Ik hoop dat de spelling veranderd-t wordt-t

[p. 39]

Jan Berits
Taal timmeren met 'n gebroken hamer

pleidooi voor spellingsanering

Sinds de vara in november 1971 via de tv 'n ‘dikke zoen van de juffrauw’ aan spellingvereenvoudiging wijdde, zijn vele tongen en pennen, vaak door emoties bestuurd, in driftige beweging gekomen. Zelfs de schrijver Harry Mulisch achtte het nodig in de weer opgelaaide strijd partij te kiezen en hij deed dat door middel van het schotschrift Soep lepelen met een vork (ondertitel: tegen de spellinghervormers). Hoewel de inhoud van dit pamflet ver beneden het peil is waarop enkele van Mulisch z'n andere werken staan, is de naam ervan, in tegenstelling tot de ondertitel, erg aardig gekozen. Het latijnse alfabet bestaat uit 26 letters en het nederlands heeft en had ongeveer 40 fonemen, d.w.z. taalklanken. ‘Men kan nu eenmaal geen soep lepelen met een vork’ zegt Mulisch terecht.

Toen men, d.w.z. de geestelijken, de taal van de lage landen ging (proberen te) schrijven en daarvoor de latijnse letters ging gebruiken, waren er vooral klinkertekens te weinig: het latijn beschikte er over 'n stuk of zes en de ‘clerken’ (oude betekenis: geestelijken! ) hadden er voor het ‘diets’ (= volkstaal) ongeveer vijftien nodig, 'n geweldig tekort dus. Voor wie dat getal vijftien wat aan de hoge kant lijkt, geef ik 'n rijtje woorden waarin die klinkers voorkomen: aap, noot, mies, wim, zus, jet, teun, vuur, gijs, lam, kees, bok, does, duif, kous.

Wat is er toen precies gebeurd?

In het begin hebben de clerken geprobeerd met die ± zes letters

[p. 40]

toe te komen, maar dat bleek al gauw niet mogelijk (vergelijk: word en woord, bard en baard, kort en koord, bord en boord, bal en baal, bos en boot, enz. enz.) In de loop van de eeuwen hebben de nederlands-schrijvenden een oplossing gevonden door letters in kombinatie te gebruiken voor één foneem, het resultaat vindt u in het rijtje van vijftien, waar helaas voorlopig nog woorden als wei en paus aan toegevoegd moeten worden.

Wat had er beter kunnen gebeuren?

De schrijvers hadden beter zelf letters kunnen bedenken om het tekort aan te zuiveren en dan had onze taalsoep van het begin af aan met een passende soeplepel genuttigd kunnen worden. Bij de medeklinkers waren er namelijk weinig of geen problemen: het bekende alfabet heeft 20 medeklinkers en het nederlands heeft 17 medeklinkerfonemen, zodat we de c, de q en de x de haren in de soep zouden kunnen noemen. Dat er bij de medeklinkers nu wèl problemen zijn, komt doordat onze voorvaderen die... gemaakt hebben. Dit moge blijken uit de volgende voorbeelden:

middeleeuwen	nu
goet	goed
hij antwoort	hij antwoordt
ik antwoort	ik antwoord
hij antwoorde	hij antwoordde
hij prate	hij praatte
het antwoort	het antwoord

Als we de twee rijtjes vergelijken, zien we dat de oudste spelling goed is en die van nu allervreemdst. Om ‘hij antwoort’ in de middeleeuwen goed te schrijven, moest je maar één ding weten, nl. de uitspraak van het woord. Om het nu goed te schrijven, moet je tien, ik herhaal: tien, dingen weten:

1	dat het een werkwoord is
2	dat het een persoonsvorm is
3	wat de infinitief is
4	wat de stam is

[p. 41]

5	wat de tijd is
6	wat de wijs is
7	wat het onderwerp van de zin is
8	welke persoon het is
9	of het enkel- of meervoud is
10	dat je in de 3e persoon enkelvoud van de voltooid tegenwoordige tijd van de aantonende wijs ‘stam + t’ moet schrijven

Bedenken we verder dat de meeste zinnen een persoonsvorm bevatten en dat het lang niet altijd zo eenvoudig is deze te vinden, dan is hiermee aangetoond dat de spelling van het werkwoord eigenlijk ontstellend ingewikkeld is. Het is dan ook in het geheel niet verbazingwekkend dat het onderwijs in de werkwoordspelling abominabel slechte resultaten heeft. Het valt evenmin te verwonderen dat terugschakelen naar de zindelijke spelling van de middeleeuwen de resultaten als bij toverslag fantastisch goed maakt. Hieronder volgt een beknopt verslag van een onderzoek in 69 zesde klassen van het basisonderwijs, verspreid over heel Nederland:

