Dalfser muggen

[p. 255]

Nawoord

Dit is een bijzonder en boeiend en, al hoeft dat daar niet uit voort te vloeien, ook een belangrijk boek. Ruben Koman is een sociaal vaardige, enthousiaste, onbevangen en niet door theoretische praemisses geplaagde onderzoeker en heeft in een verrassend korte tijd in een hem relatief onbekende omgeving een grote kring van informanten voor zijn plannen kunnen winnen en hen de door hem gezochte informatie, verhalen, meningen en opvattingen uit de sfeer van wat we gemakshalve mondelinge overlevering en bij- of volksgeloof noemen, kunnen ontfutselen. Een ieder die wel eens dit soort veldwerk heeft gedaan, weet dat dit verre van eenvoudig is.

Veel kan er over dit boek gezegd worden, maar ik moet mij beperken tot wat wel het belangrijkste is. Er wordt uit duidelijk hoe in deze beginjaren van de 21^ste eeuw de overlevering is opgebouwd en verschillende lijnen naast en na elkaar en ten dele ook door elkaar lopen. Daar is allereerst de oude lijn, die van het klassieke volksverhaal en het overoud geachte, maar dit maar zeer ten dele zijnde, min of meer traditionele, magisch-mythisch-religieuze wereldbeeld, dat in sagen, legenden, oorsprongsverhalen (aetiologieën), maar ook in bijgelovige meningen (volks- of bijgeloof) en orale literatuurcategorieën als spreekwoorden en bezweringen, in de volksgeneeskunde en wat de Dalfsenaren volkswijsheid noemen, zijn uitdrukking vindt. Dit wereldbeeld wordt vaak heidens, voorchristelijk genoemd, maar is het niet, of mag in elk geval niet zo genoemd worden. Niet alleen omdat christelijke en niet-christelijke meningen en opvattingen over de wereld en wat zich daarop beweegt aan terugkerende doden (spoken), mensen met bijzondere eigenschappen (zoals heksen, tovenaars, nachtmerries en weerwolven) en demonische wezens en figuren uit de christelijke ‘mythologie’ hierin onscheidbaar met elkaar verweven zijn en zonder elkaar niet denkbaar, maar ook omdat we van het voorchristelijke, heidense wereldbeeld van de regio waarin Dalfsen ligt zo weinig, eigenlijk niets weten en er dus ook niets aan toe kunnen wijzen. In dit wereldbeeld heeft ook een flink stuk achterhaalde wetenschap een plaats gekregen, met name in de opvattingen over ziekten en kwalen en de behandelwijzen daarvoor.

Deze lijn lijkt in onze tijd zo ongeveer zijn eindpunt te hebben bereikt. Sprookjes vond Koman niet meer - wat niet zo verbaast, want die zijn er waarschijnlijk nooit veel geweest -, maar ook de traditionele sage, d.w.z. de categorie geloofde volksverhalen over vroegere gebeurtenissen, laat het grotendeels afweten, tenminste dat deel ervan, het altijd meest gezochte, waarin over angstige, voor de mens meestal slecht aflopende botsingen tussen het algemeen dagelijkse en ‘inbraken’ daarin van het bovennatuurlijke verteld wordt. Alleen de zuiver historische sage, sagen dus zonder bovennatuurlijke elementen, en de verhalen over het tweede gezicht (veurloop), waaraan in Noord- en Oost-Nederland nog steeds velen geloven, spelen nog een zekere rol.

[p. 256]

Wel is de herinnering aan dit wereldbeeld en de verhalen erover nog bij velen levend, zoals blijkt uit de vele mededelingen erover die niet meer een verhaalvorm tonen, zoals ‘Als kind hoorde ik verhalen van heksen die door de lucht op een bezemsteel vlogen’.

Hierbij vallen twee dingen op. Allereerst de invloed van het gedrukte en geschreven woord. Oudere verhalen blijven leven niet zozeer omdat ze altijd maar doorverteld worden, maar omdat ze een plaats krijgen in lokale en regionale publicaties of anderszins naar voren worden gehaald, aan een beeldengroep gehecht bijvoorbeeld. Hierbij spelen locale culturele entrepreneurs de bemiddelende rol van doorgeefluik. Maar zij doen meer dan doorgeven: als trotse nieuwe dragers van een traditie passen ze deze aan aan hun denkbeelden over hoe en wanneer deze zich gevormd heeft en hoe deze verklaard dient te worden. En hiermee kom ik bij het tweede opvallende punt. Een verhaal/mening is blijkbaar pas interessant en de moeite waard als hij overoud is.

Nu dachten de oudere volkskundigen, tot circa 1950 toe, dat ook. Voor hen waren uiteindelijk slechts die items van volkscultuur echt het bestuderen waard, die ze beschouwden als relicten, als betekenisvolle, door het volk ondanks de stormen van de tijd trouw bewaarde overleveringen uit vroege tijden, liefst het oerbegin van eigen volk, natie, stam of desnoods streek. Germaans zouden ze moeten zijn, heidens, voorchristelijk, of op zijn minst niet-christelijk, middeleeuws. Met een minimum aan gegevens, maar met een stevige dosis inlegkunde wisten zij zo aan de hand van verspreide moderne gegevens niet alleen een beeld te reconstrueren van een vroegere geestescultuur, waarvoor gegevens uit de tijd van die cultuur ontbreken, maar kwamen ze via een cirkelredenering ook tot verklaringen voor die moderne gegevens aan de hand van de door hen gepostuleerde oudere culturen. De moderne academische volkskunde heeft deze opvattingen al lang verlaten; zij heeft leren inzien dat de volkscultuur niet een onveranderlijke statische, maar daarentegen een eerder dynamische, zich voortdurend wijzigende en verder ontwikkelende cultuur is en dat volkskundige data eigenlijk alleen maar zinvol geïnterpreteerd kunnen worden binnen het raamwerk van de cultuur waar ze in aangetroffen worden en functioneren.

