Ik hoop dat de spelling veranderd-t wordt-t

[p. 33]

Helge Bonset
De watersoep van Harry Mulisch

Aan spelling wort veel te veel tijt en aandacht besteet. Nu even eerlik: heeft u begrépen wat hier staat? Ja, natuurlik heeft u dat, net zo goet als u de rest van dit stuk zult begrijpen, ondanks de vereenvaudigde spelling ervan.

Taal is in de eerste plaats een kommunikatiemiddel. Een zender (spreker of schrijver) richt zich met een bootschap (taaluiting) tot een ontvanger (luisteraar of lezer). De kommunikatie is geslaagt als de ontvanger de bootschap net zo begrijpt als de zender hem bedoelt heeft (en niet te vergeten als de ontvanger hem ook op zijn waarde kan schatten, maar dat is een hooftstuk apart). Mòndelinge kommunikatie is primair: komt het eerst en het meest voor in een menseleven, en het is het geschiktst voor direkte (gezamenlike) gedachteontwikkeling en handelen.

Om tijdelike en ruimtelike beperkingen te overwinnen hebben we niettemin sekundair het schrift. Spelling nu is de reeks willekeurige afspraken die we gemaakt hebben over de manier waarop we de spraakklanken in dat schrift noteren.

Bij alle kommunikatie moeten de partijen zich zodanig aan de afspraken hauden, dat ze hun bootschap niet onbegrijpelik wort en de kommunikatie onmogelik. Zoals u ziet kun je aan heel wat afspraken op spellingsgebiet tornen zònder onbegrijpelik te worden.

Hoe leren onze kinderen op school nu taal? De droeve sijfers zijn langzamerhant bekent. Volledighijtshalve nog even een greep: volgens aut-inspekteur Van der Velde gaat op de bazisschool 80% van de taallessen heen naar de spelling. CITO-medewerker H. Wes-

[p. 34]

dorp heeft berekent dat niettemin 41% van de leerlingen in 1970 en 1971 op het ijnt van de bazisschool de spelling van de werkwoortsvormen niet beheerste!

De spellingsellende is niet geheel milieubepaalt (hoewel Van der Velde in een onderzoekje toch wel korrelaties vont). Niet alleen arbijderskinderen kunnen niet spellen, en al zau de spelling worden vereenvaudigt, dan zauden er nog genoeg andere remmende faktoren hen van het schriftelik taalverkeer afhauden. Anderzijts: juist voor deze kinderen is het het meest funest dat 80% van het taaltijt verloren gaat, en zonder enig effekt. Want juist zij zauden echt taalonderwijs: leren spreken, luisteren, schrijven en lezen, het hartst nodig hebben.

Echt taalonderwijs: al pratent en schrijvent vorm geven aan de werelt om je heen en je gedachten op anderen kunnen overbrengen; al luisterent en lezent kunnen begrijpen wat een ander zegt en na kunnen gaan wat je daar aan hebt. Dàt taalonderwijs is op school een zeltzaamhijt.

De spellingskwestie maakt ook in dit opzicht deel uit van een grotere problematiek: de fanate gerichthijt van onze school en samenleving op het korrekthijtsaspekt van taal. De school voet ons op tot onbegrijpende, onhebbelike luisteraars, die niet op waarde schatten wàt iemand zegt, maar alleen hóé hij het zegt: aandacht voor vormen en nooit voor inhauden.

Uit het bovenstaande blijkt wel dat spellingvereenvaudiging (en spellingtolerantie, die er uit moet voortvloeien) geen oplossing kan zijn voor alle sosiaalekonomise, taal- en onderwijsproblemen. Maar aan de andere kant levert de huidige spelling net genoeg bijdrage tot al deze problematiek om te zeggen: waaròm? Waarom zauden we een sisteem van afspraken hanthaven dat voor de helft van de mensen niet leerbaar is, hoeveel moeite andere mensen daar ook voor doen? Waarom zauden we die afspraken niet wat eenvaudiger maken, en tegelijk wat minder belangrijk?

