Werken 1965-2000

[p. 140]

Een tochtje naar Veere

In het Walcherse havenstadje Veere staat vlakbij de Grote Kerk een oude waterput. Het is een overdekte regenput, in 1551 gebouwd door Maximiliaan van Bourgondië, de laatste mannelijke representant in Zeeland van de machtige huizen van Bourgondië en van Borselen. Aan de zuidoostelijke rand van de bebouwde kom ligt tegenover de kerk een smal gemeenteplantsoen. De Cisterne (zoals de put in Veere wordt genoemd) staat, omringd door hoge bomen, midden in het gazon: een sierlijk achtkantig gebouwtje, met vijf halfopen muren en een leien puntdak, dat gedeeltelijk wordt geschraagd door kleine pilaren. Midden in het gebouwtje rijst een ronde stenen schacht omhoog. De schacht is ondergronds verbonden met een groot waterreservoir, waarin in vroeger tijd het gootwater van de kerk werd vergaard.

Vanaf de straatweg langs de kerk leidt een smal keienpad naar de ingang van de Cisterne. Vandaaraf loopt een tegelpad dwars door het open veld naar een houten botenloods aan de dijk van het Kanaal door Walcheren.

Ik heb een aantal jaren in Veere gewoond. Ik woonde er, samen met mijn vrouw, in een lommerrijk bungalowparkje, niet ver van een oud vismeelfabriekje. Ik wil nu vertellen waarom wij ons destijds in dit idyllische havenstadje gevestigd hadden.

In de herfst van 1975 - we woonden toen nog in Amsterdam - brachten we een korte vakantie door in Aagtekerke. Aagtekerke is een klein kerkdorpje in de zuidwesthoek van Walcheren, een paar kilometer achter de Domburgse duinen. Mijn vrouw was in die tijd bij een verre van aangename familiekwestie betrokken geraakt. De kwestie dreigde volkomen uit de hand te lopen, maar door een onverwachte wending leek alles zich tenslotte ten goede te keren en een tante van mij had ons, om wat van de spanning bij te komen, een weekje gastvrijheid geboden in een zomerhuisje dat ze ooit in Aagtekerke had laten bouwen. We hadden een bevriend echtpaar mee naar Zeeland genomen. Verder behoorde tot ons gezelschap de literator Overbeke. Overbeke was toen nog jong, maar werkte al aan zijn commentaren op de Franse symbolisten die hem later zoveel roem bezorgd hebben. Ik had Overbeke kort daarvoor ontmoet op een of ander literaire avondje. Hij was een lange, slungelige man met mooie donkere ogen en een keurig verzorgd puntbaardje. Het was me op dat avondje opgevallen dat hij bijna alle aanwezigen persoonlijk kende, met iedereen een praatje maakte, maar die gesprekken dan telkens abrupt, soms midden in een zin, afbrak door een van zijn lange slungelige armen omhoog te zwaaien en met een gekwelde uitdrukking op zijn gezicht uit te roepen: ‘Ho maar, daar weet ik alles van!’

Overbeke's aanwezigheid in ons midden kwam voort uit een samenloop van omstandigheden. Aan de vooravond van ons vertrek was hij me thuis komen opzoeken. Hij wilde me, zoals hij zei, ‘aan de tand voelen over de Domburgse schilders.’ Mijn grootvader (de pleegvader van mijn moeder) is kort voor de eerste wereldoorlog predikant in Domburg geweest. Hij stond op de kansel van het Domburgse Nederlands-Hervormde kerkje toen Mondriaan zijn bekende tekeningen van het kerkje maakte. Blijkbaar was Overbeke dat ter ore gekomen en wilde hij daar nu het fijne van weten. Overbeke ontpopte zich die avond als een groot kenner van het luminisme. Nadat ik hem het weinige dat ik van mijn grootvader wist had verteld vergastte hij ons de rest van de avond op een sprankelend betoog over Jacoba van

[p. 141]

Heemskerk, de Toorops, de Góths en andere Domburgse schilders. Kort en goed, we leerden Overbeke die avond beter kennen en nodigden hem uit ons naar Aagtekerke te vergezellen.

