Logo DBNL
Dalfser muggen (2006)

Dalfser muggen

(2006)–Ruben Koman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 6
Spoken en geesten

‘Spookverschijningen zijn het totaal van allerlei geheimzinnige fenomenen als verschijningen van geesten, geheimzinnige geluiden, onverklaarbare bewegingen van voorwerpen (telekinese) en het plotseling aanwezig zijn van voorwerpen, die er eerst niet waren (apporten) enzovoort, door het volksgeloof vaak aan overledenen toegeschreven.’1
‘Sprookjes en volksverhalen werden thuis niet verteld. Verhalen werden ons verteld bij de knapenvereniging en de jongelingsvereniging (van 12-16 jaar) in Ankum, van het C.J.M.V., het Christelijke Jongemannen Verbond. Op de wekelijkse clubavond was er na de bijbelinleiding vrij spel. Er werd gesjoeld of een quiz gedaan, maar er werden ook spookverhalen of griezelverhalen gespeeld en voorgelezen. Deze kwamen vaak uit boekjes en het ging meestal niet om lokale verhalen. Vaak kwamen de verhalen uit boeken van Callenbach, Anne de Vries en dergelijke. Ook tijdens het jaarfeest en toneelvoorstellingen, bij een namaakkampvuur binnen of een echt kampvuur in een weekend, werden verhalen voorgedragen en verteld.’ (Dalfsen: Ankum)2

‘Als men een spook ziet of ontmoet en men zegt: “God, help mij,” dan heeft het zijn kracht verloren en verdwijnt.’ (Dalfsen)3

Deze aanroeping is één van de vele gegevens uit dit boek, die we te danken hebben aan Dalfsenaar Jacques Volkers. Hij was een belangrijke informant voor de verzamelaar Boekenoogen.4



illustratie
Verzamelaar Boekenoogen (1868-1930)


Gerrit Jacob Boekenoogen (1868-1930) was een verzamelaar van woorden, prenten, namen, boekjes, verhalen en rijmen. In de jaren 1892-1894 plaatste hij in allerlei Nederlandse kranten en tijdschriften oproepen om hem volksliedjes en volksverhalen op te sturen. Dit resulteerde in een grote hoeveelheid brieven met verschillende verhalen. Hij meende dat in de oude volksverhalen en liedjes echo's opgevangen konden worden van het pre-chris-

telijke, Germaanse cultuurgoed, of dan toch tenminste van de zeden en gewoonten van onze middeleeuwse voorouders.5 Jacobus (Jacques) Volkers werd geboren te Dalfsen op 4 september 1847 en overleed te Bathmen op 4 juli 1926. Volgens zijn 91-jarige kleinzoon werkte hij in de buurt van kasteel Rechteren, wellicht als tuinman. Als korporaal in het leger kwam de Dalfsenaar in Bathmen terecht, waar hij werkte als postbode en ook als schilder actief was.6 In Bathmen trouwde hij met de Bathmense Gezina van Ark. Zijn beroep was verver (Dalfsen), en later huisschilder en brievengaarder of postbode te Bathmen. Op latere leeftijd werd hij ook wel ‘olle Sjaak’ (oude Sjaak) genoemd.



illustratie
Jacques Volkers verzamelde onder meer volksverhalen uit zijn geboorteplaats Dalfsen. Brievengaarder/postbode Volkers is hier te zien met zijn hondenkar te Bathmen




illustratie
Dalfsenaar Jacobus (Jacques) Volkers (1847-1926)


Volkers stuurde Boekenoogen 32 volksverhalen, waaronder drie legendes en niet minder dan 29 sagen. Hij schreef legendeachtige mededelingen op en sagen over hekserij, helmdragers, spookdieren en andere spokerij, rusteloze geesten, klopgeesten, de Eeuwige Jacht, de nachtmerrie, de koortsboom en nog allerhande volksgeloof en volksgeneeskunde.7 Het is soms onduidelijk welke volksverhalen en welk volksgeloof Volkers toeschrijft aan Dalfsen. Een enkele keer voegt hij, of Boekenoogen, er

het woord ‘Dalfsen’ aan toe, maar de postbode kent ook verhalen toe aan plaatsen als Bathmen, Dijkerhoek, Epse, Erpelo, Holten, Loo en Okkenbroek. Daarnaast noemt hij verhalen die hij niet specifiek aan een bepaalde plaats toeschrijft. Wellicht waren deze verhalen algemeen bekend, en dus ook in Dalfsen. Echter, ik heb van verteller Volkers slechts de verhalen opgenomen die specifiek over de regio Dalfsen gaan. In 1892, de datum van inzending van zijn verhalen, was Volkers al geruime tijd uit Dalfsen vertrokken. Behalve aan Boekenoogen stuurt Volkers ook af en toe een verhaal naar het volkskundig tijdschrift ‘Driemaandelijksche Bladen’.8

6.1 Spokende dieren

6.1.1 Spokende vossen

‘Je moet nu oppassen voor “de vos”, die buiten 't hek in de bossen zit. De vos spookt hier rond dit tijdstip. Ach, je hebt die vos hier volgens de verhalen in heel Nederland.’ (Dalfsen)9


illustratie
Een spokende vos




illustratie
Meelopende spookdieren


6.1.2 Meelopende spookdieren

‘Twee mannen begeven zich 's morgens vroeg, terwijl het nog donker is, vanuit de buurtschap Oostdalfsen - zoals de naam reeds aangeeft: een buurtschap, gelegen ten oosten van het dorp Dalfsen - voorzien van hun dorsvlegels naar het dorp Dalfsen om aldaar te gaan dorsen. Op een gegeven ogenblik bemerken zij, dat naast hen twee wezens in de gestalte van een dier, gelijktijdig mee oplopen. Het zijn twee dieren met beangstigend grote ogen. De mannen worden angstig en trachten met hun dorsvlegels de dieren te verdrijven. Zonder resultaat. Hoe meer zij zich inspannen om de dieren, die hen geen enkel kwaad doen, te verjagen, des te groter worden de angstaanjagende ogen. Tenslotte zetten de beide mannen het op een lopen en zoeken een veilig heenkomen in het dorp.
Of aan het meelopen nog enige betekenis moet worden toegekend, kon ik niet aan de weet komen.’ (Dalfsen: Ankum, Oosterdalfsen)10

6.1.3 Dode keert als dier terug

‘Er is mij verteld door een man uit Dalfsen dat hij en een vriend hadden afgesproken dat als één van hen overleed, ze in de gedaante van een vogel elk jaar contact met elkaar zouden zoeken. En inderdaad, na het overlijden van één van de mannen kwam er een roodborstje langs het raam van de ander, die op het raam tikte. Het was de overleden man, die was teruggekeerd in de gedaante van een vogel. Dat een roodborstje tegen het raam tikt komt overigens wel vaker voor, onder andere in het bekende kinderversje:
Roodborstje tikt tegen 't raam
 
Roodborstje tikt tegen 't raam, tik, tik, tik,
 
Laat mij erin, laat mij erin.
 
't Is hier te guur en te koud naar mijn zin,
 
Laat mij erin, tik, tik, tik.
 
't Meisje deed open en strooid' uit haar schoot
 
Kruimeltjes suiker en kruimeltjes brood.
 
