Verzonken boeken

[p. 53]

De bijbel van de ruggemergtering
Paul Bonnetain: Charlot s'amuse

In een van de vele voetnoten waarmee Harry G.M. Prick de Nederlandse literatuurgeschiedenis heeft verrijkt staat het volgende te lezen. De moeder van Lodewijk van Deyssel legde - het is in het jaar 1883 - naast een stapeltje boeken op de werktafel van haar zoon een briefje neer. De tekst ervan, vertaald uit het Frans, luidde: ‘Geliefd Kind! Ik heb de boeken bekeken die je hebt gekocht en ik vreesde terstond dat het werk dat tot titel draagt “Charlot s'amuse” van het allerlaagste allooi zou zijn. Ik heb me daarin niet vergist. Gooi dit boek op een mesthoop, het is meer dan afschuwelijk.’

Charlot s'amuse was in hetzelfde jaar 1883 verschenen. Waarom was dit boek zo'n gruwel voor het moederhart? Waarom vreesde de oude mevrouw Alberdingk Thijm, blijkens het vervolg van haar briefje dat in De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel ('s-Gravenhage, 1971) in facsimilé staat afgedrukt, dat haar Karel die toen achttien of amper negentien was door de lectuur van dit boek zijn ziel zou ‘perverteren’? Waarom streefde hij het kwaad na, terwijl zij toch altijd zo goed voor hem was geweest?

Het kwaad dat het thema vormt van Charlot s'amuse is het kwaad dat alle vrome moeders de stuipen op het lijf joeg, aangezien het hun zonen vroeg oud en krom, waanzinnig en blind zou maken: het ontstaat, zonder iemands tussenkomst, door de samenvoeging van twee bewegende delen van het menselijk lichaam, te weten de hand en zekere helse machine, in een corresponderend ritme. Charlot s'amuse is een boek over de onanie. Het is een roman over het lijden en

[p. 54]

de ondergang van een verslaafde aan een door kamfer noch broomkali, door wisselbaden noch lange duinwandelingen te stuiten spel, over het martyrium van de gevallen engel Priapus.

De jaren tachtig van de vorige eeuw. Zola, Huysmans, iedereen kent hun namen. Maar er verschenen in die tijd honderden, duizenden boeken van nu vergeten schrijvers die in dat grensgebied tussen naturalisme en decadentie, tussen Nana en Des Esseintes, monumenten of schandpalen oprichtten voor alle duistere wegen die de mens maar kon gaan, voor alle geheime adders die hij aan zijn borst koesterde, voor elk gedepraveerd of singulier genoegen dat hij wist te puren uit het bestaan van zichzelf, de ander en het dode ding dat veel namen kan dragen. De sluipwegen en riolen van de grote stad werden in roman na roman blootgelegd en aan een gretig publiek prijsgegeven. Naast De Max en Sarah Bernhardt waarden Alcibiades en de dienaressen van Aphrodite door de Parijse straten. De lezer kon de stad in al die modieuze romans naar believen als Sodom, Byzantium of Charenton ervaren. Uit deze subcultuur stamt Charlot s'amuse.

De onanie als obsessie, als spookbeeld, als gevolg en veroorzaker van schuld, als predestinatie: het is waarschijnlijk het enige boek uit die tijd dat er zich zo exclusief mee bezighoudt. De auteur, de journalist, avonturier en romancier Paul Bonnetain (1858-1899) werd na het verschijnen van zijn klinisch-pathologische ‘étude sur la masturbation’ in een spotvers al snel Paul Bonnemain genoemd.

Een koorts woedt in Charlot s'amuse, dezelfde koorts die al door Hippocrates, de Griekse geneesheer, was beschreven: ‘Deze ziekte trekt haar afkomst uit het merg van het rugge-been. Jong getrouwde mannen of wellustigen worden er door aangetast. Zij hebben in het begin geen koorts; en ofschoon zij wel eten, vermageren zij nochtans en teren uit. Zij verbeelden zich mieren te voelen, die van het hoofd nederwaarts langs het ruggebeen afklimmen. Zo menigmaal als zij hun afgang of water maken, verliezen zij in over-

[p. 55]

vloedige mate een zeer dun zaadvocht. Zij zijn onbekwaam tot de voortteling, en worden dikwijls in hun droom door een zaadverlies overvallen. Het wandelen, vooral langs moeilijke wegen, maakt hen loom, verzwakt hen, doet hun hoofd zwaar worden en hun oren ruisen. Eindelijk wordt hun levensdraad door een slepende koorts afgesneden.’