In Zeeland was het toeristenseizoen al afgelopen. Aagtekerke lag er in het Walcherse herfstlandschap vredig bij, de dorpelingen leken zich al op de komende lange winter voor te bereiden. Het huisje van mijn tante was een eenvoudig landarbeidershuisje. Het had een grote tuin met hoogstammige fruitbomen. Achter in het perceel lag een moestuin, die door een paar dorpelingen werd onderhouden. In die tijd had het dorp juist een ingrijpende verandering ondergaan. Achter mijn tante's tuin was een naargeestig nieuwbouwwijkje verrezen. Op die plaats had altijd een schitterende boomgaard gestaan.

De Van Rhedens, onze vrienden, hadden hun vijf maanden oude zoontje meegenomen. De Van Rhedens konden het gelukkig goed met Overbeke vinden. Iedere ochtend fietsten we naar Domburg en zwommen soms meer dan een uur in zee. De Van Rhedens waren naturisten. Naaktzwemmen was toen in het christelijke Domburg nog streng verboden, maar zelfs Overbeke stelde er een eer in om onze vrienden in hun gewoonte te volgen. De Van Rhedens waren nog niet eerder in Zeeland geweest. Tot mijn vreugde waren ze verrukt van het Walcherse landschap. Op een keer stond Sonja van Rheden met de baby op haar arm op het hoge duin dromerig naar het Domburgse palissadenstrand te kijken. Plotseling zei ze tegen de kleine: ‘Kijk, Robbie, hier hebben ze de zee aan het land vastgeklonken.’ Overbeke sliep de eerste nachten bij de Van Rhedens op zolder, maar werd vanwege zijn gewoonte om in bed te roken al gauw door Sonja naar de divan in de woonkamer verbannen. De rest van de dag hield Overbeke zich afzijdig. Hij zat uren in mijn grootvaders boeken te bladeren of trok het dorp in om met de oudere dorpelingen over het Zeeuwse licht te praten. 's Avonds onderhield hij ons over Mondriaans Domburgse schetsboeken.

Op een van die dagen besloten we naar Veere te gaan. Het was een kille, gure dag. Terwijl we met de auto over de smalle landweggetjes naar Vrouwenpolder reden, probeerden een paar hongerige fazanten op de stoppelige velden nog wat voedsel te vinden. Toen we langs het Veerse Meer reden pakten zich in de verte donkere wolken samen. Even later begon het hevig te plenzen.

De regen dwong ons om in Veere een schuilplaats te zoeken. Op de Markt was nog maar één café-restaurant open, een troosteloos, vrijwel leeg etablissement, waarin boven lange rijen tafels houten karrenwielen hingen.

Om de tijd te doden vertelde ik onze vrienden een paar oude vakantieherinneringen. Ik vertelde dat ik als kind eens met mijn ouders in Veere was geweest en toen bij het zien van de Grote Kerk met zijn onvoltooide toren en dichtgemetselde ramen in de verweerde grijze muren in tranen was uitgebarsten. Ik vertelde hen over de gezellige bedrijvigheid die er vóór de afsluiting van het Veerse Gat op de kaai geheerst had, als de kleine vissersvloot het haventje binnengelopen was. Op zeker ogenblik kwam er nog een bezoeker het café binnen. Het was een oudere heer met een weelderige, zilverwitte haardos en blozende wangen. Hij hield een hondje tegen zijn groene jagersjas gedrukt. De nieuwe bezoeker was in het etablissement geen onbekende, want toen hij aan een tafel naast de onze had plaatsgenomen kwam de beheerder hem zonder dat hij iets besteld had koffie brengen.

Inmiddels had Overbeke het woord van mij overgenomen. Overbeke zei dat er in Veere behalve de Grote Kerk nóg een kerkje moest zijn. Volgens hem was dat kerkje

[p. 142]

door Jan Toorop ontworpen. De lichtelijk docerende toon waarop Overbeke sprak trok de aandacht van de nieuwe bezoeker. Nadat Overbeke Toorops naam nog een paar keer had laten vallen mengde hij zich in ons gesprek.

‘Ah, Toorop!’ riep hij uit. ‘Ik hoor wel dat Veere zich op bezoek van echte kenners mag verheugen!’

‘Ik ben beter bekend met de schilderkunst dan met dit stadje, meneer eh..,’ zei Overbeke lichtelijk gepikeerd omdat hij in de rede gevallen was.

