Werken 1965-2000

[p. 151]

De ravage in het Pide-gebouw

Dit jaar is het twintig jaar geleden dat in Portugal de Anjerrevolutie uitbrak. De meesten van ons kunnen zich de gebeurtenissen die zich toen in Portugal afspeelden nog wel herinneren, hoe op 25 april 1974 in Lissabon een aantal Portugese legereenheden, gefrustreerd door de uitzichtloosheid van de koloniale oorlog, een einde aan bijna vijftig jaar van fascistische onderdrukking maakten. Wie denkt niet met voldoening terug aan de feestelijke 1 meiviering op het Rossio en aan de vreugdeontladingen bij de terugkeer uit politieke ballingschap van Mário Soares en Álvaro Cunhal? In die tijd was ik voor enkele weken in Portugal. In Lissabon kwam ik bij toeval een bevriende Belgische journalist tegen. Door zijn toedoen kon ik deelnemen aan een voor enkele diplomaten en buitenlandse journalisten georganiseerde rondleiding door het ontmantelde hoofdkwartier van de gevreesde Portugese geheime dienst, de PIDE/DGS.

Van deze rondleiding heb ik een verslag gemaakt. Dat verslag is enkele weken daarna in

Het Parool verschenen, maar helaas in een zwaar gecensureerde vorm. Vandaag wil ik, ter herinnering aan die vreugdevolle gebeurtenissen, steunend op mijn oorspronkelijke notities, dat verslag nog eens overdoen.

De Rua Antonio Maria Cardoso (constateerde ik in 1974) is onlangs provisorisch omgedoopt tot Avenida dos Mortos pela PIDE. Zo eert Lissabon de nagedachtenis van twee van zijn burgers, die hier op de hoek van de straat als toevallige passanten door de PIDE zijn doodgeschoten. De Rua A.M. Cardoso biedt deze ochtend een mistroostige aanblik. De smalle straat loopt schuin af in de richting van de Taag. Aan weerszijden staan monumentale gebouwen, waarvan de meeste kort na de grote aardbeving van 1755 werden opgetrokken in de neoclassicistische stijl van Sebastião José de Pombal.

Het PIDE-hoofdkwartier bevindt zich op enkele tientallen meters van het einde van de straat. Voor het gebouw staan zwaarbewapende soldaten. Bij een van de vijf ingangen heeft zich een rij wachtenden gevormd. De wachtenden komen een nieuw paspoort ophalen. Als wij het gebouw direct binnen mogen wordt er in de rij geprotesteerd. Een van de soldaten legt uit dat wij buitenlanders zijn, waarna de wachtenden ons vriendelijk beginnen toe te lachen.

We betreden een donker trapportaal. Een lange stenen trap leidt rechtstreeks naar een hal op de eerste verdieping. In de hal worden we door vier hoge militairen begroet. Maar een van hen, Cabedo genaamd, spreekt Engels. Hij zal ons groepje rondleiden. In de hal hangt hoog aan het plafond een koperen kroonluchter. De muren zijn blauw. Aan de muren zijn zwartmarmeren plaquettes bevestigd, waarop in gouden letters de namen van gesneuvelde PIDE-agenten en zogeheten flecha's

[p. 152]

(overzeese huurlingen) prijken. De dodengalerij wordt begeleidt door ronkende citaten van Salazar en Caetano.

Cabedo brengt ons via een brede marmeren trap naar een vrijwel kaal vertrek. Deze voormalige binnenkamer van de macht doet nu dienst als kantine. Er hangen zo'n twintig soldaten rond. Op een tafel staat een koffiezetapparaat met plastic bekertjes. Cabedo onderhoudt zich met de soldaten en enkele soldaten besluiten met ons mee te lopen.

We komen in een grote vergaderzaal, aan de voorzijde van het gebouw. In deze zaal vergaderde het dagelijks bestuur van de Direcção-Geral de Segurança. In dit vertrek zijn sporen van de gevechtshandelingen te zien. De muren vertonen kogelinslagen en er is een lamp kapot geschoten. Langs de wanden staan grote antieke kasten. Midden in de zaal staat een grote vergadertafel met pluche stoelen eromheen. Volgens een van de soldaten werd hier op de ochtend van de staatsgreep nog vergaderd. Hij toont ons een papiertje met nog op de 25^e april gemaakte aantekeningen. Duidelijk is te zien dat de laatst opgeschreven zin abrupt afbreekt en dan verglijdt in een lange haal.

