en in Frankrijk werd algemeen aangenomen dat hij dat jaar de Nobelprijs zou krijgen. De venijnige Engelse kritieken die het boek ten deel zou vallen waren toen waarschijnlijk nog niet verschenen. We zaten op het terras van Les Marronniers, een van de dorpscafés. De schrijver en zijn vrouw (‘Mme Wilson’, zoals de oude dorpelingen haar noemden) kwamen de Rue de la Ramade uitlopen en namen na enig weifelen eveneens op het terras plaats. Liana droeg een lichte zomerjurk en sandalen, ze zag er met haar gezette postuur, haar doorleefde gezicht en drukke gebaren uit als een

[p. 149]

van Fellini's frenetieke matrones. Burgess droeg een blauwzijden overhemd, dat losjes om zijn ronde schouders hing; de schrijver keek voortdurend om zich heen en voelde zich duidelijk niet op zijn gemak. Philippe, de ober van Les Marronniers (die Burgess later in zijn korte roman The Pianoplayers als ‘little fat Philippe with the curly hair’ ten tonele zou voeren) kwam de schrijver en zijn vrouw een coupe met whisky overgoten vanille-ijs en een glas negroni brengen. Jeanine nam wat geld uit haar tas om af te rekenen en liet per ongeluk een tienfrankstuk uit haar hand vallen. Burgess, die dit had opgemerkt, begon schaapachtig te lachen, maar plotseling, alsof het voorval hem iets onaangenaams in herinnering had gebracht, betrok zijn gezicht en hij riep met van opwinding overslaande stem: ‘Ah, money, bloody money! It's killing us!’ We moesten er allemaal hartelijk om lachen en de Burgesses nodigden ons uit om bij hen aan tafel nog wat te drinken.

Later heb ik Burgess nog een paar keer ontmoet. Toen heb ik ook lange gesprekken met hem gevoerd. Zoals bekend was Burgess behalve een begenadigd schrijver een niet onverdienstelijk componist. In die tijd was hij bezig Hopkins' ‘The wreck of the Deutschland’ op muziek te zetten.