Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 4

A. Roland Holst (1888)

Een tweetal in elkaar vervlochten dualismen beheerst het latere ‘mystische’ denken en voelen van Adriaan Roland Holst⁴, de eerste (Noord-)

4 In 1948 verzamelde A. Roland Holst zijn tot dan geschreven werk in vier delen Verzamelde Werken, te weten twee delen gedichten, en twee delen proza, Bussum-'s-Gravenhage. Hieruit wordt aangehaald als Poëzie I, Poëzie II, Proza I en Proza II. In 1971 verscheen een nieuwe uitgaaf van de gedichten onder de titel Verzamelde Gedichten, 's-Gravenhage-Bussum. Voorzover mogelijk, worden zijn gedichten aangehaald uit deze laatste uitgave; deze uitgave wordt geciteerd als Ged.

[p. 464]

Nederlander aan wie (in 1959) de Prijs der Nederlandse letteren werd toegekend. Het eerste heeft betrekking op de visie van Roland Holst op de situatie van de mens (in het algemeen) in kosmische orde en historie, het tweede op de, uit die verhoudingen voortvloeiende, spanningen in de wereld (in het algemeen) en binnen de dichter (in het bijzonder)¹.

De plaats van de mens in kosmische orde en historie bepaalt hij aan de hand van de tegenstellingen tussen wat hij noemt Leven en Wereld, en die tussen Zielskracht en Energie.

Spontaan, natuurlijk en organisch was aanvankelijk het leven, was ook de natuurlijke, zielskrachtige mens, die intuïtief ontvankelijk is voor de ervaring en erkenning van wat in dat leven groter is dan de som van alle dingen. Het is bij uitstek dit ‘grotere’ (dan de som van alle dingen) dat Roland Holst intrigeert; hij noemt dat het surplus; dat is de eigenlijke ‘werkelijkheid’, het buitennatuurlijke, het eeuwige, dat in het hiervoormaals en hiernamaals aanwezig is. Het demonstreert zich, als het dat doet, in wat hij noemt de zielskracht.

Eens kenden door zielskracht gedreven mens en wereld een staat van zuiverheid en harmonie; eens waren ziel en bloed verenigd in het Paradijs, waar de zang van de natuur klonk, waarin ziel en bloed ‘zich overweer’ verloren², een ongebroken zang in de tijden toen het elysisch verlangen de mensheid regeerde, en aan de schone droom de daad ontsprong, toen ‘een droom de donkere scheede was waaruit zij het lichtende lange staal van de daad trokken, zonder aarzelen tegen tijd en wereld’³, - de droom van de uit-vaart uit het bestaan van deze wereld tot het (hoger psychisch) leven: het ‘eeuwige’.

Eens - komt het hem voor - heeft op deze aarde de ideale toestand

1 Roland Holst geeft een samenvatting van zijn opvattingen in Eigen achtergronden, Proza II, 236-49. Zie ook de verderop geciteerde plaatsen. Wanneer - uit didactische overwegingen - uit Roland Holsts werk diens ‘wereldbeeld’ geconstrueerd wordt, betekent dit niet, dat dit wereldbeeld als het ware een soort zelfstandig bestaan zou leiden. Dat is niet het geval noch voor wat betreft de symbolen noch voor wat betreft de ‘begrippen’ die zich ‘uit deze aanvankelijk nog onbestemde achtergrond der in mij beschikbare taal’ losmaakten, verklaart Roland Holst; hij kent alleen maar ‘afkeer van alles wat naar theorie of leerstuk ook maar zweemt’ (Proza II, 238-9). Om echter zijn werk te begrijpen, is enige schematizering nodig.

2 Vgl. P.C. Boutens:

O blanke ziel, o roode bloed,
O hart verdwaald daartussen, -
Wie zal in slaap u sussen
Tezamen en voorgoed? (Stemmen)

3 Proza I, 26.

[p. 465]

bestaan, in het oude Hellas, toen voor een ‘korte wijle eeuwigheid’ een wapenstilstand gesloten werd tussen geest en bloed.

