Papieren tijgers

[p. 195]

De negentiende eeuw

[p. 196]

Burgermans-hypocrisie en slome luim

De bloemlezing Al bleef ik eeuwig ongelezen, een bundel romantische en opstandige verzen, werd bijeengebracht door Lukas Peregrijn. Dat is een van de pseudoniemen van J.A. Alberdingk Thijm, en erachter gaat een zogenaamde ‘projektgroep’ schuil van de Nijmeegse Universiteit. Je schijnt daar gelukkig wél aardige boeken te mogen maken, melancholiek, nostalgiek en burgerlijk, als je het maar als collectief doet. In Nijmegen hebben ze het uitgevonden, dat wisten we al.

Maar het is, eerlijk, een vermakelijk idee voor een bloemlezing, ‘geheel passend in onze eclectische tijdgeest’. Bijeengezocht zijn, tot uit de obscuurste hoeken, verzen van Tachtigers, ‘die Tachtig meden of bestreden’, een soort literatuur dus, zoals je die nog wel aantreft in schoolboeken en overzichten uit het begin van deze eeuw; later niet meer. Maar de geschiedenis is rechtvaardig, zij het wel eens wat laat. Ze heeft nu de zaak hersteld.

De Tachtigers-kongsi walste destijds alles omver; daarna is er, deze eeuw, flink aan de reputatie van Kloos en Van Eeden en de hunnen geknabbeld. Nu worden de dichters die zich tegen hun esthetisme en symbolisme hebben verzet naar voren gehaald, dichters die gewoon dóór bleven gaan in de platste trant van Tollens en Beets (de auteur van de Camera Obscura overleed zelf eerst in 1993!), maar die ook af en toe heus wel buitenlandse invloeden, op heel eigen wijze, verwerkten.

Zijn ze terecht naar voren gehaald?

O zeker.

Is hun werk dan van kwaliteit?

In genen dele.

Hun gedichten zijn juist vaak om te gieren. De samenstellers schrijven in hun inleiding: ‘Wij gokken op de vertedering die het

[p. 197]

onhandige, het goedbedoelde en op de nieuwsgierigheid die het kurieuze en het ongelooflijke kunnen wekken,’ en daar zijn ze in geslaagd, want al zijn het geen goeie gedichten, het zijn boeiende. Soms zijn het ook best goeie, maar hoe maak je dát een ander wijs?

De samenstellers zwijgen, vreemd genoeg, over het feit dat hun bundel fraai materiaal biedt voor een maatschappelijke studie, omdat het ál de elementen bevat die de bourgeoisie in het laatste kwart van de negentiende eeuw kenmerken.

Want bourgeois waren die dichters. Ze fulmineren tegen Parijse modegrillen, bohemiens en moderne fatjes, en als ze komisch zijn, want ze schrijven maar al te graag humoristische gedichten, komen ze nooit verder dan de wat slome luim, die zo echt past bij een tijd waarin je huis nog het ‘veilig heiligdom’ mocht heten. Medelijden met de misdeelde, de arme, de bedelaar is flink aanwezig, al moest men ‘natuurlijk’ niets hebben van het naturalisme à la Zola.

Het bourgeois-gehuichel is op zijn best in verzen tegen de drankzucht (tweemaal krijgt de genever er van langs) en in ‘welmenende raadgevingen’ aan de werkman, zoals in het gedicht ‘Wat aan den flinken werkman past’. Hem past dan een kloek verstand, spaarzaamheid, oprechte zin, naarstigheid en vlijt, een goed vermaak, liefde tot zijn land en een flinke vrouw. En overigens, werken maar, want dat is je van God gegeven lot!

Ja, ook die liederlijke godsdienst en de christendeugden (‘Wij smeeken U, verlicht en sterk|Uw Pius, lieve Heer’), de huwelijkstrouw en het gezinsleven, de sentimentaliteit over dooie kindertjes, het staat er allemaal, in kabbelende verzen, of, zoals J.N. van Hall zegt:

't Is 't volle badseizoen aan 't Scheveningsche strand,
Waar breede golven slaan op 't zacht fluweelen zand,
Alsof het verzen zijn van Helmers, zoo plechtstatig,
Zoo deftig en zoo kalm, zoo fier en regelmatig.