Dat was het roodborstje wel naar de zin,
 
Vloog toen het bos weder in.’ (Dalfsen)11


illustratie
Een man zou in de gedaante van een roodborstje zijn teruggekeerd


In de volksverhalen komt het vaker voor dat een dode zal terugkomen, in de gedaante van een dier, of door het geven van een teken.12 Het roodborstje heeft in het volksgeloof vaak een bijzondere betekenis. Een vogeltje zou eens Jezus Christus, die aan het kruis hing, van een doorn in Zijn voorhoofd hebben verlost. Een engel sprak toen: ‘Tot loon zult gij een rode kroon op de borst dragen en in elk huis zullen de kinderen u liefhebben.’ Bij het uittrekken van de doorn kreeg het vogeltje volgens het verhaal een druppel bloed op zijn borst. Het vogeltje heeft altijd een rode borst gehouden en draagt sindsdien de naam ‘roodborstje’.13

6.2 Spookhuizen

6.2.1 Spookhuis Meppelink te Dalfsen

‘Huis het Meppelink bij Dalfsen is een spookhuis.’ Het waarom is onbekend. Het gaat hier om een zogenaamde ‘verloren sage’, aangezien het verhaal verloren is gegaan.’ (Dalfsen)14

In Dalfsen woonde onder meer schoenmaker Hendrik-Jan Meppelink, wiens huis is afgebroken.15 Wellicht gaat het hier om zijn huis, al is dit onduidelijk. Het huis is voor 10 april 1847 verkocht en daarna afgebroken.16

6.2.2 Spookhuis Westeinde in Nieuwleusen

‘Ze zeggen dat het spookt in Nieuwleusen in een oude boerderij aan Westeinde. De oude boerderij staat al jaren
leeg en er lopen zelfs koeien door het huis. Sommige mensen lopen met een bocht om het huis heen, want er zouden wel eens rare dingen gebeuren.’17


illustratie
‘Spookhuis’ aan het Westeinde


De boerderij op Westeinde nr. 61 staat al zo'n 25 jaar leeg. Meerdere inwoners van Nieuwleusen die ik vroeg over het huis, kenden de spookverhalen, maar wilden graag anoniem blijven. Vooral onder de jeugd van Nieuwleusen zijn de spookverhalen bekend, zo merkte ik tijdens de zoektocht naar de boerderij. In het vervallen huis zouden merkwaardige dingen gebeuren en koeien door de kamer lopen. In werkelijkheid staat de hoeve leeg, maar is deze niet vervallen, al ‘liepen er wel eens kalveren in de voorkamer.’ Het spookverhaal zou wellicht zijn ontstaan na een familieruzie tussen twee broers, die in twee tegen over elkaar staande boerderijen woonden. In de ene boerderij leefden twee broers en een zuster. Aan de overkant van de weg (in het tegenwoordige ‘spookhuis’) woonde nog een broer met zijn kinderen. Eén van de broers zou na ruzies ‘van narigheid’ zijn verhuisd. Sindsdien staat de hofstede leeg.



illustratie
Een spookhuis


De heer J. Grit, een man van ver in de tachtig in boerenkiel en met boerenpet, meldt mij: ‘Je moet je niet alles laten wiesmaken. 'k Geleuf in God. Je ziet Hem niet, maar het is meer dan goed. Dat bijgeloof is onzin. Met het bijgeloof loop ik niet te koop. Vroeger en nu was er veel bijgeloof, maar die mensen zijn niet goed wies.’18

6.3 Vuurmannen en dwaallichten

6.3.1 Gleunige kerel

‘In de omgeving van Dalfsen, voornamelijk Emmen en Hoonhorst kende men de vuurman of de “gleunige kerel”.’ (Dalfsen: Emmen, Hoonhorst)19

De vuurman wordt in het volksgeloof gezien als een vurige spookgestalte, die zich in het leven een vloek op de hals heeft gehaald.20 De vuurman of ‘gleunige’ of ‘gluundige’ kerel is veelal een terugkerende dode, die geen rust kan vinden omdat hij zich bij zijn leven aan een misdrijf schuldig heeft gemaakt.21 Zo zou de ‘gloeiende’ ten onrechte een grenssteen hebben verzet22 of zou het een onrechtmatige landmeter of moordenaar zijn.23

De ‘gleunige kerel’ of ‘gloeiende man’ komt vaker voor in volksverhalen uit Overijssel. De ‘gleunige kerel’ is vaak roodgloeiend, heeft vuurogen of wit gloeiende ogen en vlammende handen.24 Er wordt in de Oostnederlandse overlevering meestal een gloeiend of vurig spook mee bedoeld. Buiten Oost-Nederland vinden we hem vooral in Limburg (daar wordt hij meestal ‘vuurman’ of ‘vurige man’ genoemd), in oostelijk Brabant (‘de gloeiege man’ of ‘gloeiege’), in de Kempen (als ‘brandende scheper/schaapherder’) en in Belgisch Limburg (als ‘vuurman’, ‘schovert’ of ‘schoverik’).25



illustratie
In de regio Dalfsen kende men ‘de gleunige kerel’


Het verhaal van de ‘gloeiende kerel’, die zich als kat met gloeiende ogen en als ‘gloeiende duivel’ vertoont, komen we ook tegen in Lemelerveld.26

6.3.2 Dwaallichten en vuurbollen

‘In de omgeving van Dalfsen, voornamelijk Emmen en Hoonhorst, Oudleusen en Nieuwleusen, werd het dwaallicht gezien als voorteken van huizenbouw, de aanleg van een spoor, tram, weg, vaart en dergelijke.’27

‘Vroeger werd wel over dwaallichtjes gesproken. Men was er bang voor. Dat zijn, ook nu nog, verrotte boomstammen met fosforlicht. Ze noemden het ook wel witte wieven.’ (Lemelerveld)28

Dwaallichtjes worden meestal omschreven als zielen van overledenen, die geen rust kunnen vinden. Het zijn onder meer ongedoopte kinderen, doodgeboren kinderen, misdadigers en zelfmoordenaars, die dikwijls worden gezien als aanwijzingen voor verborgen schatten29, als voorteken voor de bouw van huizen of de aanleg van spoorlijnen.30 Zij huppelen naar voorbijgangers, om die naar een poel of plas te leiden, in de hoop alsnog gedoopt te worden en laten mensen verdwalen.31

‘Vroeger had je hier ook vuurbollen op het erf. Ik zag ze rollen over de grond. Hier gingen ze de schuurdeur in. Die schoten dan over de grond en hebben heel wat boerderijen in de buurt in de as gelegd.’ (Nieuwleusen)32


illustratie
Vuurbollen


6.4 Witte Wieven

‘Witte wiven betekenden voor de boeren wat muizen nog altijd voor sommige vrouwen zijn. Doch voor de angst helpt bier, hoewel de witte wiven zich daar ook aan te buiten konden gaan. Een bier drinkende boer riep op een nacht:
 
“Witte wiven wit!
 
'k Wol oew wal broan,
 
Maar hebbe geen spit.
 
En um da'k neet hebbe een spit
 
Roop ik moar: witte wiven wit!”33
Waarop de witte wiven antwoordden: “Wacht, tot daw'we d'ene schoband34 to eknupt en d'oare to erukt hebt!” Maar de boer dacht er niet over te wachten op het dichtbinden van hun schortebanden, reed in volle galop naar zijn hoeve en nog waren de wiven bijna op zijn paard gesprongen.’ (Dalfsen: Rechteren)35

Hetzelfde verhaal over de ‘witte wi(e)ven’ komt voor op de Groot-Drienerheide, ten oosten van Hengelo36 Een variant van het verhaal speelt zich af in Lochem37 en in de buurtschap Loo.38 In de omgeving Dalfsen kent men de witte wieven vooral door de boerderij ‘De Witte Wieven’.