In de loop van de eeuwen echter vergroeide en ontaardde dit natuurlijke leven. In plaats van, ja zelfs boven het leven, de natuur, de ‘open hemelstad’, koos de mens de wereld: de stad van steen en staal, waar heerst het ‘schrikbewind van uur en feit’. Wat op deze planeet eens groots en machtig bewogen volken en gemeenschappen waren, viel uiteen; volken en gemeenschappen verwerden tot horden en benden. En de levende mens verving zijn verlangen naar geluk, dat van het leven is, door de begeerte naar macht, die van de wereld is: zielskracht werd omgezet in energie door de macht van de machine over de mens; psychische ontvankelijkheid voor het kosmische werd verengd tot, uitsluitend rationalistisch, bewustzijn. Zo werd het leven de mens, die het ‘eeuwige’ verried en verloor, een somber avontuur in de buitenste duisternis¹. Zijn daden stelt de wereldse mens doelloos en zielloos: hij heeft het besef van de zin des levens verloren². Hij leeft niet meer vanuit het besef dat het geheel meer is dan de som van alle delen, vanuit zijn, zij het nog zo weinig formuleerbaar, ervaren van het ‘eeuwige’ dat dit tijdelijke omspoelt, zijn menselijke eenheid en totaliteit; hij leeft veeleer vanuit het op zichzelf staande, ‘rationele’ denken.

De ‘korte wijle eeuwigheid’ van het oude Hellas is ten onder gegaan doordat men zich na Golgotha bewust werd van de duistere gebieden waar het geluk van Hellas zich niet mee inliet, maar die toen niet meer afgewend konden worden. Dit alles heeft de mens teruggeworpen uit ‘deze helderheid van geluk in evenmaat’ in de wereld, waarin de macht regeert, die zich thans toespitst op algehele vernietiging, op vergaan van de wereld³. Dit alles nam in de jaren dertig en veertig voor Roland Holst steeds duidelijker gestalte aan in de situatie waarin met name de Westeuropese wereld kwam te verkeren. Zij leeft binnen de ban van tijd en ruimte, waardoor het leven een somber avontuur werd in de buitenste duisternis⁴, een doelloos stellen van zinloze daden door wie de zin des levens verloren hebben⁵. En wat, in het socialisme, aanvankelijk een oprecht knagend sociaal geweten was, is thans een ‘even simpele als schunnige camouflage’ voor een op de spits gedreven machtsbegeerte⁶.

1 Proza I, 176.

2 Proza II, 26-36.

3 Van erts tot arend, Proza II, 253-62. Over een paralleluitgaaf hiervan als lezing niet herdrukt in VW, alleen in Zuid-Afrika verkocht als De twee planeten, - zie G. Sötemann in Crit. Bull., 1949, 114-9.

4 Proza I, 176.

5 Prachtig verbeeld in het verhaal van het schip in de mist; Proza II, 26-36.

6 Woest en Moe, 22.

[p. 466]

Voor wat ónze samenleving betreft: ondergang van het leven door de gemechaniseerde wereld lijkt onontkoombaar - met als uiterste consequentie de heerschappij van de mensensoort der ‘geboren bedienden, d.w.z. van hen die van nature automatisch en reeksgewijs leven’ onder leiding van een door de machine tot despoot gegalvaniseerde bediende¹. Deze ontwikkeling is concreet duidelijk geworden door de heerschappij van het Hitler-regime.

Wat valt dan nu nog te verwachten, als leven is vervallen tot ‘wereld’ en zielskracht tot energie, de tot beleving van het eeuwige geroepen mens een gebondene werd, geboeid in het web van tijd en feit? De mogelijkheid bestaat dat zich herhaalt wat in de historie gebeurde.

Vroeger nam, als zulk een proces van mechanisering had ingezet, het leven wraak; als de spanningen te hevig werden, brak het onmiddellijke ‘leven’ door. Het verzichtbaarde zich in een of andere verschijning. Symbool hiervan is, in Holsts oog, Troje en de Trojaanse oorlog om Helena, ‘de schoonheid in haar eenig ware zin: de zielskracht, waarneembaar voor de zintuigen van het lichaam’. ‘Schoonheid’ is, zoals ook uit deze tekst blijkt, geen strikt esthetisch begrip, zij is hem zintuiglijk waarneembaar geworden zielskracht. De lach van Helena bij de brand van Troje is de lach van de schoonheid bij de brandende stad, dat wil zeggen: van de zielskracht bij de verworden samenleving².

Wie dan ook nu nog, tegen alle wanhoop in, hopen blijft, ziet als mogelijkheid tot redding een doorbraak van de zielskracht [in de mens die zijn wezen tot verzet drijft tegen de ondergang], een ópzettend noodweer, waarin de schoonheid - dat wil dus zeggen: de verheven zielskracht - als godin van de wraak over de mensheid komt³.