Dichtbij het hoofd van de tafel staat aan de wand een groot rolkabinet. Het kabinet staat half voor een marmeren schouw. De soldaten schuiven het bureau opzij en tonen ons een in de schouw verborgen kastje, waarin zich een bandrecorder bevindt. De voorzitter van het bestuur maakte met behulp van verborgen microfoons geheime opnamen van alle vergaderingen. De antieke wandkasten zijn allemaal leeggeplunderd. Het tapijt is van de vloer verwijderd. Op het kale plankier liggen snoeren, kledingstukken, sigarettenpeuken en proppen papier. Ook liggen er een paar likeurflessen.

Aan het eind van een lange gang hangt voor de deur van een klein kamertje een zwaar gordijn. Het gordijn moest afluisteren onmogelijk maken. In het kamertje is het een enorme bende. Er staat een brandkast in. In deze brandkast is kort na de coup een groot bedrag aan contanten aangetroffen. Cabedo vertelt dat het geld waarschijnlijk bestemd was om verklikkers mee te betalen. De vloer ligt bezaaid met in beslag genomen boeken. Onder meer werken van Lenin, een oud Engelstalig Communistisch Manifest en het bekende boekje van Régis-Debray. Deze boeken zouden na de in beslagname zijn aangewend om het middenkader van de PIDE vertrouwder met het linkse gedachtegoed te maken. Maar ze zien er ongelezen uit. Op de vloer liggen verder in beslag genomen pornobladen, doosjes laxeermiddelen, parfumflesjes, pillen, een paar condooms en kapotte zonnebrillenglazen.

In een van de verder lege kasten ligt op een plank een kleine circulaire. Het is een penitentiair reglement, bedoeld voor een binnen de PIDE opererend elitecorps. Het bevat een opsomming van overtredingen en bijbehorende straffen. De straffen lopen uiteen van boetes, schorsing, ontslag tot executie.

Nadat we nog een aantal van dit soort vertrekken zijn doorgelopen komt in een lange gang een van de hoge militairen die ons in de blauwe hal ontvangen hebben hevig ontdaan op ons toegesneld. Hij deelt Cabedo iets mee en onze gids vertelt ons dat er in het gebouw een bom is gevonden. We worden dringend verzocht het gebouw onmiddellijk te verlaten. Maar de journalisten willen daar niets van weten. Ze willen naar de plaats des onheils toe. Even later staan we in een heel ander deel van het gebouw te wachten voor een dichte deur die door twee mariniers wordt bewaakt. Na tien minuten is de bom onschadelijk gemaakt en mogen we naar

[p. 153]

binnen. We komen in een smalle pijpenla waarin langs de muren hoge wandrekken staan. In de rekken zijn munitiekoffers opgeslagen, oude Canadese mijnen, boobytraps en geweren. In een van de rekken zie ik ook pakken OMO, handdoeken, een stofzuiger, tafelbestek, een poppenhuis en valse autonummerplaten. In een aangrenzend vertrek staat een enorme batterij afluisterapparatuur. De apparatuur omvat tientallen bandrecorders. Men kon hier niet alleen vele telefoongesprekken in het land simultaan afluisteren, maar ook vastleggen.

In een vertrek zijn de persoonlijke eigendommen van het PIDE-personeel bijeengebracht. De wanden zijn er beklad met revolutionaire leuzen. Op de vloer liggen foto's van Portugese schonen, sigarettenpakjes en zakjes gekonfijte vruchten. In een grote zaal iets verderop bevinden zich de dossiers van binnenlands verblijvende Portugese burgers. De schappen langs de wanden zijn gevuld met vele duizenden zwarte en bruine mappen.