Dit was het diktee

1	De kip broedt het ei uit.
2	Gisteren kostte dat boek nog 5 gulden.
3	Vindt je broer dit fijn?
4	De oorlog breidde zich uit.
5	De vergrote foto lag in de etalage.
6	Vind je dit diktee moeilijk?
7	Hij staarde nadenkend voor zich uit.
8	Hij heeft zijn werk verbeterd.
9	De smid smeedde het ijzer toen het heet was.
10	De kinderen sneden hun brood met een mes.
11	Moeder braadt de kip in de pan.
12	De vluchtelingen leden veel honger.
13	De jongen stond op de hoek van de straat.
14	Het schaap blaatte angstig.
15	Ik hoop dat de spelling vereenvoudigd wordt.

[p. 42]

Aan de leerlingen van ± 300 basisscholen werden deze zinnetjes gedicteerd door hun eigen leerkrachten. Gevraagd werd alleen de werkwoordsvormen op te schrijven. Bij een steekproef van 69 zesde klassen werd een gemiddelde gevonden van 4,4 fouten per leerling. Wat dat gemiddelde van 4,4 betekent ziet u in de grafieken: bij slechts 12% is van echte beheersing sprake. Wij hebben bij het nakijken de fouten gesplitst in ‘werkwoordsfouten’ en ‘overige fouten’. Als er bijvoorbeeld find met een f geschreven werd rekenden wij dat tot de ‘overige fouten’ en niet tot de ‘werkwoordsfouten’. In grafiek II is te zien hoe bij de zeventienhonderd 6e klassers de verdeling was tussen werkwoordsfouten en overige fouten. Het is belangrijk op te merken dat niet alleen het aantal werkwoordsfouten in het diktee-vereenvoudigde-spelling aanzienlijk daalt, maar dat ook het aantal ‘overige fouten’ minder wordt.

Van de werkwoordsfouten die in het tweede diktee overblijven kunnen de meeste met een beetje meer onderwijs dan de 20 à 30 minuten die er nu aan besteed zijn verholpen worden. De meeste fouten in het tweede diktee werden veroorzaakt door de vormen vergrote, smeedde, sneden, leden en blaatte.

Bij smeedde, sneden, leden en blaatte waren de kinderen kennelijk nog niet voldoende vertrouwd met het idee dat in de verleden tijd één enkele klinker en één medeklinker geschreven mochten worden, ofwel de onbepaalde wijs zonder n in het enkelvoud en de onbepaalde wijs met de n in het meervoud.

Kennelijk is in het eerste lesje ‘vereenvoudigde spelling’ de nadruk geheel op de d, t en dt-verandering komen te liggen.

In het zinnetje ‘ik hoop dat de spelling vereenvoudigd wordt’, schreven in het eerste diktee 539 van de 1711 leerlingen wordt verkeerd. In het tweede diktee (wort) daalde dat aantal tot 27.

[p. 43]

Grafiek I

Grafiek II

[p. 44]

Eigenlijk zou m'n artikel hier mogen eindigen, maar omdat ik weet hoe hardnekkig zelfs zeer slechte tradities zijn, voeg ik er nog kort enkele opmerkingen aan toe:

1	Als we overal waar we t horen, t gaan schrijven (zoals in de middeleeuwen), kan de spelling sneller gebruikt worden.
2	Ze blijft echter goed funktioneren.
3	De enige funktie die ze heeft, is immers: taal zichtbaar maken.
4	Meer dan de helft van de tijd die in klas 4 t/m 6 bestemd is voor taalonderwijs, wordt besteed aan de werkwoordspelling.
5	Deze tijd wordt verknoeid (zie de grafieken).
6	Als we de spelling in zoverre weer fonologies maken dat we weer t gaan schrijven waar we t horen en d waar we d horen, krijgt het basisonderwijs de beschikking over een zee van zinvol te besteden tijd!
7	Dan kunnen de kinderen in de 3e klas de werkwoorden vrijwel zonder fouten schrijven.
8	Dus is elke dag die we langer wachten met het saneren van de werkwoordspelling, er éên te veel.
9	De nu gebruikte leesboeken kunnen we na die sanering rustig blijven gebruiken.