Maar ook als dit niet gebeurt, kan de zielskracht zich op andere wijze openbaren. Al zijn het er wellicht ‘weinigen’, in die weinigen blijft de oorspronkelijke zielskracht levend. Die ‘weinigen’ staan dan ook tegen de tijd; deze ontembaren hebben de hoge roeping de zielskracht te handhaven, de droom van het grootse leven en het verlangen naar het ‘eeuwige’, het Elysium.

En hiermee is het dubbele persóónlijke conflict gegeven dat Roland Holst - hij een van die weinigen - hanteert: de strijd tegen de machten buiten, maar ook in zich, die hem van zijn hoge roeping telkens afvallig dreigen te maken.

1 Proza II, 242-3. Hierbij te bedenken, dat Eigen achtergronden de aanleiding was tot een voordracht, die gehouden werd in de bezettingstijd; de zinspeling op de despoot is duidelijk.

2 H. Bosschaert, Heimwee naar Hellas. De Griekse wereld in het werk van A. Roland Holst, NVT 12, 327-34.

3 Proza II, 242, Proza I, 117

[p. 467]

Roland Holst een van de ‘weinigen’.

De kerngedachte die zijn denken en leven bepaalt, is de volgende:

‘Zoo ging ik het persoonlijk bewuste leven van het hart ondergaan als een eiland in de voorpersoonlijke zee der ziel, een zee, die door droomen, ouder dan het hart, dan weer vredig, dan weer ontstuimig, in brandingen van bewustzijn breekt aan de kusten van dat eiland. Wind en schemering houden er het bewustzijn bevangen door het vergankelijke van al wat binnen den kringloop der uren waarneembaar en al of niet dierbaar wordt, en de kreet der meeuwen roept den bewoner van dat eiland voortdurend naar de kustgebieden, waar hij betooverd wordt tot een vermoeden van andere eilanden overzee, waar het leven volkomener en helderder is. Hij meent het zich te herinneren, als ware hij van daar herkomstig, en hoe meer hij zich naar die kustgebieden roepen laat, hoe dwingender zijn leven overheerscht wordt door heimwee van voorbij den tijd en van achter wind en licht’¹.

In deze tekst kenschetst Roland Holst het persoonlijke bewuste leven van het hart als een eiland in de voorpersoonlijke zee der ziel. In andere teksten maakt hij een tegenstelling tussen het leven van de geest als eiland in de voorpersoonlijke zee van de ziel. Dan treedt vrijwel het gelijke ‘beeld’ op, dat Geerten Gossaert al veel eerder (in 1912) gebruikte om de tegenstelling tussen bewustzijn (intellect) en het onbewuste aan te duiden², onderscheiding die herinnert aan die van Suzanne Langer, als zij discursieve en intuïtieve vormen van taal en denken tegenover (of naast) elkaar stelt: ‘Het menselijk denken is op zijn hoogst maar een heel klein aan grammaticale voorschriften gebonden eiland, midden in een oceaan van gevoelens, tot uitdrukking gebracht door 'O, O' en zo maar wat gebabbel. Het eiland heeft misschien een periferie van wadden - feitelijke en hypothetische begrippen, uiteengelegd door de getijden van de emotie tot de “materiële vorm”, een mengsel van zin en onzin. De meesten van ons brengen het grootste deel van hun leven op deze moddervlakte door; maar in creatieve perioden begeven we ons naar de diepte waar we rondspartelen met symptomatisch geschreeuw, dat klinkt als een bewering over leven en dood, goed en kwaad, zelfstandigheid, schoonheid en andere niet-bestaande thema's’³.

Bij uitstek de intuïtieve ervaringen, voortkomend uit de ‘ziel’ met haar onbewuste wezensgrond, zijn de bronnen waaruit poëzie (lyriek

1 Proza II, 246.

2 C. Gerretson, VW 1, 298. Vgl. p. 442.

3 Susanne K. Langer, Philosophy in a new key¹⁷, Harvard University Press, 82; vertaald als Filosofische vernieuwing, Utrecht, 1965, 99-100. (De in de vertaling door elkaar gegooide regels en de daarin voorkomende zetfouten zijn door mij, in overleg met de vertaalster, verbeterd).