‘Op die boerderi'je, veur det huus daor, kiek mar, daor stiet de name “De Witte Wieven”. Vrogger in de tied det Aorend van een Vennenbärg naor Zwolle gunk, was dit allemaole heide, met 'n heleboel vennen. Hi'j gunk naor de biestemarkt op zien peerd aover de Langsweg. Maar det was net in de tied det Napoleon die veldtocht naar Rusland wol ondernemmen, dus waren daor allemaole Fransen in Zwolle. Hi'j wörden dan ok metiene evorderd, met peerd en al. Hi'j mos dienst doen, met naor Rusland. Noe was Aorend nooit bange. Die brök 't angszweet nie uut. Bangs, daor sleut39 e een stellegie bewaekers neer, sprunk op zien roene40 en “roenk”, d'r van tussenuut.
Daor bint noe ienmaol altied lui die oe verlinkt. 't Was mar effenties of hi'j kreeg een héél eskadron van die Fransen achter em an. Mar hi'j op zien peerd, 'n helen besten, gunk d'r as een haze vandeur. Toen e aover de weg van Heino naor Dalfsen was, kree-j det vennegebied. Hi'j scheuren d'r met gank in, met zien peerd; daor van de weg of. Maar ja, 't was al twiedonker.41 In 't twiedonker, dan komt die witte wieven. Dan is 't zo lèvengevaorlijk daor in det vennegebied, d'r waeren à zovölle mensen ummekommen in die tied. Mar hi'j kennen natuurlijk die vennen op zien duumpie.


illustratie
Boerderij ‘de Witte Wieven’ te Dalfsen


Hi'j had daor ummers aoverdag zo vake knienen42 en haezen estreupt.
Ineens heurt e achter 'm een gejämmer. En jao heur, toen e ummekeek zag hi'j die Fransen. D'r zatten d'r al een paar van slim vaste in 't driefzand. Die was e mooi kwiet. Maar hi'j rennen deur töt... weer effenties later iniens, wà-s det?
“Woehoeheuhoe”. Hi'j keek umme en jao heur, daor zit e van die witte wezens opstiegen43 uut zo'n vennegie. Hi'j denkt: “oei, oei, jonges nog is an toe; de witte wieven! Of zol det gewoon nevel können wèèn?” Mar hi'j zetten zien peerd nog 'n beetje hädder an en nog een beetje hädder. Hi'j heuren ze achter 'm ankommen joegteren44, zie kwammen al mar dichterbi'j, hi'j heuren ze onderdoems45 ok rebbelen46: “Wie zol dat wèèn, den doerak?”47 Zien peerd nog effen extra ansporen toen e hier over de Dalmsholterweg hean gunk. Toen zag e daor in de veerte de stallanteern van zien boerderi'je. Hi'j deud d'r nog 'n extra scheppie bie op met zien peerd. Bie huus: hup, hi'j van 't peard of, vlug deur de niendeure48 hèèn naor binnen en dan smit e de deure achter em dichte.
En net det de deure achter em dichteslöt: Klabats! 'n Hele grote klap. 'n Haorspit! Dwärs deur de deure hèèn.
Stak d'r an de binnenkant 'n heel eind uut met de punten. Mar hi'j was binnen. Pas de aandere märn dörven de weer naar buten. Zien peerd was niet meer te vinden. Det was met-enömmen deur de witte wieven. Det was e kwiet. 't Haorspit det hef e in de deure laoten zitten.
En daorumme hebt ze hier op disse plekke, an de Dalmsholterweg, waor e toen aoverestökken is, de boerderi'je die ze daor later neer-ezet hebt, “De Witte Wieven” enuumd.’ (Dalfsen: Dalmsholte)49


illustratie
Volgens de overlevering werd rond 1810 een man achternagezeten door de witte wieven op de weg van Heino naar Dalfsen


Een huis tussen de Dalmsholterweg, Schaapskooiweg en de Vennenbergweg en omgeving staan bekend als ‘de witte wieven’. ‘Bij de boerderij moet je niet in de buurt komen. Je voelt 't gewoon spoken. Zeker op de manier zoals meneer Van 't Zand 't allemaal voordraagt. We motten hier niet lang blijven.’50

‘Achter de bosrand bij de boerderij “De Witte Wieven” in Dalmsholte zouden witte wieven zijn gezien. Het waren eigenlijk de witte dampen op een warme zomeravond.’ (Dalfsen: Dalmsholte)51
‘De boerderij “De Witte Wieven” behoort tot het landgoed van de graaf van Rechteren. De graaf reed veel met de auto langs de boerderijen en zag dan witte nevel.
“Dat ben net van die koppen”, zei hij. De boerderij zou eerst “De Wilde Jager” hebben geheten. Naast deze boerderij staat “De Groene Jager”. Men weet niet waarom de boerderijen zo heetten. Later werd de boerderij “De Witte Wieven (1951)” genoemd.’ (Dalfsen)52 ‘Berkebomen in een rij leken in het donker op een spook, bijvoorbeeld als de maan er op scheen. Ik heb gehoord dat men dan van de witte wieven sprak’ (Dalfsen: Welsum)53
‘Als de lage vochtige gronden afkoelen ontstaat er altijd op dezelfde plek witte nevel in het landschap. Men zei dat dat de witte wieven waren, die huisden in heuvels die er naast zaten. Ze zaten onder meer bij Dalmsholte bij Dalfsen. Dalmsholte maakt als buurtschap deel uit van de gemeente Dalfsen.’ (Dalfsen: Dalmsholte, Emmen)54 ‘Men zei dat de witte wieven zouden rondvliegen op Rechteren.’ (Dalfsen: Rechteren)55
‘Men vertelde hier over de witte wieven, vooral als je iets gedaan had. Ze zaten ook bij de “Rommel”, bij een bosje bij de Vennerberg.’ (Hoonhorst, Lemelerveld)56


illustratie
De ‘witte wieven van Dalfsen’ tijdens opnames voor ‘Language of the nimphs’


Algemeen bekend zijn in het oosten van Nederland de verhalen van de ‘witte wijven’,57 met name in Gelderland en Overijssel. Ze worden ook ‘guede holden’, ‘witte juffers’ en ‘telewitten’ genoemd.

De wezens wonen in heuvels, meestal drie bij elkaar, die ‘wievenbelter’ worden genoemd.58 Deze aardgeesten waren volgens het volksgeloof de mensen behulpzaam, zolang men ze maar te vriend hield.59

Op veel plaatsen in Nederland kent men het verhaal over de boerenknecht die de dames tergde en maar ternauwernood aan hun wraak ontkwam. Het hier genoemde verhaal

van de boer en het spit is onder meer bekend in Luttenberg (gemeente Raalte), Bathmen, de Barchemse Berg60, de buurtschap Loo en in Zwiep (gemeente Lochem).61 De in het verhaal voorkomende haarspit is een stuk boerengereedschap: een klein aambeeldje dat met een punt in de grond gestoken kon worden en waarop in het veld de zeis weer scherp werd gemaakt.

 

Het voorwerp dat in een stijl van de deur blijft steken zou zo de herkomst van het stiepelteken in boerendeuren verklaren.62 De stiepel is de rechtopstaande (steun)paal, welke de grote nien- of deeldeur in tweeën deelt.63

‘In den stiepel zetten ze vake een teken. Zie kärven dr veur det ut Christendom hier kwamp een zandloper of moalteken in.
Det was umme blikseminslag te veurkommen, want as Donar de dondergod zo'n teken zag gunk e dr as de bliksem vandeur. Later kärven ze dr vake een miskelke of een kruus in, ok as be schärming tegen onheil bedoeld.’ (Dalfsen)64