In zijn pamflet Soep lepelen met een vork: tegen de spellinghervormers probeert Harry Mulisch uit te leggen waarom we dat niet moeten doen. Hij spreekt, zo blijkt, niet alleen namens de schrij-

[p. 35]

vers (de Vereniging van Letterkundigen heeft zich inmiddels al tegen iedere spellingswijziging verzet), maar verrassenderwijs ook namens de gewone taalgebruikers. Zoals Mulisch beschijden opmerkt: ‘Praxiteles (...) heeft de kennis in zijn handen, waarmee hij het marmer vormt, wat hem in de buurt brengt van de steenhouwer, de gewone taalgebruiker, maar dan op het plan van de Hermes. Daarom is hij aangewezen om te spreken namens de steenhouwers... (pg. 30). De verhauding tot de taalkundigen ziet de oteur als volgt: ‘Chopin weet iets van harmonie, wat de pianostemmer niet weet’ (pg. 30). Laten we eens kijken wat Chopin te bieden heeft.

Over de waardebepaling van literatuur zegt Mulisch: ‘Bij deling door 9 laat ieder getal altijd een rest, die gelijk is aan de som van zijn cijfers. Dat betekent verder niets, maar het is zo, en niet anders (...) Op een dergelijke feitelijkheid van het materiaal zelf berust ook het geheim van goede poëzie en van het soort proza, dat mij uitsluitend interesseert’ (pg. 22).

Nu is één van de kenmerken van literatuur zeker een verhoogde gerichthijt op het medium, de taal zelf (al zau juist deze spesiale invalshoek de schrijvers eens tot wat meer beschijdenhijt moeten aansporen bij hun spreken namens de gewone taalgebruikers! Wat vint de Nederlandse Vereniging van Journalisten, of de Bond van Gewone Taalgebruikers er ijgenlik van?). Maar literatuur is óók informatie: een bizonder soort ‘fiksionele’ informatie over de werelt om ons heen. Dat blijft in deze lauter estetiese opvatting buiten beschauwing. Mulisch als kampioen van de waardevrijhijt: wat een verrassing!

Zelfs als je het met voornoemde opvatting eens zau zijn dan nog doen Mulisch' voorbeelden niet ter zake. Eerste voorbeeld: Finnegans wake van James Joyce zau door een fonologise spelling vernietigt worden (pg. 21), evenals konkrete poëzie (pg. 23). Want in bijde gevallen wort met het visuele taalmateriaal, dus o.a. met de spelling, geëksperimenteert. Antwoort: wie heeft het er ooit over gehat om Joyce om te spellen? En verder: Joyce en de konkrete

[p. 36]

poëten hebben zich afgezet tegen de geldende konventies van de gewone taalgebruiker, en zauden dat bij een vereenvaudigde spelling natuurlik evengoet kunnen doen als ze het nu bij een traditionele gedaan hebben.

Tweede voorbeelt: een gedicht van Achterberg. Eerste twee regels: ‘Uw doodgedeelte blindt/zintuigen en seizoenen’. Wanneer blindt in de nieuwe spelling blint wort, zegt Mulisch, wort het gedicht onbegrijpelik, omdat de lezer dan niet weet of hij met een werkwoort dan wel een bijvoeglik naamwoort te doen heeft. Invoering van de fonologise spelling maakt nieuwvormingen als deze onmogelik, en is dus taalverarming. Mulisch vergeet dat het brijn van een in de nieuwe spelling opgevoede lezer mee verandert: in zijn hooft zit de keuzemogelikhijt blint (bv. nw.) en blint (3e pers. o.t.t.) ingebauwt, en op gront van de kontekst doet hij zijn uitijndelike keuze, net zoals wij uit het tekstverbant opmaken of zetten een onbepaalde wijs, een 3e pers. meervaut o.t.t. of een 3e pers. meervaut o.v.t. is. Heeft de lezer bovendien enige kennis van de situatie, weet hij bv. dat dit een gedicht van Achterberg is, dan zal hij hier niet gauw de mogelikhijt blint (bv. nw.) kizen.

Trauwens, Mulisch' argument is omkeerbaar. Zelfs al zauden in de literatuur gevallen van homonimie op gaan treden waar de lezer echt niet meer tot ‘de juiste betekenis’ kan beslissen: wat een taalverrijking! Wat een vergrote mogelikheden tot spelen met het taalmateriaal voor oteur en lezer: opsporen en aanbrengen van dubbele bodems, ambiguïtijten enz.