[p. 468]

met name, de lyriek van Roland Holst bij uitstek), ontstaat¹.

Het werk van A. Roland Holst getuigt voortdurend van deze gevoeligheid voor de intuïtieve ervaringen van het meer dan zintuiglijke waarneembare. Zijn werk handelt in wezen over het ‘surplus’, hij ervaart meer dan wat het bewustzijn doet kennen; hij kent meer dan het eiland, hij gaat scheep op de zee van het onbewuste, de voorpersoonlijke zee van de ziel; van de kustgebieden gaat hij scheep naar ‘andere eilanden overzee, waar het leven volkomener en helderder is’². Hij meent het zich te herinneren alsof hij vandaar afkomstig is, van wat, op zijn beurt, ook weer genoemd wordt het ‘eiland van de ziel’; daarnaar gaat uit het elysisch verlangen, het verlangen naar de ruimte en het eeuwige. Ver over de westelijke wereldzeeën ligt het eiland; de geluiden van de gelukzaligen die daar leven dringen soms door op de stem van de wind naar de begenadigden hier die het ‘geloof’ aan dit eiland behielden.

‘Ook al staat er morgen in geen stad of dorp meer een kerk, en zelfs al is overmorgen uit het geheugen van elk mensch het woord “God” verdwenen, dan nóg zal men de menschen kunnen verdeelen in hen, die het geloof hebben en hen, die in ongeloof leven’³. Geloof aan het andere, schone leven, het leven in het eeuwige, een leven van edeler, ver-

1 Mag men veronderstellen dat Roland Holst, omdat het leven van het hart ‘bewúst’ is, dit leven van het hart onder bepaalde opzichten identificeert met het leven van de geest? Maar dan ‘geest’ niet alleen als ‘brein’ (ratio), niet uitsluitend discursief dus, maar als ‘bewustzijn’ met inbegrip van zijn intuïtieve kracht. Als psychologische opbouw kent Roland Holst dan
a. het lichaam (met zijn zinnelijk ervaren, ook genoemd ‘bloed’);
b. de geest, theoretisch te onderscheiden a. als brein (ratio), discursief, rationeel verstand; b. het bewustzijn, intuïtief; praktisch: een integratie van beide;
c. de ziel, die als het ware extensie is van de intuïtieve geest naar ‘boven’ en naar ‘beneden’ (het onbewuste en onderbewuste). Door deze uitbreiding naar boven geraakt de ziel in de gebieden van het transcendente, zij kent het verlangen naar het hogere en hoogste, eeuwige en oneindige. Op enkele plaatsen spreekt Roland Holst dan over het bovenbewustzijn. (In Woest en moe onderscheidt hij (ik cursiveer enkele woorden) het onbepaalbaar onbewuste, waarin ‘het menselijke’ onbepaald blijft; dit menselijke komt ‘als “mensen” aan de dag in het bewustzijn, dat zichzelf gaat bepalen aan twee feiten: de ruimte en de tijd’; maar pas ‘in het bovenbewustzijn, dat zich laat bepalen door twee waarheden, het oneindige en het eeuwige, wordt het opgenomen als “de mens”’.
De mens onderscheidt zich ‘volstrekt’ van al wat met hem op aarde leeft ‘enkel en alleen door het bovenbewustzijn’. De persoonlijkheid, uitmondend in het bovenbewustzijn, verlost de mens uit wereld en historie: de ruimte overwint de tijd, het zijn overwint het hebben. Over dit onderwerp ook Van erts tot arend (1946). Vgl. ook J. van der Vegt, De brekende spiegel, ontwikkeling, samenhang, achtergronden bij A. Roland Holst, 's-Gravenhage, 1974, 243-53; verder aangehaald als J. van der Vegt.

2 Proza I, 246.

3 Proza II, 237.

[p. 469]

hevener allure dan wat ondergaat in straatrumoer (in het klein) en wereldcatastrofen (in het groot). Een verheven leven, dat een ‘gebeuren der ziel’¹ is, en dat zich voltrekt, terzijde van het druk beweeg en schril geluid van alledag².

Het werk van Roland Holst is vol suggestieve evocaties van dat andere, eeuwige, ontijdelijke, het ‘andere van buiten de wereld’ en het ‘geheimzinnige heimwee naar wat hier nooit bestond en wat de mensch hier toch nimmer kon vergeten, het heimwee in verbanning’. Dat wil zeggen: de mens voorzover hij niet ten prooi viel aan de stad en de machine. Maar ook voor deze laatste is uitredding mogelijk, wanneer tot stand komt de elysische hereniging van ziel en bloed, een hereniging die kan worden veredeld tot mystische aandacht, waardoor de mens kan gaan van Paradijs naar Elysium.

