Ont-werp der Neder-duitsche letter-konst

[p. 1]

Weergave van de titel: Schets van de Nederlandse spraakkunst, uit de eigen aard (de eigenschappen) van de Nederlandse taal, de op de rede gebaseerde gewoonte en het gebruik van de goede schrijvers, ten nutte van allen die haar een goed hart toedragen, in de meest noodzakelijke definities, onderscheidingen en voornaamste regels vervaardigd door A.L. Kók. Vgl. voor belangrijke elementen van deze titelpagina de in § 2 van de inleiding genoemde vertalingen onder no. 2 en 7, waar Uyt-beeldingen, Schiftingen en (Ghrondt-)reeghelen vertalingen blijken van definitiones, divisiones en regulae. Vgl. verder voor de terminologie ook D.J. Taylor, Declinatio. A study of the linguistic theory of Marcus Terentius Varro. Amsterdam, 1974, met name p. 116-120 en register, waar o.a. natura wordt omschreven als het taalsysteem zoals dat zich in de morfologie manifesteert, en consuetudo (gewoonte) als het individuele en toevallige gebruik van het taalsysteem.

[p. 2]

⁺Op de Letter-konst van A.L. Kók.

De Leeuw, wel eêr ghe-woón zijn klaauwen klam¹ van bloedt

In Spaansche huep te slaan, om van zijn nek te rukken

Het kluister-juk, waar mê Kastieljens over-moedt²

Zijn trótsche³ boezem⁴ zócht bal-daadigh⁵ t'onder-drukken;

Ver-leert die fierheidt⁶ en, met lieffelijker ghloedt

Ghe-blakert⁷, waalt⁸ Laurier van oóre-lóghs ghe-lukken⁹

In Lauwer van ver-nuft, en eed'ler vonken voedt¹⁰

Om zijn ver-kreeghe kroón, met sterff'loósheidt te smukken:

't Spits-vinningh¹¹ pit¹² zijns breins ont-zwachtelt¹³ eerst de winselen

Der Lett'ren en de ghrondt¹⁴ van onz' Aal-duytsche¹⁵ taal,

En schrijft d'onkund'ghe voor¹⁶ met moederlijke praal

Wel spreekens wetten¹⁷: om na deeze voor-beghinselen¹⁸

In't zelfd' ghe-waadt te kleên der weetenschappen raam¹⁹,

En toónen zich zó wel ter schacht²⁰, als schicht²¹, be-quaam²².

Zo ghe-zaait, zo ghe-maait²³.

+ (2)

1 vochtig.

2 Hier pejoratief gebruikt: verwatenheid; gewelddadigheid; vermetelheid.

3 fiere.

4 hart.

5 op misdadige, onrechtvaardige wijze.

6 trotse houding. De tachtigjarige oorlog tussen de Nederlanden en Spanje was immers in 1648 beëindigd.

7 verwarmd.

8 verandert.

9 suksessen.

10 Onderwerp van voedt is De Leeuw (r. 1).

11 spitsvindig, scherpzinnig.

12 wijsheid.

13 windt los (maakt duidelijk).

14 het wezen.

15 geheel, echt Nederlandse.

16 schrijft voor: hier zowel in de betekenis ‘decreteert’ als ‘brengt onder ogen’.

17 de wetten van de rhetorica. In 1648 was immers Kóks vertaling van Vossius' Elementa rhetorica verschenen.

18 basiskennis.

19 de grammatica, de grondslag voor de wetenschappen.

20 de pen (die in dienst staat van het vernuft (r. 7)).

21 de pijl (die verwijst naar de oóre-lóghs ghe-lukken (r. 6)).

22 bedreven, geschikt.

23 Zinspreuk van Lodewijk Meijer. Het gedicht komt ook voor in de Verzameling van Minnedichten etc. (vgl. p. XXV, noot 38). Vgl. voor r. 9-11 van dit sonnet ook Meijers Opdracht an Eustathea in Kóks Radt van avondtuuren. Meijer noemt Kók daar een ‘Vader, die, 't in-ghe-wandt van de verhoolenste dingen, en de kleenste aderen van onze aal-duitsche Taal doorkroopen’ heeft. Ik wijs erop dat dit sonnet met name in de tweede helft merkwaardige formuleringen bevat, waarvan de betekenis slechts met welwillende intuïtie geduid kan worden: het pit ontzwachtelt eerst de windselen van de letters en de grond (!) van de taal, geeft de wetten van de rhetorica en kleedt vervolgens de fundering (!) van de wetenschappen in hetzelfde kleed, waarmee de Nederlandse taal (of eventueel de moederlijke praal) bedoeld zal zijn, hoewel het enige in het sonnet dat als gewaad dienst zou kunnen doen, de windselen zijn.