De mythe van de ruggemergtering bleef eeuwen onaantastbaar, de medische wereld heeft lang op haar Galilei moeten wachten. Ook in de verhandeling over de onanie van een andere beroemde arts, de achttiende-eeuwer Tissot, staat voor de zelfbevrediger alleen het pad naar de krankzinnigheid open, hij lijdt aan vliegende pijnen, slaphartigheid, blindheid, koortsige bloedsomloop, stuiptrekkingen, uitdroging, vermagering, hysterische toevallen, jeukende vurigheden en de Engelse ziekte. Tissot, wiens boek de hele negentiende eeuw door toonaangevend bleef, vermeldt het geval van een man die zich aan de buitensporigheden van de zelfbesmetting had overgegeven en ‘wiens hersenen op een zo wonderbare wijze waren opgedroogd, dat men ze hoorde schudden in het bekkeneel’.

De beoefenaren van de verborgen zonde konden hun geheim niet lang bewaren, je las het meteen aan hun gezicht af. ‘Het aangezicht, de getrouwe spiegel van de toestand der ziel en des lichaams, is de eerste om ons de inwendige omkeringen te doen bemerken. De poezelheid en kleur, wier vereniging het jeugdige voorkomen uitmaakt, alleen in staat zijnde de plaats der schoonheid in te nemen, en zonder welke de schoonheid geen andere indruk dan die ener koele verwondering voortbrengt; de poezelheid en kleur, zeg ik, verdwijnen allereerst. Onmiddellijk hierop volgen de vermagering, de loodverf en de ruwheid van het vel. De ogen verliezen hun helderheid, worden duister; en schilderen door hun verflauwing de verflauwende toestand van het ganse werktuig af. De lippen verliezen hun vermiljoen, de tanden hun witheid; en het is ten laatste niet zeldzaam, dat de uitwendige gedaante door de wanvorming van het beenstelsel een aanmerkelijke schok krijgt.’

In deze trant dacht de medische wereld, en de clericale

[p. 56]

kon zich daar van harte bij aansluiten. Onanie was een bedreiging van godsdienst, moraal en vaderlandsliefde. Onanie werd door de kerkelijke autoriteiten met schuld beladen. Zelfbevrediging en schuldgevoelens werden synoniem. Onanie fungeerde als magisch woord, als sleutel-tot-alles voor de medici (te vergelijken met meer recente modekwalen als stress, migraine of verdikkingen die worden aangezien voor kanker) en als machtsformule voor de vaders van kerk en staat.

Dit medisch gruwelkabinet stond klaar om geplunderd te worden door een romancier. Het naturalisme smeekte er om. Paul Bonnetain kweet zich voorbeeldig van die taak. Hij paarde de geest van Tissot aan de modieuze stokpaardjes van zijn tijd.

Charles Duclos, de hoofdpersoon uit Charlot s'amuse, kán niet anders dan het pad der zonde opgaan omdat hij (stokpaardje nummer één) zwaar erfelijk is belast. Wanneer zijn vader door een putdeksel in het riool is gevallen en verdronken - uit zijn doodkist die bij de begrafenis uit het raam wordt gehesen sijpelt (stokpaardje nummer twee) het lijkevocht - en zijn epileptische, nymfomane moeder hem in de steek heeft gelaten, wordt Charlot door (stokpaardje nummer drie) verdorven, geile priesters opgevoed.

Erfelijke belasting, hyperrealisme, anticlericalisme, ze vormen slechts de eigentijdse inkleding van het model van Tissot, want al meteen bij de eerste rukbewegingen van de jonge Charlot zie je de ouderwetse verschijnselen: bleekheid, wallen onder de ogen. Hoe meer de paters hem inwijden in de geheimen van de masturbatie, hoe magerder hij eruit gaat zien. Naarmate zijn pupillen groter worden holt zijn verstand achteruit; hij wordt bloedeloos en apathisch. Er komen perioden voor in zijn leven dat de onanie naar de achtergrond wordt gedrongen, een romantische vriendschap, een liefhebbende pleegmoeder, de militaire dienst, maar steeds valt hij in het misbruik van de vermakelijkheden der liefde terug, en elke keer valt hij dieper. Zowel zijn strijd als zijn schuld worden groter. Uit angst voor ontdekking bedriegt Charlot zijn dokters, hij durft niet langer in

[p. 57]

de spiegel te kijken. Hij masturbeert uit wraak, uit verveling, uit walging, uit wat al niet. Hij klaagt over zijn eigen lafheid en naïeveteit. Hij telt 's avonds in bed van één tot duizend, en ook dat helpt natuurlijk weinig.