Het verlangen naar Elysium, de mystische aandacht kan zich op tweeërlei wijze manifesteren. Sommigen zijn begenadigd doordat in hen de ‘herinnering’ leeft aan het eiland, en waarheen het ‘heimwee’ hen vervoert. Zij leven op deze aarde als een op snelle doortocht zijnde vreemdeling³, aan de kust van de wereldzee. - De andere groep wordt gevormd door hen in wie niet de herinnering leeft aan, maar het ‘voorgevoel’ van de andere lichtende wereld, waarnaar hun ‘verlangen’ uitgaat.

Voor hen beiden is het leven op aarde een leven aan deze ‘droeve zijde van den dood’⁴, waarin alleen de hunkering naar het eiland van de ziel licht en geluk betekent. ‘Droeve’ zijde, zegt Roland Holst, want wie de zin van het leven begrepen heeft als doortocht⁵, hem is de dood geen angst en duistere dreiging, de dood is ‘licht en zingend’; hij noemt hem dan ook de ‘blijde dood’⁶, ‘in dezen waren zin geen einde, doch [...] het

1 Proza II, 46.

2 Voor een interpretatie van het ‘religieuze’ element in het werk van A. Roland Holst zie P. Penning de Vries, Analogie van een ondergang, Het levensontwerp van A. Roland Holst, Roeping 34 (1958), 112-25. De schrijver meent, dat het hiernamaals en het voormalige zoals die in Holsts werk optreden, niet in de eerste plaats opgevat moeten worden als kosmische of psychische feitelijkheden, maar veeleer als algemene zijnservaringen van een in alle zijn ervaren transcendentie (t.a.p., 115). Ook Th. de Jong, Over A. Roland Holst, Roeping 34 (1958), 32-40.
Over deze aarde en het Elysium H. Bossaert, De twee werelden in het werk van A. Roland Holst, SpdL 15 (1973), 112-29.

3 Proza I, 153.

4 Proza I, 108.

5 Of: als het begaan van een weg, die met moeite of met geweld gebaand wordt. Over dit meerzinnige begrip ‘weg’ J. Kamerbeek Jr., ‘Steeds gaat het vers een eigen weg’, (inaug. rede), Assen, 1967, passim.

6 Proza I, 111.

[p. 470]

afscheid der natuur en het aanvangen van dien overgang naar een tweede wereld’¹. Hij is de overtocht van het eiland der aarde naar het lichter land van de ziel, waar ziel en bloed niet meer gescheiden zijn, maar de ziel het bloed regeert.

Maar weinigen echter volbrengen deze tocht tot de dood, tot de glinsterende vreemde zee vanwaar de overtocht plaats vindt naar het andere rijk, waar zij in de liefde tot een mens of tot een droom die hen hier deed leven en van hier ontsterven deed, hersteld zullen worden in vereenvoudigde helderheid, eeuwiger en gelukzaliger bewogen².

Als gezegd, betrekt Roland Holst het geheel van deze kosmische opvattingen ook in de meest letterlijke zin op zich zelf. Hij behoort tot de ‘enkelen’³, die leven, weliswaar, binnen de grenzen van wereld en tijd, maar in diepste wezen toch gedreven worden door voorgevoel en verlangen, ook door herinnering aan vroegere eeuwigheid en oneindigheid. Hij verwerpt de heerschappij van uur en feit, van wat hij de actualiteit noemt, ten bate van de werkelijkheid⁴, de hogere psychische werkelijkheid van een grootse zielskracht die eens heeft bestaan en soms nog doorbreekt ook in dit leven op aarde⁵. Soms breekt de hogere werkelijkheid, de zielskracht, dóór in dit leven op aarde, en worden de dingen in de kamer beschenen door het licht van een uur waar geen klok mee te maken heeft⁶, of herkent men een teken dat verschijnt, zoals het wingerdblad in het gedicht De uitspraak⁷. Niet alleen manifesteert die hogere werkelijkheid zich in de grote catastrofen die de mensheid teisteren; de bevlogene hoort haar in de stem van de wind of in het harpspel, in de geluiden die doordringen van het eiland der gelukzaligen; hij is ‘haunted’, onnaspeurlijk hierdoor belaagd, - en het