6.5 De Wilde Jacht: de onsterfelijke mens

6.5.1 Gait met de hunties

Het verhaal van de monnik op 't paard in de lucht.
‘Ten noorden van Kantens had je de Klinkenborg. Men vertelde dat als je daar 's nachts om twaalf uur langs de weg liep, het kon gebeuren dat je door de lucht een monnik met wapperende kleren op een paard zag aankomen en een paar honden, met name windhonden, die hem begeleidden. Ik vroeg daarop: wat was dat dan? Ja, dat is 't verhaal van een monnik in een klooster in Uithuizen, ik weet niet wat voor een klooster dat geweest moest zijn, daar waren natuurlijk wel veel kloosters. Die monnik die had zich op de een of andere manier niet goed gedragen of een onkuis leven geleid of zoiets dergelijks, zei men. Die moest voor straf door de lucht zwerven op zijn paard met zijn twee honden bij zich. Later hoorde ik ook weer zo'n verhaal. Ik was op een avond op bezoek op een boerderij, een kilometer verder, en had daar nogal veel tot me genomen. Ik zou koffie drinken en een glaasje bier drinken en daarna de Oldenburgerpaarden bekijken die iedere grote Groninger boer als liefhebberij had; niet voor de landbouw, maar voor liefhebberij. Het was omstreeks twaalf uur toen ik op mijn fietsje stapte naar Kantens terug. Toen besloot ik maar even, ik kon niet anders, een sanitaire stop te maken en m'n licht doofde uit m'n fiets en ik stond langs de kant van de weg, doodstil. Ik zag vaag wat wolken en ineens kwam dat verhaal bij me op en ik dacht bij mezelf hoe vatbaar kan een mens, ook de moderne mens uit negentien...honderd, de jaren vijftig zijn, dat die toch ineens dit verhaal bedenkt. En ik dacht, ik kan me voorstellen dat men zei “daar gaat ie, de monnik op zijn paard” en ik draaide met mijn hoofd mee. Het was natuurlijk helemaal niks en ik ben toen verder weer met het licht op mijn fiets naar huis gefietst. Kort daarna herinnerde ik me een verhaal uit Lemelerveld. Ik heb een tijdje gewerkt in Lemelerveld, een jaar eerder omstreeks 1949, en daar vertelde een boer mij, ik
weet niet naar aanleiding waarvan, dat er een soort boemanfiguur was in Lemelerveld bij Lemelen, Holten, Ommen, die wereld. Er was een figuur die heette “Gait met de hunties”, Gerrit met de hondjes. Ik dacht, verdraaid daar heb je die hondjes weer, hoe kan dat? Zouden die hondjes in Lemelerveld van Gait met de hunties te maken hebben met de monnik in de contrijen van Uithuizen en Kantens, die daar 's nachts door de lucht zwierf uit straf voor wat hij misdreven had? Later herinnerde ik me een verhaal van een oom van mij. Hij was burgemeester geweest in Yerseke in Zeeland en hij was een grote, nogal grijzende, man. Al jong was hij helemaal wit en hij werd door de dorpsjeugd smalend ('t was geen vriendelijke uitdrukking) “Grieze Gerrit” genoemd. Later bedacht ik me ineens: verdraaid nog aan toe, de honden hebben iets gemeenschappelijks in Uithuizen en Lemelerveld en die Gerrit die heeft weer een link vanaf Lemelerveld naar Zeeland. Zou dat iets met elkaar te maken hebben? Die Grieze Gerrit was toch zeker ook een soort boemanfiguur, net als Gait met de hunties? Grieze Gerrit in Zeeland had wel geen hondjes bij zich, maar heette wel weer Gerrit net zoals de Gait in Lemelerveld. Tot zover dit verhaal.’ (Lemelerveld)65


illustratie
Gait met de hunties


‘Als de kinderen niet naar bed wilden zei men in Lemelerveld dat “Gait met de hunties” er aan zou komen. Dat was een boeman. In Kantens in Groningen werd ook een verhaal verteld van een onkuise monnik met twee honden met een grote mantel om zich heen. In Zeeland heette de boeman Grieze Gerrit’, zo vertelt Hervormd predikant Nortier, gedurende een half jaar wonende in Lemelerveld.66

In Duitsland wordt de ‘Wilde Jacht’ ook wel ‘Wildes Gjait’ genoemd.67 Het is echter onduidelijk of deze benaming te maken heeft met ‘Gait met de hunties’.

6.5.2 Därk met de hunties en Därk met de beer

‘Op kerstavond werd het verhaal van Därk met de hunties of Därk met de beer verteld. Kerstavond was een “gewijde avond” dus de kinderen moesten thuis blijven. Het verhaal werd dus verteld om ze bang te maken.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)68

‘Op kerstavond mochten mijn kinderen niet buiten komen. Ik zei dan dat Därk met de hunties buiten liep: “Denk er om. Vanavond mag je niet naar buiten. Därk met de hunties loop!” Dat werd hier heel veel gezegd. Burgemeester Backx van Nieuwleusen werd ook “Derk met de hunties” genoemd.’ (Dalfsen)69

In de omgeving van Nieuwleusen en Oudleusen kende men ‘Derk met de hondjes’.70 Het geloof rondom Därk (Derrek) leefde rond de jaren dertig van de vorige eeuw nog enigszins. Burgemeester Johannes Philippus Backx van Nieuwleusen werd wel met Därk vergeleken:

‘Kärstoavond anno 1930 in Nijleus'n

Geleuve en ongeleuve goat soms hand in hand um de jongelui toendertied in huus te holn. Op kärstoamd wûrden71 heûr wies 'emaakt det dan Därk met de hunties rond gonk. Dit veurof, dan begriep ie het volgende bëter.
Op 'n kärstmiddag in de därtiger joaren gonk bode Lubbers nor het postkantoortien, um de oamdpost72 te bezûrgen.
Hij is doar goed en wel bezig, spul bi'j mekaäre te zuuken, toen der de Bûrgemeister an kwam, umdette het licht zag braan.73
Hij kwam binnen en zéé: “Lubbers, wat moet jij hier nog? 't is kerstavond.”
“Ja, det weet ik wel, mar de post mût bezûrgd wurden.”
“Maar je weet toch dat Dirk met zijn hondjes rond gaat.”
“Ja, ja, det kump wel goed...” - En met det gezegde hûnk Lubbers zien bodentasse umme en gonk zien gaank.
De Bûrgemeister had ok een paar hunties- ie weet wel, en paar van die utgerekten, laank lief, kûrte peuties- en doar maakte hi'j hele wandelingen met.
Toen Lubbers van zien bodeloop'n trugge kwamp, zagge in 't licht van een lan-teernpoal de Bûrgemeister an koom'n. Hij bedach'n zich niks, sprunk van de fietse en leût zich op de kniene valn en schreeuw'n zien beste: “O Därk, spaar mi'j, spaar mi'j.”
De Bûrgemeister wus niet hoe of 't had en hi'j zéé: “Lubbers, wat mankeert jou? Sta op kerel, wat moet dat?”
“Wat?”, zéé Lubbers, “bin ie det Bûrgemeister, wat 'n geluk, ik dachte det ie Därk met de hûnties waarn..”
De man vuuln wel det Lubbers um de gek aan stak en hi'j brieste: “Maak dat je weg komt, kerel!”, en hi'j vervolgde zien weg.’ (Nieuwleusen)74

Het in de regio bekende ‘Därk (Derrek, Derk) of Gait (Gerrit) met de hondjes’ is een bekend volksverhaaltype. De ene keer is ‘Därk’ of ‘Gait’ een boer die uit woede zijn geweer afschoot op God, omdat al zijn vee stierf. In andere overleveringen is hij een jager, die op pinksterdag (of zondag) heeft gejaagd, of een jager die eens Jezus Christus onderdak weigerde in zijn huis.75 Ook wordt ‘Jan met de hunties’ genoemd.76 De naam ‘Derk’ zou wellicht kunnen slaan op Diederik van Bern77, ook wel de Oostgotische koning Theoderik de Grote genoemd, die leefde in de 6e eeuw.