‘Ach, wat doet dat er toe!’ ging de oude heer onverstoorbaar verder. ‘U bent naar hier gekomen. Nog wel in de herfst. Dat is het voornaamste!’

Overbeke hervatte zijn betoog. Hij begon een heel verhaal over Toorops katholicisme. Maar al gauw onderbrak de bezoeker hem opnieuw en stortte ditmaal een ware spraakwaterval over ons uit.

‘Ja, zegt u maar 'meneer', heren!’ zei hij. ‘Dat vind ik goed. Overigens is iedereen hier gewoon me met 'dominee' aan te spreken. Ik ben predikant, moet u weten. Sinds enkele jaren met emeritaat. Neemt u mij toch niet kwalijk dat ik mij aan u opdring, heren. Als u eens wist hoe fijn ik het vind om met echte kenners te praten! Ik ben namelijk op mijn oude dag begonnen met het schrijven van de geschiedenis van dit stadje. Wat een karwei! Man, man, wat wordt je daar tureluurs van! Hoe moet je al die wetenswaardigheden nu ordentelijk tot één verhaal aaneenrijgen? Hoe kun je daar nu een grote lijn in ontdekken? Neem nu eens de Franse tijd. Wat een paradoxale ontwikkelingen in die tijd! A propos, dat kerkje van Jan Toorop staat op de hoek van de Kaai en de Markt. Een lelijk gebouwtje, als u het mij vraagt. Het is allang geen kerk meer, maar wordt nu als kantoor gebruikt. Maar ik heb goed nieuws voor u, heren. Wij gaan in Veere de Grote Kerk opknappen. Wist u dat de Grote Kerk op instorten staat? Die prachtige kolos! O, dat mag nooit gebeuren! Wat heeft die oude kerk van ons al niet te verduren gehad. Met de beeldenstorm is het nog wel meegevallen. Maar denkt u eens aan de grote brand van 1686. Of aan de invasie van de Engelsen, het bombardement van 1809. De Engelsen hebben er een militair hospitaal van gemaakt. De Fransen een paardenstal! Al meer dan honderdvijftig jaar wordt de kerk niet meer voor de eredienst gebruikt. De laatste jaren heeft het gebouw als opslagplaats gediend en al die tijd hebben wij Hervormden in de Kleine Kerk Gods lof gezongen. Maar deze zomer hebben we besloten om de Grote Kerk voor de ondergang te behoeden. We gaan die schitterende kolos renoveren. We willen het gebouw een culturele bestemming geven. We zullen er concerten in geven. We gaan er tentoonstellingen in houden...’

Hierna hield de bezoeker zijn mond. Hij knoopte zijn jas los en toonde ons met een trots gebaar een oranje speldje op de revers van zijn grijze pak. De oude heer was zo verguld dat hij wat aanspraak had gevonden dat hij ons misschien al bijna als familie beschouwde, want even later nodigde hij ons uit om bij hem thuis een kaart van Guicciardini die hij bezat te komen bewonderen.

Het klaarde op en we liepen over de pleintjes en door de smalle straatjes van het stadje. Tot mijn spijt bleek de kerk voor het publiek gesloten te zijn. Toen we de Cisterne bezochten begon het opnieuw te betrekken en omdat Sonja bang was dat de baby kou zou vatten besloten we naar Aagtekerke terug te keren. Die avond klaagde Overbeke over hoofdpijn. De volgende ochtend bleek zijn pijn ondraaglijk voor hem geworden te zijn en we besloten ons vakantietje voortijdig af te breken. Overbeke heb ik daarna niet weergezien. Nog diezelfde herfst begon die familiekwestie ons toch weer te achtervolgen. En bij ons begon het plan te rijpen om uit Amsterdam weg te gaan. Nog altijd denk ik dat ons besluit om in Veere te gaan

[p. 143]

wonen iets te maken heeft gehad met die eenzame oude heer in dat troosteloze café-restaurant. Het was wel een treurige, sombere dag, die het stadje niet op zijn voordeligst deed uitkomen, maar op een of andere manier had hij ons met zijn potsierlijke maar aanstekelijke enthousiasme voor het stadje weten te winnen.