1 Proza I, 73.

2 Proza I, 108. Strikt genomen onderscheidde A. Roland Holst drie categorieën: de ‘velen’, die sterven vóor zij hebben ingezien wat de dood wezenlijk kan zijn (namelijk een overtocht), - de ‘weinigen’ die dit inzicht wel verwierven, het verlangen naar de overzijde kennen, maar die toch ook van deze wereld zijn en daarom de wanhoop en de scheiding kennen, - en de ‘enkelen’ die niet van deze aarde zijn, die het heimwee kennen naar het hiervoormaals en het verlangen naar het hiernamaals, en voor wie het hiernamaals de herinnering aan het hiervoormaals levend maakt. Aldus Het lied buiten de wereld (1919). Vgl. ook J. van der Vegt, 130-1.

3 Vgl. hier noot 2.

4 Proza II, 248.

5 Zijn, vraagt hij zich zelfs af - Proza I, 180 -, al de waarneembaarheden in dit leven niet de weerschijnselen van wat, verrukt of somber, plaats greep of wellicht nog geschiedt in een leven, waarvan de sterker en volstrekter toedracht, hier onwaarneembaar, dit leven bepaalt?

6 Proza II, 248.

7 Ged., 387.

[p. 471]

inspireert hem tot zijn ‘sirenische’¹, zijn overwegend van de aarde afgewende kunst.

Zo één, dan mag hij niet ontrouw² worden aan de hoge roeping en taak, hem in De afspraak opgelegd. De opdracht tot dit leven en dit dichterschap is hem ‘verstrekt’ door de gestalte over wie hij handelt in De afspraak, de geheimzinnige figuur die hem verschijnt en die een groot deel van zijn leven bepaalt. Zelf heeft hij deze gestalte³ omschreven als een wezen ‘in mezelf’, een hogere potentie van ‘mezelf’, dat wordt tot, en zijn leven begeleidt als dubbelganger. Die dubbelganger belichaamt in een gestalte wat hijzelf in het dagelijkse leven niet ‘haalt’; hij heeft macht over hem en richt zijn leven⁴. Hij is het ook die hem de taak gaf in woorden, waardoor men elkaar verstaat, het heimwee hoorbaar te maken, en tegelijk daarin verborgen de heldere blijdschap, opdat de neerslachtigen die zwoegen in het dreunende stenen labyrint van de steden hierin een teken, een bericht vernemen van het andere rijk⁵. Hij moet zijn de boodschapper van het hoge woord, dat de mensheid bezielen moet tot terugkeer naar het zielsbevlogen leven waarvan zij vervreemdde. Hoezeer doorgaans afgewend van deze wereld, uiteindelijk heeft de dichter als profeet ook de wereld te ‘richten’, haar te bezielen, zodat zij werkelijk van ‘wereld’ weer ‘leven’ wordt. Hij heeft met de ‘ploeg’ van zijn woord de aarde rijp te maken voor het ontstaan van een nieuwe aarde, een nieuw leven.

Maar dit betekent niet, dat Roland Holst zichzelf als een onaanraakbare, onkwetsbare held opstelt tegenover de wereld, als de schuldeloze gezalfde priester van een voor anderen onkenbare mythe. Hijzelf kent het gevecht om het handhaven van het heimwee en het verlangen, gekweld als hij wordt door verwoestende begeerten⁶ die hem dreigen weg

1 Proza I, 163-9.

2 Ook de begenadigden immers worden voortdurend bedreigd door gevaren, vóór alles het gevaar terug te zwichten binnen de dingen van deze wereld. Want telkens opnieuw poogt de wereld macht over hen te krijgen, het licht van de ziel te doven, de hunkering naar het eiland te verstikken.

3 In een televisie-interview op 11 oktober 1970.

4 Over De afspraak en de gestalte daarin uitvoerig J. van der Vegt, 47-84.

5 Proza I, 191.

6 Roland Holst ontkent of verwerpt niet de drift van het bloed (het lichaam) met zijn hartstochten. De taak van de heilige is de zintuigen (die van het bloed, namelijk de smaak, de reuk en de tastzin) te onderwerpen aan wil en geest; de dichter daarentegen moet ze ‘betoveren zoals Daniël de leeuwen betoverde in hun kuil’ (J. van der Vegt, 246); het gevaar voor de dichter zou zijn als hij de macht tot betovering verloor en meegesleept werd door de ‘leeuwen’ in de vernietiging.
Over de plaats van het seksuele in het werk van Roland Holst, P. Penning de Vries, Analogie van een ondergang. Het levensontwerp van A. Roland Holst, Roeping 34 (1958), 112-25.