 

In Dalfsen en omgeving moest rond oudejaarsnacht het erf worden leegemaakt. Dat had veelal te maken met het oude gebruik van het zogenaamde ‘verslepen’ of ‘verplaatsen’, dat in heel Overijssel, Drenthe,78 Friesland en het Groningerland voorkwam. Rond twaalf uur versleepten jongeren eigendommen van de ene boerderij naar de andere boerderij, of werd een fiets in een lantaarnpaal geplaatst.79

‘Met kerstnacht moest alles worden opgeruimd en mocht je niks buiten laten, want het zou dan spoken. Bij ons thuis moesten de paarden op stal. Je kreeg 'n spookachtig gevoel en er zouden 's nachts spoken zijn. Dat geloofde men nog zo'n 66 jaar geleden. M'n moeder geloofde nog echt dat het spookte en dat er van alles kon gebeuren.’ (Oudleusen)80

Het gebruik van ‘verslepen’ zou kunnen teruggaan op het geloof in Derk met de beer. In het volksgeloof maakten boeren de tuinen en erven leeg voor Derk met de hunties. De boeren zorgden dat al het gereedschap zou worden binnengehaald, uit vrees voor vernieling door Derk met zijn everzwijn. Sinds de invoering van het christendom werd Derk gezien als boze geest die de boomgaarden en akkers zou bederven.81 In de wolken die bij het spookachtige gedruis van de najaarsstormen langs de hemel joegen, zag men een nachtelijk leger van wilde jagers met huilende honden: de vervloekte zielen die eeuwig moeten dolen.82 Het jachtgeschreeuw en hondengeblaf zou voornamelijk plaatsvinden in de twaalf donkere nachten tussen Kerstmis en Driekoningen.83

Dalfsenaar Jac. Volkers schreef in 1892 aan volksverhalenverzamelaar Boekenoogen:

‘Derk met den Beer, die kerstavond overal rondwaart, heeft zijn ontstaan te danken aan: Een zekere boer, dien al zijn vee afstierf, werd daarvoor zoo verwoed, dat hij naar binnen liep, een geweer van de wand greep en daarmee naar buiten stormde, waar hij het geweer in de lucht afschoot, recht naar boven, om Onze Lieve Heer dood te schieten. O.L.H. werd daarover ook boos en veranderde hem in Derk met den Beer.
Derk (of Dirk) met de Beer (een spookvarken) moet voor straf eeuwig rondwaren (vgl. de Wilde Jacht). Vooral op kerstavond (24 december) was hij actief: alle boerengereedschap moest worden binnengehaald, anders nam Dirk met de Beer de spullen mee. Ook wel: Dirk met de hondjes.’84

Volgens diverse schrijvers wordt het verhaal terug geprojecteerd tot de voorchristelijke overlevering van de ‘Wilde Jacht’, waarin Wodan of Odin zijn leger op paarden aanvoert en door de lucht zweeft.85

Wodan werd gezien als de lucht- en stormgod, de krijgsgod, de heer van de dood en de tovergod.86

In de volksoverlevering verandert Wodan in de christelijke tijd in een demonische

figuur en zijn krijgers worden tot geesten van moordenaars, dieven en heksen.87 In een latere fase van de overlevering worden de hoofdrolspelers ‘vermenselijkt’88 en zelfs geprojecteerd tot levende personen. Veel historische personen en hoofdrolspelers uit volksverhalen werden gezien als de leider van de ‘Wilde Jacht’. Zo leidt in Frankrijk Karel de ‘Wilde Jacht’ en is Roland de vaandeldrager. In Engeland is Herne de Jager de hoofdrolspeler, in Denemarken Waldemar de koning en in Noorwegen de heks Gurorysse.89



illustratie
‘De wilde jacht’


Het motief van de ‘eeuwige jacht’ komt echter niet alleen voor in de oeroude Germaanse overleveringen van Wodan, maar ook in onder meer Griekse vertellingen,90 verhalen en gedichten.91

De hoofdpersoon in het verhaal is in Nederland onder meer bekend als het Glujende peerd (Terborg), het Hee-mannetje92 (Eibergen), Derk met de beer (Achterhoek, Twente, Laren), Ronnekemère (Laren) en Henske met de hondjes (Hänske mit de hond, Nederweert). Eén van de viervoeters van ‘Derk met de hondekes’ zou volgens het verhaal zelfs in het gemeentewapen van de Gelderse gemeente Ruurlo voorkomen.93 Ook staat de hoofdpersoon in het verhaal van de ‘wilde jacht’ bekend als Berend van Galen (Beerneken van Galen, Bèrndeken van Geulen, Bommenberend) of Beerneken (Groenlo).

Deze ‘Barentje van Galen’ of Bommenberend heeft in de omgeving van Dalfsen ook niet een al te positieve indruk achtergelaten. Het is onbekend of Bommenberend later in de volksgedachte als de verpersoonlijking van de ‘wilde jacht’ door het leven ging in de regio Dalfsen. Het zou zeker kunnen, gezien de voetsporen en onuitwisbare indruk die hij heeft achtergelaten in dit gebied. In andere gebieden in Oost-Nederland heeft Berend van Galen zeker de hoofdrol van de ‘wilde jacht’ op zich genomen.

De vrede van Münster maakte in 1648 officieel een einde aan de Tachtigjarige Oorlog. Bij deze vrede had de Bisschop van Münster enige bezittingen in de Achterhoek moeten prijsgeven waarop hij aanspraak maakte. Daar was hij nogal verbolgen over. Reden om in 1665 met zijn troepen in Twente binnen te vallen. In korte tijd bezette hij grote delen van Overijssel, Drenthe en Groningen. Het duurde twee jaar om hem, met hulp van anderen, te verslaan. De derde kerkklok van Dalfsen vervoerde Bommenberend bij zijn inval in Overijssel naar Münster.94 In Nieuwleusen herinnert de schans aan de Lichtmis nog aan de Münsterse kerkvorst Christoffel Bernard van Galen. De heer van 't Oosterveen, het latere Nieuwleusen, werd eens door Bommenberend verzocht naar Nordhorn in Duitsland te komen voor vredesonderhandelingen. Tien jaar later was het gedaan



illustratie

Bommenberend, die zijn sporen in de regio Dalfsen naliet, stond in Overijssel ook bekend als de hoofdrolspeler van de ‘Wilde Jacht’


met de vrede. Bommenberend liep de zwak bezette schans aan de Lichtmis onder de voet.95

De Lichtmis lag in de vorm van een klavervier, met binnenen buitengracht. Volgens de verhalen zetten de arbeiders op deze plek bij het slootgraven schedels op een rijtje op de schaftskeet. Daarnaast lag er een soldaat met geweer in de grond, als stille getuige uit het woeste verleden van de schans.

Volgens overlevering was de Lichtmis vroeger een strafkamp van het klooster Mariënberg aan het Zwartewater, toen de zusters steeds meer de bijbelse ‘brede weg’ in plaats van de ‘smalle weg’ bewandelden. ‘De bijenkorf der ziele was veranderd in een eksternest’.96