Tot zover Chopin, en nu de pianostemmer. Want ook op taalkundig gebiet vallen heel wat stellige uitspraken. Mulisch valt wel van de ene verbazing in de andere: ‘Door het schrift bestaat er zoiets als geschiedenis - iets dat verder nergens in de wereld wordt gevonden. En nu zou de konkrete manier, waarop iets geschreven wordt, namelijk de spelling, plotseling in de wereld der “willekeurige afspraken” liggen?’ (pg. 19). Ik wil Mulisch nog wel schokkender dingen vertellen: niet alleen de relatie klank-schrift is willekeurig. Binnen het taalteken is ook de relatie woort-vorm-betekenis willekeurig: er is geen enkele intrinsieke reden waarom wij ooit een boom boom zijn gaan noemen en niet bv. oerp, waarbij we dan

[p. 37]

ook nog hadden kunnen afspreken de klank oe uit oerp als een z te noteren. Dat het niettemin naar ons gevóél vaak zo is dat een boom alleen maar boom zau kunnen heten, en geschreven worden b-o-o-m komt door een historise gegroeithijt van eeuwen, en door onze persoonlike gewenning aan dat histories gegroeide klank- en schriftbeelt. Dat Mulisch het daarom, net als vele andere taalgebruikers, verwarrent en vervelent vint nu opeens met andere schriftbeelden gekonfronteert te worden, is begrijpelik. Maar laat hij een en ander geen pseudo-wetenschappelik jasje aantrekken via taalkundige absurditijten als boven.

Pg. 47 brengt ons weer een aut verhaal. Mulisch betoogt: de vereenvaudigde spelling wil zeggen: schrijven zoals je spreekt. Voor die uitspraak zal het ABN wel model staan, dus weer een bevoordeling van de ‘betere standen’, die nu niet alleen in de schrijf- maar ook in de spreektaal de toon gaan aangeven. (Dóén ze dat dan nog niet, trauwens? ).

Hiertegen valt het volgende aan te voeren: de vereenvaudigde spelling is geen fonetise, maar een fonologise. Dat wil zeggen: ernaar strevent dezelfde klank altijt door hetzelfde teken te laten voorstellen. Dus niet: ik word, jij wordt, hij loopt (waarbij één t-klank door drie tekens wort voorgestelt), maar: ik wort, jij wort, hij loopt. Nu kan Mulisch snedig opmerken: maar als jullie voor dat ene teken dan datgene kiezen dat de uitspraak het dichtst benadert, en als die uitspraak het ABN is, dan zijn we nog even ver. Ik nodig hem uit om zich met mij te buigen over de voorstellen van de Aksiegroep Spellingvereenvaudiging en te konkluderen dat slechts twee voorstellen tot diskriminatie van dialekten zauden kùnnen lijden. Ten eerste: in bepaalde oostelike dialekten wort de ij anders uitgesproken dan de ei, nl. als een ie-klank, terwijl de aksiegroep van alle ei's en ij's ij's wil maken. Ten tweede: de Groningers spreken de tussen -n- (hondenhok) wel uit, terwijl kommissie P-W hem wil schrappen. Twéé konkrete gevallen van de vijfentwintig. En die heb ik dan nog zelf moeten verzinnen.

Het vervelende is dat Mulisch niet alleen als Chopin, maar ook als gewoon pianostemmer vals speelt.

[p. 38]

Geen moeite is hem te veel om de spellinghervormers te assosiëren met al het slechte in onze samenleving: statssaneerders (pg. 26), databank (pag. 37), kapitalisten (pag. 38, 59), fassisten (pg. 39, 40), flaminganten (pg. 58), chinezen (pg, 66). En tenlotte: ‘(zij) die de spelling willen vernieuwen om de samenleving niet te hoeven vernieuwen’ (pg. 77). Mulisch heeft dan al uiteengezet dat niet de spelling verandert, maar de maatschappelike diskriminatie afgeschaft moet worden (pg. 41-44), en dat de spellinghervormers de echte problematiek versluieren. Dit bekende neo-Marxistise argument beschauw ik in het algemeen al als ongelukkig en ongeschikt voor ons prakties handelen, omdat het strikt doorgeredeneert af kan hauden (en dat ook vaak doet) van idere konkrete aksie voor wat dan ook in onze samenleving. Maar gebruikt door Mulisch om zijn ijgen elitaire en irrationele verzet te rechtvaardigen wort het ook nog een malafide argument.

Vrij Nederland, 5-02-'72