Geheel typerend is ook dat alle wellust en weelderigheid, waaraan de burgerij zich kon vergapen, zich niet onder de olielamp maar in het Oosten afspeelt: het oriëntalisme. Soera Rana schrijft over De karavane, en een gedicht dat ‘Oriëntale’ heet:

[p. 198]

 

Boven de waringiboomen

 

Ruischend in de bergwindkoelte,

 

Als het licht op Bethlems velden,

 

Stralend Insulindes starren.

Hoeri's en Atjehers onschadelijk gemaakt, want naakt en wulps en dierlijk als christenen nooit zijn, nietwaar. Toch bieden ze, ingekapseld, de negentiende-eeuwse burgerij pikante stof. Een mooi gedicht is ook ‘Perzische Fantasie’ van Den Oude van den Berg, dat zo begint:

Uit 't bad, een schelp van paerlemoer,
Is pas Suleimah opgerezen;
Zachtglinstrend scheidt een parelsnoer
De albasten borst van 't lachend wezen;
Zij plast, pleegt duizend zotternijen
En klapt de hagelblanke dijen.

Zij wipt en wiegelt op den rand,
Den rug gekeerd naar 't welvend loover -
En gitgeoogd en witgetand
Gluurt zij den spiegel in daarover;
En denkt: - hoewel 'k er aan gewoon ben -
Ik moet toch zeggen, dat ik schoon ben.

Hoe is die? Alma-Tadema in de Winkel van Sinkel. - Een bloemlezing als deze, hoe incompleet ook, biedt allerlei aanknopingspunten. Sommige dichters zijn zelfs onmiskenbaar beïnvloed door het symbolisme en impressionisme, maar verwerken het dan naar hun burger-aard. We komen er bekende namen in tegen, als die van Couperus, Hemkes, Fiore della Neve, die ook om andere redenen niet vergeten zijn, maar vooral zulke prachtige, zéér dichterlijke namen als C.L. Lütkebühl Jr., A.J.G. van Laaren van Dalen en C.N.A. Strik van Ratingen die het, zo begrijpen we, per se niet op de vooruitgang, in dit geval de fiets, had begrepen.

Er is ook een groep socialistische dichters opgenomen, die om heel eigen redenen Tachtig niet konden belijden, onder wie A. van Collem (‘Kom, Socialisme, steek opvlammend aan | De lam-

[p. 199]

pen in de hoofden der arbeiders’), R. van Zinderen Bakker, Dirk Troelstra en, onvermijdelijk, C.S. Adama van Scheltema. Ook hun poëzie biedt studiemateriaal te over voor een tijdperk.

Je kunt in Al bleef ik eeuwig ongelezen (de titel komt uit een gedicht van W.L. Penning) vondstop vondst doen. Zo hoordeik bij voorbeeld nóóit dat Speenhoff ook een lied geschreven heeft over Andreas Burnier en Emmy van Overeem. Ja, waarachtig! Ik mag u, tot slot, wat refreinen daaruit niet onthouden:

Wat men vóór een eeuw niet kende;
Waar men vroeger niet aan dacht:
't Is de Vrije Vrouwenbende,
't Is 't derde soort geslacht.
't Zijn geen mannen, 't zijn geen vrouwen,
't Is geen vleesch en 't is geen visch.
Wie met zoo'n model gaat trouwen
Trouwt met z'n begrafenis. (Bis.)

[...]

Nacht en dag vergaderingen
Houdt de vrije vrouwenkliek
Over slappe zuigelingen,
Over wereld-politiek.
Hoort ze kletsen, hoort ze lallen
Over liefde en geluk.
Moet zoo'n schepsel ooit bevallen,
Is 't van 'n ingezonden stuk. (Bis.)

Let vooral op dat eenvoudige, maar daarom des te gevoeliger bis.