6.6 Andere spokerijen

6.6.1 Galg-sagen

‘Men durfde niet bij een bepaalde plek daar in Ankum. Daar was een schavot waar mensen veroordeeld waren. Mensen namen een omweg. Ze waren bang dat er wat zat.’ (Dalfsen: Ankum)97
‘Een boer, een oude man, vertelde mij dat op een bepaald punt bij de weg de galg had gestaan. Die man die zegt: “Daar en daar. Daar heeft de galg gestaan.” Nu wil het verhaal dat er in “vijftien zoveel” twee mensen zijn veroordeeld voor valsemunterij. Er staat niet bij waar. Dat wist de boer wel.
Vanuit 't Rode Hert werd een zitting gehouden en de mannen werden ter dood veroordeeld. Ze werden opgehangen en hun hoofden werden op spiezen gedaan. Het was aan de Dedemsweg.’ (Dalfsen)98 ‘De naam Gerner in Dalfsen zou van “goarn” kunnen komen, een gerechtsplaats met galg.
Bij een openbare terechtstelling, op Gerner, waren de bewoners van deze buurt verplicht de misdadiger van en naar de galg te brengen, vergezeld door de inwoners van het kerkdorp. Zij waren daardoor vrijgesteld van drostendiensten,99 evenals de timmerman die de palen voor de galg leverde.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)100
‘Achter het steegje bij de winkel van Scapino in Dalfsen schijnen mensen te zijn opgehangen. Op die plek voel je iets sinisters en krijg je kippenvel.’ (Dalfsen)101


illustratie
In Ankum zou het spoken op de plek waar ooit de galg stond


Op 28 juni 1562 werden door de schout van Dalfsen twee valsemunters gevangen, die vals geld gegoten hadden en uitgegeven. De een was een goudsmit uit Kampen, Berend van Embden, de andere een zekere Claess Dereksen. Dereksen bleek krankzinnig te zijn

en werd daarom tot eeuwige gevangenschap veroordeeld. Berend van Embden werd schuldig bevonden en werd op 18 augustus 1562 door de ‘Scharprichter van Deventer’ ter dood veroordeeld en met het zwaard onthoofd. Zijn hoofd werd op een staak gezet om de toeschouwers als afschrikwekkend voorbeeld te dienen.102 Onder de bevolking moet de terechtstelling veel indruk hebben gemaakt. Wellicht is het volksverhaal van de twee valsemunsters ontstaan na dit voorval en eeuwen doorverteld.

‘Bij alle galgvelden hebben de omwonenden waarschijnlijk 's nachts vreemde ontmoetingen gehad, want men dacht dat de misdadigers geen rust na de dood zouden vinden.’103 Ook tegenwoordig leven er nog ‘galgsagen’ onder de bevolking. Zo zouden midden in het dorp Dalfsen, bij de huidige winkel van Scapino, mensen zijn opgehangen. Mensen voelen er nog ‘iets sinisters’. Vaak wordt dit in het volksgeloof in verband gebracht met het aanwezig zijn van spoken of geesten.

6.6.2 Het spook



illustratie
Een klopgeest


‘Geesten, bestaan die dan?

Dromen zijn bedrog en dromen moet je dromen laten. Maar toch.....
Een droom kan ook meer betekenen, een droom kan ook iets vertellen. Dit werd mij, persoonlijk, duidelijk gemaakt in de laatste helft van mei 1996. Binnen 14 dagen tijd is mij drie keer verteld dat het uiterlijk 1 juni 1996 afgelopen was met hier te zijn. Ook werd mij gezegd dat 24 september 1974 maar een voorproefje was geweest. Het ging allemaal te voorspoedig en dat kon zo niet doorgaan. In mijn naaste omgeving heb ik de dromen verteld en nuchter bekeken vond ik het maar een raar verhaal.
Een familielid kwam in contact met paragnost Wim van der Veen en vertelde hem mijn verhaal. Van der Veen vroeg mijn adres en zei dat hij met grote spoed daar heen moest.
Hij ging bij ons aan de grote tafel zitten en ik vertelde over mijn dromen. Zijn gezicht raakte vol zweet en hij begon om zich heen te roepen: “Sotemieter op en blief van Wim of”.
Vol ongeloof zat ik te kijken en vroeg me af welke show hier werd opgevoerd. Na een poosje was de rust weergekeerd en het gesprek ging verder. “Je bent net op tijd Wim, want in alle gebouwen hier huist de kwade geest van een overleden familielid. Tijdens zijn leven is hij niet zo netjes behandeld en daarom neemt hij wraak. Ook heeft hij ‘helpers’ uit de geestenwereld om zich heen vergaard om zo sterk mogelijk te zijn. Deze geesten moeten verdreven worden zodat de rust terugkeert op ‘de Brink’.”
Nu is hier al veel gebeurd, zodat deze mede-
deling je wel aan het denken zet. Iedereen moest drie dagen het huis uit en doordat het Pinksteren was kon dit geen probleem zijn. Van der Veen werkte met zout en bergkristallen, materialen waar de geesten niet tegen kunnen. Hij stelde met de pendel104 vragen aan zijn “hogere” en deze werden met “ja” en “nee” beantwoord. In alle vertrekken moest zout en bergkristal geplaatst worden. Een familielid dat hiermee hielp had het soms heel benauwd. “Ut is net of ze mi-j 'n hals dichtekniept en steeds an mi-j zit te voddn,” zei hij tegen Van der Veen.
“Oh, blief mar dichte in de buurte dan aovekump oe niks,” was het antwoord.
Nadat overal zout en bergkristal stond gingen de deuren op slot. Van der Veen ging regelmatig even kijken en merkte dat de “kwaaje” nog meer helpers had opgeroepen om de strijd aan te kunnen. Dit was geen probleem, want hij had van zijn “hogere” een veelvoud aan helpers gekregen. De tweede dag heeft Van der Veen alle geesten verzameld op één plek en hen gesommeerd daar te blijven tot de volgende dag. Maandag, de derde dag, is de voordeur opengezet en alles werd er uitgejaagd. Waarheen wil ik helemaal niet weten. Maar zeker is dat ze nooit meer terugkomen en vanaf dat moment is het weer rustig.
Natuurlijk gebeurt er nog wel eens iets, maar niet meer van die nare ongelukken. Tijdens het opruimen van de gebruikte materialen zagen we dat er schotels zout bij waren met een figuur. Er was een schotel waar een oor in stond, dit was een teken dat we goed geluisterd hadden. In een andere schotel stond een vogel afgebeeld. Het was de vredesduif.
Ik weet zeker dat er meer is tussen hemel en aarde, en de vraag: “zijn dromen bedrog en moet je dromen maar dromen laten”, zal altijd onbeantwoord blijven.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)105

Geesten en spoken worden nog steeds door veel mensen waargenomen. De één bestempelt het fenomeen als onzin, een ander ziet in een ‘geest’ zijn overleden verwante, weer een ander (vooral vanuit christelijke zienswijze) ziet het wezen als een verpersoonlijking van een kwade demon.

6.6.3 Het meenemen van de geest

‘Familievete

Er is een verhaal van iemand uit de 19e eeuw, een oude opa. Hij was overleden en zijn erfenis was niet goed verdeeld. De man kon overigens ook een vader zijn.
De man was na zijn begrafenis niet weg te krijgen uit de kamer in een buitengewest van Dalfsen. Hij ging in 'n hoekje op de heerd zitten. Dit verveelde de familie en ze zeiden: “Iej blieft altied ma zitten.”
Hierop zijn ze naar de pastoor gegaan om te vragen wat ze hier mee aan moesten. Nu, hij zou wel eens op bezoek komen, wat op 'n avond gebeurde. De pastoor zei in het huis: “Zit ge hier? Ga maar met me mee!” “Ik laat 'm de kolk wegscheppen, dan komt ie niet meer.
Die kolk krijg je namelijk niet leeg.” De pastoor zal de man wel in de duisternis hebben meegenomen. Hij bracht “hem” naar een grote kolk en gaf hem een vingerhoed in de hand en zei tegen hem: “Schep die kolk maar leeg en als er niet meer in zit, dan kom ik weer!” Maar de pastoor kwam niet weer, want de kolk liep steeds weer vol vanuit de Vecht.
Het verhaal heb ik gehoord in de periode 1970-1980 van een boer.’ (Dalfsen)106

‘Er was een boer gestorven en de familie kon niet uit de boedelverdeling komen.
Plotseling verscheen de dode en ging op zijn vertrouwde plek naast de “heerd” zitten. De dode ging niet meer weg. Men haalde de pastoor erbij. Hij wist een oplossing. Met zoet gepraat, “kom maar, kom maar mee”, lokte hij de boer naar buiten en bracht hem naar de drinkwaterkolk. Daar gaf hij hem een vingerhoed. De dode mocht weer naar zijn plek in de boerderij als de kolk leeg was. Dat gebeurde nooit, omdat er een wel107 onder de kolk zat.’ (Dalfsen, Lemelerveld)108


illustratie
Het meenemen van de geest


De kolk zou een plas of poel kunnen zijn geweest. De uitdrukking van de pastoor heeft te maken met het ‘dweilen met de kraan open’. Ter Laan (1949/1981) deelt het verhaal in onder het type ‘bodemloos vat’.109 Een spokende geest, die als ‘naloop’ verschijnt, moet in het verhaal een meer of ander water leegscheppen.