Als Charlot eenmaal zijn horreur de la femme heeft overwonnen, in een plastisch beschreven bordeelscène, blijkt ook dát geen genezing voor zijn kwaal. Hij jaagt nu zo achter de vrouwen aan, in een staat van permanente satyriasis, dat hij er hartkloppingen en spastische toevallen van krijgt. Hij wordt één bundel zenuwen. Om zijn overspannen geilheid te prikkelen vervalt hij in sadistische, zelfs necrofiele dromen. Hij is ‘vervloekt’. Hij heeft maar één obsessie meer: la femme. Met rollende ogen ligt hij op de stoep. Hij koopt van moeizaam bijeengespaarde centen parfums en een peignoir om er zich op zondag in te hullen. Zijn onbevredigende ervaringen in zijn poursuite de plaisirs hors nature drijven hem tot hernieuwde onanie en tot de verkrachting van een buurmeisje. Un priapisme cruel heeft zich van hem meester gemaakt. Het is te laat, te laat voor alles.

Door een toeval ontmoet hij op zijn zwerftochten door Parijs een prostituée die zijn maîtresse wordt. Er schijnt toch nog weer een periode van rust, van genezing aan te breken. Maar als zij zwanger raakt begint de ellende opnieuw. Hij vervloekt het kind al voor het is geboren. De bevalling roept alle spookbeelden van de ‘onreine vrouw’ des te heviger in hem op.

Op een ochtend is zij verdwenen. Schuldgevoelens en zelfverwijt, groter dan ooit tevoren, storten Charlot in zijn laatste, diepste crisis. Versuft en afgestompt geeft hij zich aan zijn vertrouwde gewoonten over. Er rest hem niets meer dan zelfmoord.

Op 13 juli, aan de vooravond van de nationale feestdag, laat hij zich als een blok in het water vallen. Hij heeft zijn zakken verzwaard met stenen. In zijn armen draagt hij zijn kind, dat hij wil behoeden voor de kwaal die het ongetwijfeld van hem zal hebben geërfd.

[p. 58]

Zulks is het lot van degene die van zijn lichaam een tempel van wellust maakt. Ondanks het modernistische instrumentarium van het naturalisme blijft de onanie bij Bonnetain de dierlijke drift die tot krankzinnigheid leidt en, uiteindelijk, tot het afknippen van de levensdraad. Hij mag in Charlot s'amuse Tissot wel een vulgarisateur fantaisiste noemen, de gangbare medische kijk blijft de grondtoon van zijn boek, zij het aangevuld met weer nieuwe wetenschappelijke waanideeën, over erfelijke belasting en wat dies meer zij.

In de latere edities van Charlot s'amuse werd ook de dagvaarding van de Franse justitie opgenomen, nadat in 1884 een aanklacht ‘wegens aantasting van de goede zeden’ tegen het boek was ingediend. Bonnetain werd vrijgesproken. Kistemaeckers, de Brusselse uitgever van zoveel naturalistische schrijvers, ging in België eveneens vrijuit. In de aan het boek toegevoegde dagvaarding werden alle aanstootgevende passages opgesomd, en ten overvloede in de tekst ook nog tussen aanhalingstekens gezet, zodat elke moreel verontruste lezer ze zonder tijdverlies kon vinden.

De dubbele vrijspraak paste geheel bij het hypocriete karakter van het boek, om van de aanhalingstekens maar te zwijgen. Hoe kan een boek waarin de levensloop van een onanist als een hel wordt geschilderd, als een gang van beestachtigheid naar vernietiging, immoreel zijn?

Natuurlijk: er was geen sprake van een christelijke verlossing. Bonnetain laat zijn Charlot bijna driehonderdvijftig bladzijden lang worstelen en nooit bovenkomen, en de op langoureuze zuchten, wulpse suggesties, blank vrouwenvlees en donkere extases beluste lezers van zijn tijd kwamen volop aan hun trekken. We moesten tot 1969 wachten, tot Portnoy's Complaint, voordat het thema nog eens zo obsessioneel zou worden behandeld. Als Harry G.M. Prick tenminste niet weer iets uit de doos van Lodewijk van Deyssel tovert.