Hoewel deze inzichten al lang niet meer nieuw zijn, dringen ze maar moeizaam door in de populariserende volkskundige literatuur. Daarin worden de oude opvattingen over heidense en Germaanse oorsprongen, die tenslotte ook zo veel interessanter zijn, nog altijd met verve uitgedragen. Zo komen ze ook terecht bij de meer locale middelaars, die ze opzuigen en invlechten in hetgeen zij nog weten, lezen of te horen krijgen over de oudere volksverhalen en bijgelovige opvattingen. En zo geven ze ze geïnterpreteerd en wel weer door, waardoor zich het merkwaardige fenomeen van wat we met een Duits woord ‘Rücklauf’ noemen voordoet: volkskundige data krijgen een de oorspronkelijke dragers vreemde (en veelal foutieve) interpretatie die via via weer bij hen terechtkomt en door hen vervolgens als waardeverhogend wordt overgenomen. Zo kan het voorkomen dat een informant Koman het volgende meedeelt: ‘In den stiepel zetten ze vake een teken. Zie kärven dr veur det ut Christendom hier kwamp een zandloper of moalteken in. Det was umme blikseminslag te veurkommen, want as Donar de dondergod zo'n teken zag gunk e dr as de bliksem vandeur.’ Nu weten we helemaal niet zeker of er in de regio Dalfsen aan een dondergod Donar is geloofd en zelfs als dit wel zo zou zijn, waaruit dat geloof dan bestond. Of de voorchristelijke Dalfsenaren stiepeltekens hadden weten we evenmin. Wat we wel weten is dat het collectieve geheugen van de Dalfsenaren dit - als dat al zo zou zijn - nooit zo lang zou hebben

[p. 257]

kunnen vasthouden. We hebben hier dus te maken met een populaire toeeigening van een al lang achterhaalde wetenschappelijke interpretatie van volkscultuur, die hierdoor zelf weer volkscultuur wordt en in die vorm losgezongen van de wetenschappelijke verwerping doorgeven wordt. En daarmee toch weer object van wetenschappelijk onderzoek. Het is een van de verdiensten van Koman dat hij door ongecensureerd dit soort teksten op te nemen, prachtig materiaal voor de bestudering van het proces ‘Rücklauf’ beschikbaar stelt. Dat hierdoor dit proces ook weer versterkt zal worden, is een ander verhaal.

Een tweede lijn is die van een verschuiving die zich voordoet in het orthodox-christelijke denken over volks- en bijgeloof. Lang heeft men gedacht dat de protestanten nauwelijks een verhalende overlevering kenden. Nu weten wij dat ze deze wel degelijk hadden. Hierin speelden de machinaties van de duivel en zijn trawanten en de strijd van de gelovigen hiertegen een belangrijke rol. Onder invloed van de (christelijke) pers en publicaties en radio- en tv-programma's uit evangelische hoek, waarbij Amerikaanse opvattingen over satanisme en duivelswerk en hoe daar tegen op te treden sterk doorklinken, neemt de oude orthodoxe afkeer van het bijgeloof, dat zich veelal meer uitte in een negeren en ontkennen dan in een gericht bestrijden, meer actieve vormen aan van georganiseerd verzet tegen alles wat als duivelswerk wordt herkend. Beide accenten, het oudere ‘er niet over (willen) praten’ en het jongere ‘actieve verzet’ worden ook in dit boek zichtbaar.

Een derde lijn tenslotte is die van het voor de regio Dalfsen nieuwe. Omdat dit segment van het vertellen tot nu toe in Nederland nauwelijks als gelijkwaardig deel van het geheel van een locale vertelcultuur is meegenomen, is dit een van de interessantste aspecten van Komans verzameling. In een bonte stoet trekken ons voorbij: sjamanisten, boomvereerders, nieuwe heksen (wicca), relishoppers, wichelroedelopers, alternatieve genezers, gelovers aan de kracht van aardstralen, aliens en nog zo het een en ander. Hoe groot het culturele gewicht van dit alles op dit moment in Dalfsen is, of het om al gevestigde groepen met een zekere impact of om loslopende individuën gaat, wordt niet altijd duidelijk, maar dat de religieuze kaart van en het religieuze beleven in deze regio verandert en complexer wordt en daarmee ook het vertellen over geloof en geloven, dat blijkt uit dit hele boek.

Juist omdat Koman zo open en zonder specifieke uitgangspunten opereerde, niet alleen het ‘oude’, maar alles zocht en daarbij niets als te onbelangrijk of te oninteressant negeerde en ook geen grenzen legde tussen oud en nieuw vertellen, tussen erkende religies en wat daarnaast zo alles nog geloofd en beleden werd, heeft hij een zo breed en caleidoskopisch beeld van dit segment van de vertelcultuur van Dalfsen en omgeving kunnen tekenen. Dit alles gelardeerd met rijmpjes en raadsels, spreekwoorden, weerregels en schitterend geïllustreerd. Daarmee heeft hij een boek gemaakt dat een betekenis heeft die veel verder rijkt dan de klokslag van Dalfsen en als voorbeeld voor anderen kan dienen.

Jurjen van der Kooi,

Groningen, mei 2006.