Zo is er het verhaal over een boer die na zijn dood weer werd gezien in de rietboorden van het Schildmeer. Hij werd door de dominee gebannen. Ook moest een man de Kraaierspoel bij Siddeburen leeg scheppen.110 Het verhaal van het ‘bodemloze vat’ speelt zich verder af aan de Ketelerskolk aan de weg naar Almelo111, het Aamsveen (de Grenzeloze Plas)112, de IJssel113 en de Douwelerkolk (te Diepenveen).114 In Duitsland is het verhaal bekend in Oost-Friesland115, Oldenburg116 en Hannover.117 Een en ander zou ook verband kunnen houden met verhalen over ‘duivelskolken’. Duivelskolken komen we onder meer tegen in Zuidhorn en Langelo.118

Een ‘naloop’ werd gezien als een dode die geen rust kon vinden in zijn graf. Hij kwam terug en viel zijn nabestaanden lastig. Men noemde dat ‘naloop’ en de terugkerende dode een ‘wederganger’ of ‘revenant’.119 Een andere vorm van ‘naloop’ is het verhaal van de ‘grenssteenverzetters’, dat we tevens aantreffen in de gemeente Dalfsen.120

6.6.4 De middeleeuwer voor het raam

‘Een vrouw in Dalfsen ging om vier uur 's nachts koffie zetten. Dat deed ze wel vaker, ze sliep niet altijd al te best. Toen zag ze een man voor het raam lopen. Dat kon niet, want hij kon nergens op lopen, het was in de lucht. Ze woonde op de eerste verdieping. De man zag er ook uit als een persoon uit de middeleeuwen. Hij had grijs lang haar en een grijze, lange jas. Het moet dus volgens haar een geest zijn geweest.’ (Dalfsen)121

In het volksgeloof wordt vaker een ‘middeleeuwer’ of een persoon in ouderwetse kledij (voor het raam) gezien en als spook of geest getypeerd.122



illustratie
De middeleeuwer voor het raam


6.6.5 Spokerijen te Rechteren

‘Rond ons huis zijn geesten aanwezig. Ik zie ze ook om ons heen lopen. Op bepaalde plekken voel ik ook een koude lucht opkomen. Al onze honden gingen in het verleden ook plotseling dood aan kanker. We denken dat er meerdere lijken in de buurt zijn begraven. Diverse paragnosten hebben ons ook verteld dat het hier wemelt van de aardstralen. We gaan verhuizen, want we zijn de situatie zat.’ (Dalfsen: Rechteren)123

Het verhaal, dat telefonisch werd verteld door een anonieme vertelster, geeft weer dat de traditionele sagen niet noodzakelijk iets van het voorbije verleden zijn, maar zich ook tegenwoordig afspelen. Sagen stammen in principe uit een tijd waarin hemel en aarde in de volksverbeelding door meer wezens bevolkt werden dan door gewone mensen en dieren alleen. Met de relatieve ‘onttovering’ van Nederland zijn de traditionele sagen nog niet verdwenen, al worden ze steeds minder geloofd.124

6.6.6 Grenssteenverzetters

‘Vroeger gaven stenen de grenzen van het land aan. Als je die stenen verzette, liep het slecht met die mensen af.’ (Oudleusen)125
‘Familie Volkerink moest rechtspreken over de grenzen van landerijen. Ze werden “göttenmakers” genoemd.’ (Oudleusen)126
‘Boeren, oftewel “grensverzetters” hadden er “een vore bij an-eploegd”, het land een stukje groter gemaakt.’ (Hoonhorst)127

Verhalen over grenssteenverzetters komen vaker in Overijssel voor. ‘Zij, die heimelijk hun akker vergroot hebben door de markestenen te verzetten en landmeters, die vals gemeten hebben, kunnen geen rust vinden.’128 De grenssteenverzetter moet in het volksverhaal na zijn dood dwalen over de heide en wordt ook wel de ‘gloeiende’ genoemd.129 De ziel van een overledene welke grensstenen had verlegd, had geen rust en zweefde 's avonds door de velden roepende: ‘Waar zal ik hem laten.’ Op advies van de dorpspastoor moesten de boeren antwoorden: ‘Waar je hem gekregen hebt.’ Een kranige boerenzoon waagde dit op een avond als tegenantwoord te geven en met een doffe plof viel de steen neer op zijn plaats.130 Men meende overigens ook in Dalfsen dat ‘de stenen groeiden’, omdat zij steeds groter leken te worden, ook nadat ze waren weggehaald tijdens de landbouw.131 Ook in andere delen van ons land geloofde men dat stenen groeiden.132

6.6.7 Spookspelen

‘Hier gaat het verhaal van een boerenknecht die terugkwam van zijn verke-
ring. Hij was nergens bang voor, zodat zijn kameraden hem wel eens te pakken wilden nemen. Die posteerden zich, gehuld in witte lakens, op een hek waar hij voorbij zou komen lopen. De vrijer zag ze en zei: “Voor die drie op het hek ben ik niet zo bang, maar voor die grote die erachter staat!” Hij lachte het laatst, want de kameraden maakten zich danig geschrokken uit de voeten.’ (Nieuwleusen)133
‘Er was een vrouw die met een laken over d'r hoofd en een kaars in de hand, achter op 't kerkhof ging zitten. Ze had een klap van de mölle ehad.134 Het had te maken met geloofswaanzin. Je had destijds missiepreken. Er kwamen dan paters, kloosterlingen, die dood en verdoemenis preekten.’ (Hoonhorst)135
‘'s Zoaterdagsoams kwamen de boerenknechten bie mekare. Doar heuren ik disse wekke een mooie veurbeeld van. As iej oaver Hoarste en Genne noar Hasselt goat, hè'j doar net bie Hoarste de bos van Tobias, woar as in een hoek een neger begraven ligt. Doar kwamp zo umme de bie136 de veurige eeuwwisseling al det jongvolk uut de buurte bie mekare. Mar ut was hoaste een vast ritueel ewönnen det ze weer noa hun stea terugge137 gungen ze härdop tegen den neger zeaden: “Apollo stoa op”. Een boer uut de umtrek had doar lucht van ekregen, en verstoppen zich achter den grafstien, met een wit laken umme zich hean. Toen die venten den oamd weer gedag zeaden rees den boer heel langzaam in de heugte, wapperen wat met zien laken, en reup “Huuuuui, huuuui”. Die jongen stunnen stief van schrik en steuven toen vut zo härd ze mar lopen konnen, en noar det de geruchten goat is ien van die venten nooit weer helemoal in zien olde doen terugge ekommen, en een hoop meansen loopt of fietst noe nog een stäppie härder as ze doar langs komt.’ (Dalfsen)138
‘Sommige luu ziet altied aoveral spoken. 't Was in 't veurjaor en as Gait Jan dan 's aoms van een vergadering thuus kwamp heuren de allerhaande vremde geluden. Blaozen, steunen en zuchten. Ok aandere luu die dr langs kwammen leupen rap een stäppie härder, en de wichter139 in de buurte leupen liever een endtie umme dan vlak langs Gait Jan zien bedoening hean te gaon140, 't was zo'n griezelig geheur. Alleman fluusteren, 't spookt bi-j Gait Jan. Tötdet de boswachter een aomd kwamp buurten, toen was 't raodsel op-elöst, 't waren gewoon twie grote katoelen die met me kaere vöchten umme de broedplaese in de olde schösstien141 van 't bakhuus.’ (Dalfsen)142
In de tijd van de suikerbietenoogst was er ook bangmakerij. Men holde een suikerbiet uit en zette er een kaars in. De kaars stak men aan, deed de kap er weer op en legde er een laken over. Dit zette men op het kerkhof neer. En of de mensen er een grote boog omheen maakten! Er waren toen nog geen lantaarnpalen en op het kerkhof was het natuurlijk helemaal donker.’ (Nieuwleusen)143