[p. 472]

te rukken van de ruimte en het eeuwige, en hem de stemmen van overzee onkenbaar dreigen te maken. Ook hij loopt gevaar in de kuil van de stad ten onder te gaan.

Maar telkens opnieuw herneemt hij zich en herstelt zich wat van visioen tot mythe werd. Voor zijn blik leeft de andere wereld, groots en glanzend visioen van machtig levenden in wie de zielskracht ontembaar is, de hartstochtelijken en bezielden, als Helena van Troje, als Deirdre, de grootsverbeelde gestalten uit de Homerische en Keltische sagen, voor wie niet het koopmanschap de grote daad van hun leven was, maar het ervaren van het bezielde leven-zelf.

In zijn oudere werk herinnert A. Roland Holst eraan dat ‘enkelen [- en hij moet hier wel denken aan figuren als Herman Gorter -] een te worden heilstaat binnen onze kusten’ als mogelijkheid hebben erkend; zij achtten het ontstaan van een nieuwe gemeenschap mogelijk. Hijzelf echter distancieert zich van die droom door hem te zien als niet meer dan het spiegelbeeld van de ware elysische droom¹.

Zolang de realisatie van de elysische droom in de werkelijkheid niet mogelijk is, kan de kunstenaar trachten haar voor te bereiden in zijn werk, in de nieuwe kunst, de waarlijk verheven kunst die kent het ‘groot ritueel verband der symbolen’, het verlangen ook symbolen te scheppen. Eerst wanneer het grote ritme leeft, kan dit ritme bewegen tot het ontstaan van die symbolen², die niet, als de hedendaagse dichters, de droom loochenen, maar hem belijden³, de droom die leeft uit herinneringen aan het leven-uit-een-hiervoormaals en heimwee naar het Elysium. Het is die droom die hem maakt tot de profetische aanklager van deze verworden mensheid; zelf levende in de sfeer van het buiten-wereldse elysische verlangen, toornt hij over Londen dat als Babylon zal vergaan.

Bij dit alles handhaaft Roland Holst voor de mens de mogelijkheid de uiteindelijke zin van zijn wezen te bereiken. Hij symboliseert die mogelijkheid in de verbeelding van een geheime ‘tweelingplaneet’, waarop het leven van deze aarde herhaald èn overtroffen en verhevigd bestaan zou, een planeet ‘vervuld van erts tot arend’, dat wil zeggen ‘van wat in het donker der diepste schachten onwrikbaar flonkert tot wat gevleugeld het azuur doorklieft’. Planeet die eens samen zou vallen met deze aardbol. Deze wereld weergekeerd tot haar staat van natuurlijk leven, en daarop de mens, in wie de krachten die elkaar bestrijden (geest en bloed) tot eenheid verzoend zouden zijn⁴.

1 Proza I, 75-6.

2 Proza I, 75-8.

3 Proza I, 116-7.

4 Proza II, 253-62; vooral 254-5.

[p. 473]

Het voorgaande maakt duidelijk dat niet ten onrechte gesproken wordt over de ‘mythe’ van A. Roland Holst. Als weinigen heeft hij zich een mythe geschapen, zij het niet in de vorm van één omvangrijk mythisch verhaal. Zijn denken echter creëerde een mythisch wereldbeeld: het houdt zich bezig met oerbegin en eschaton en met al wat daar tussen ligt. De ultieme ‘gebeurtenissen’ van het bestaan (van mens en mensheid), ‘voortijd’ en ‘natijd’, schuld, boete en ondergang overheersen zijn denken over het bestaan. En dat wereldbeeld met voortijd en natijd staat altijd achter zijn teksten. Daarin roept hij in grootse verbeeldingen tijden op van vóór de onze, als de Keltische en later, de Griekse, waarin de hartstochtelijken en bezielden leefden, wier zielskracht ontembaar was en die, toornend, richtten over een wereld waarin het ‘leven’ verloren was gegaan.