We gaan een klein kamertje binnen dat met een hoog raam uitkijkt op een binnenplaats. De deur van dit vertrekje is met geweld ontzet. Hier zetelde de beruchte PIDE-beul Silvio da Costa Mortagua. De man had een foto van zichzelf in zijn kantoor hangen: een louche ogende veertiger met zwart borstelhaar, een hoekig gezicht, zwaar brilmontuur en kleine priemende ogen. Op zijn bureau ligt een krant van 25 april. Boven op een kast staat een vaas met rode anjers. Tussen het vele drukwerk dat ook hier ligt opgestapeld bevindt zich een kaart met een gedicht van een vijftienjarige jongen. Volgens een van de soldaten heeft de jongen voor zijn gedicht een zware gevangenisstraf gekregen.

Tot slot van onze tocht gaan we naar een gedeelte van het gebouw dat nog niet officieel vrijgegeven is. De gewone soldaten mogen hier niet komen. Na een lange wandeling door een labyrint van gangen en trappetjes bereiken we boven in het gebouw een portaal. In een hoek ligt een berg papiersnippers, het laatste restant van nog door de PIDE zelf op de ochtend van de staatsgreep vernietigde documenten. In een aansluitend vertrek staat de zendapparatuur waarmee de PIDE de contacten met de koloniën en met Interpol onderhield.

We lopen een grote zaal in waarin de dossiers van verdachte buitenlanders werden bewaard. Hier staat ook een dossierkast van de CIA. Iemand van ons groepje, een Zweedse journalist, vindt hier een dossier van zichzelf. Hij leest stotterend van woede een vraag voor die hij tien jaar geleden op een persconferentie in Oost-Afrika heeft gesteld. Midden in het vertrek staat een grote tafel. Aan de tafel zit een Amerikaanse officier documenten te bestuderen.

In een groot vertrek aan de voorkant van het gebouw zijn de ramen geblindeerd. Midden in het vertrek staat een marinier met het geweer in de aanslag. In dit vertrek is de chaos compleet. Op de vloer liggen tal van huishoudelijke voorwerpen, potten instantkoffie, suikerbeesten, bakvormen, lampenkappen en medicamenten. Dichtbij de deur liggen een damestasje en een blokje gevernist hout, waarin de naam van een vrouw is ingebrand. Aan de andere kant van het blokje zijn op het hout een Amor en een hart geschilderd. Iets verderop ligt een zilveren portretlijst met gebroken glas. Uit een bureaula hangt een zakdoek waarop een hakenkruis is geborduurd. Ook hier weer grote hoeveelheden in beslag genomen drukwerk, pornobladen en pamfletten. Overal op de vloer liggen stempels. Tussen de rommel bevinden zich hier ook vele honderden foto's. Het zijn meestal portretten van gewone Portugese burgers, maar soms ook vakantiekiekjes of bruiloftsreportages. Sommige van de foto's

[p. 154]

zijn geretoucheerd, op andere zijn met zwarte inkt snorren en baarden getekend om eventuele vermommingen te herkennen. Er zijn foto's bij van een en dezelfde persoon op verschillende leeftijden. Op de politiefoto's staan personen zowel en face als en profil afgebeeld. Veel foto's zijn vergeeld. Op een schragentafel ligt een vrijmetselaarsschort uitgespreid. Op een andere tafel liggen Sowjetvlaggen en affiches van Che Guevara. Ergens tussen de troep ligt een marionet. Deze marionet is gehuld in een rood gewaad en de porseleinen benen zijn er afgeslagen. Het poppetje stelt Stalin voor. Als je aan een touwtje trekt verschijnt er een grote porseleinen penis van onder het gewaad.

N.B. De censuur waaraan Het Parool mijn verslag in 1974 onderwierp was in zoverre politiek van aard dat men meende dat mijn vermelding van het CIA-archief en van de Amerikaanse onderzoeker de betrokkenheid van Amerika (en van de NAVO) bij de omwenteling teveel deed uitkomen. Het stuk was niet alleen stilistisch maar ook inhoudelijk zo zwaar verminkt dat ik niet meer voor de waarheid ervan kon instaan en omdat de publicatie wel onder mijn naam had plaatsgevonden bood de krant mij de gelegenheid mij er een week later openlijk van te distantiëren. De hoofdredacteur van de krant, mr. W. Sandberg, tekende daar nog bij aan dat hij de herschrijving betreurde, maar dat de teneur dezelfde was gebleven.