Naast ‘echte’ spookverhalen treffen we ook legio verhalen aan met een meer humoristisch karakter over vermeende spokerijen.144 Over een Dalfser knecht die zich verkleedt als de ‘bullebak’, om de kinderen schrik aan te jagen,145 over witte berken te Rechteren die voor spoken of heksen worden aangezien,146 over spookspelers die zich als spook verkleden om volwassenen, die nog wel aan spoken geloven, angst aan te jagen, of over ‘gekken’, die door de ‘spokenangst’ volledig in de greep worden

gehouden, vaak onder invloed van de kerk. Men treft vooral op het platteland, waar vooral in de eerste helft van de 20e eeuw, als de gelovers aan spoken en spookverschijningen van een meerderheid vrij snel een minderheid geworden zijn, een groot aantal verhalen aan over vermeende spokerijen en nepspoken. En, in het verlengde hiervan, verhalen over spookspelers die proberen anderen bang te maken, maar, doordat dit niet lukt, zelf het slachtoffer van hun grap worden.147 Een voorbeeld van dit laatste is het spookspel uit Nieuwleusen, waarbij drie mannen, verkleed als spook, een boer willen beetnemen, maar het uiteindelijk zelf op een lopen zetten voor ‘een spook’. Het verhaaltype is behalve in Overijssel ook in Friesland, Groningen, Drenthe en Brabant, en ongetwijfeld ook in andere landen bekend.148

Waar het geloof in spoken in de 20e eeuw vaak als onzin werd bestempeld (wie van ‘mijn’ generatie is niet opgegroeid met het lied ‘Spoken bestaan niet’ van het circusduo Bassie en Adriaan), staat het geloof in spoken en geesten in het begin van de 21e eeuw wederom in de aandacht. Er duiken nog steeds talloze verhalen over spookhuizen op149 en tv-programma's waarin geesten worden opgeroepen zijn mateloos populair. Het spookverhaal is van alle tijden en eigenlijk nooit verdwenen in de vertelcultuur.



illustratie
Een vermeend spook wordt ontmaskerd


6.6.8 Spoken op kerkhof de Leemcule

‘Op het kerkhof Leemcule liepen spoken. Veel mensen durfden daar niet langs, vooral 's avonds laat niet.’ (Dalfsen)150

Kerkhoven werden/worden als spookplaatsen gevreesd, evenals urnenvelden, slagvelden en galgenvelden, waar de geesten van de gestorvenen zouden rondwaren en geen rust kunnen vinden.151

In de regio treft men verscheidene begraafplaatsen aan. Bij de ingang van de begraafplaats van Hoonhorst treft men nog roosters aan en bij de kerk van Dalfsen trof men eertijds ‘vier ingangen met vierkante roosters en kuilen onder deselve om de voeten eerst daarop af te schrapen aleer men op de gewijde kerkhof gaat en elders in de kerk.’152 Het gaat hier om oude kerkhofroosters153 of ‘duivelsroosters’. Tegen loslopend vee werden ondiepe kuilen gegraven, bedekt met een rooster, vergelijkbaar met de huidige wildroosters.

Vooral de varkens die op het kerkhof rondliepen en wroetten in de aarde, richtten grote schade aan. In de middeleeuwen ontstond bij de mensen de vrees voor het vagevuur en de duivel. De duivel werd destijds veelal voorgesteld met hoorns en bokkepoten. Mocht de duivel het kerkhof

willen betreden, dan zou hij met zijn poten blijven steken in het rooster. Al snel raakte de naam duivelsrooster ingeburgerd.154

In 1829 werd een nieuw kerkhof aangelegd aan de huidige Ruitenborghstraat en van toen af werd het in Dalfsen (alsook in andere plaatsen in Nederland) verboden om in en rondom de kerk te begraven.155

6.6.9 De geest uit het kanaal

 
‘Graads op 't Zaand,
 
heb gien schuppe, of laand
 
ma toch de grootste kweekerieje van
 
Nederlaand.’156
‘Graads of Gradus op 't Zand vertelde griezelige zweef- en spookverhalen.
Hij vertelde bijvoorbeeld verhalen over iemand die uit het kanaal kwam, een soort geest.’ (Lemelerveld)157
‘Toen ik een kleine jongen was, vertelde Graads op 't Zand van een geest uit het kanaal, een gloeiende duivel en de vonken die vlogen er af.’ (Lemelerveld)158

‘Graads woonde in een klein houten huisje dat stond aan de spoorlijn. Ondanks dat hij er wat gekke ideeën op na hield, hadden wij toch wel goed contact met hem. Hij kwam dan ook geregeld de spoorlijn over naar ons toe. De laatste jaren werd zijn gezondheid steeds minder, dat werkte het meest in zijn hoofd. Als hij dan bij ons kwam, ging hij zich eerst in de spoorsloot wassen, met brandnetels ging hij dan door zijn gezicht.
'n Andere keer kwam hij weer en wou dan zijn theedoeken aan ons verkopen, die waren nog sterker als ons paard, zei hij dan.
Graads op 't Zand woonde ook dicht bij het openluchtspelbos (jaren 1933-1934). Om de kost te verdienen stak hij schadden159 uit het Schanebroekersland en sneed hij russen (biezen), liet ze drogen, en verkocht het product aan de stoelenvlechters (matters).
Spookverhalen vertellen kon hij uitstekend. Hij vertelde ze zo, dat hij ze zelf ging geloven. Graads op 't Zand was ook 'n beetje oppasser voor 't jachtterrein, voor 'n zekere Heer van Voorst. Stropen was voor veel boerenzoons 'n geliefde bezigheid. Ook in de Wolthaarshoek werd gestroopt. Graads op 't Zand werd ‘strikken kniepertie’ genoemd, omdat hij als oppasser de strikken kapot knipte.
Ook stak Graads wilde rozen, die hij hier en daar zag staan, en ging er mee naar 'n rozenkwekerij en verkocht ze. De kwekerij entte tamme rozen op de wilde, en zodoende werden de rozen van Graads gecultiveerd.
Er was zodoende 'n versje ontstaan, welke door de buurkinderen werd gezongen:
‘Graads op 't Zaand,
heb gien schuppe160, of laand
ma toch de grootste kweekerieje van Nederlaand.’ (Lemelerveld)161

6.6.10 De vuurspuwer

‘We gingen wel eens naar een broer van mijn moeder, Willem Tichilhoven, geboren op de Vennerberg en wonende te Wijhe. Er was dan wel eens een vuurspuwer. Drommen mensen kwamen naar de vuurspuwer kijken, want dat kenden ze niet. Men vertelde, dat dat iemand van “de hoogste” was, een geest. Mijn oom zei dan: “Wis en waarachtig is dat een geest!” Hij vertelde dat net voordat we naar bed toe moesten. Geweldig spannend was dat.’ (Lemelerveld, Hoonhorst, Wijhe)162

Vorige Volgende