Tal van gedichten bestaan door, en zijn alleen maar verstaanbaar krachtens de kennis van het op de achtergrond aanwezige wereldbeeld. Dat bestaat dus niet zozeer in één groot verhaal, maar veeleer in talrijke kleinere verhalen en gedichten; binnen een samenhangend breed complex geven constante beelden en symbolen als mythische signalen de mythe gestalte.

Op tweeërlei wijze heeft Roland Holst zijn wereldbeeld, zijn visioen ervan, zijn heimwee ernaar ‘zichtbaar’ gemaakt: op de wijze van de dichtkunst en op die van het proza.

In het proza vallen te onderscheiden de meer theoretische uiteenzettingen en de verhalen; de genres glijden overigens soms ongemerkt in elkaar over. De verhalen zijn voor een aanzienlijk deel voor wat hun stof betreft ontleend aan oude Keltische sagen¹. Die maakten het hem mogelijk zijn mythe gestalte te geven. In deze sagen ontmoette hij de grote figuren die voor hem symbolen zijn, media waardoor hij het oude heimwee oproept en levend houdt². Zich verdiepend in de verhalen die de oorspronkelijke dromen overleveren van de volken waaraan hij zich verwant voelde, herkende hij daarin vergezichten, verschijningen en ge-

1 Daarnaast heeft de zogenaamde Ierse Renaissance sterke invloed op hem uitgeoefend, met name Yeats. (Holst vertaalde van Yeats o.a. The Countless Cathleen, voor het eerst verschenen in De Gids, 1931). M. Draak noemt de bronnen van Holsts Ierse prozaverhalen gecompliceerd, gecompliceerder dan ‘men’ aanneemt. Zij geeft de argumenten daarvoor in haar artikel De gecompliceerde bronnen van Holst's Ierse prozaverhalen, Ni Tlg 68 (1975), 31-45. Oudere literatuur over dit onderwerp, uiterlard aan te vullen met de studie van M. Draak, G. Sötemann, A. Roland Holst en de mythe van Ierland, Amsterdam, 1950, W.H. Stenfert Kroese, De mythe van A. Roland Holst, Amsterdam, 1951. Vanzelfsprekend schonk J. van der Vegt uitgebreid aandacht aan het onderwerp, 85-143.

2 Proza I, 193.

[p. 474]

luiden, ‘waarvan gij mij verteld hadt’¹. Die verhalen leveren hem het materiaal, dat het hem in eerste instantie mogelijk maakt zijn mythe te vormen. Door de weergave van een aantal van die verhalen en de geleidelijke creatie van zijn mythe pantsert hij zich tegen verval en ontaarding, leeft hij binnen de suizende stilte van aandacht en nadenken, waarin hij ook zichzelf het zuiverst is gaan verstaan².

De ‘schok der herkenning’ bezorgde Roland Holst de lezing, toen hij in Engeland studeerde³, van een vertaling van The Voyage of Bran, Son of Febal, de oud-Ierse sage, waarvan de latere reis van Sint Brandaan een nabloei is, het verhaal waarin de oeropvatting van het eiland der onsterfelijken en de gedachte van wedergeboorte gegeven was. Die bladzijden lezend, zegt hij, ‘werd het mij letterlijk of oude herinneringen in mij ontwaakten, en een mij toen verder verdiepen in de Keltische mythologie bevestigde dit tot een gevoel van eindelijk mijn thuisweg te hebben gevonden’⁴. Een bewerking van De zeetocht van Bran, zoon van Febal voegt hij wat later toe aan Het elysisch verlangen (verschenen in Groot Nederland van 1918). Het was daardoor niet zijn eerste publikatie van een ‘Ierse sage’.

Dat werd het in 1916 in De Gids gepubliceerde De dood van Cuchulainn van Murhevna⁵. Dit prozastuk is echter in de bewerking van Roland Holst meer weergave van de sfeer van weemoed en poëtische gevoeligheid die de auteur in deze overgangsjaren kenmerkte dan verhaal ter expressie van de mythe waardoor de latere Roland Holst zozeer de aandacht trok.

In mei van hetzelfde jaar verscheen in De Gids het vermaard geworden Deirdre en de zonen van Usnach, Holsts uitvoerigste prozaverhaal. Deirdre is de verheven vrouw, draagster van het noodlot dat dood en ondergang brengt over machtigen. In Deirdre leven de herinnering en het heimwee. De man is voor haar slechts de bedding van haar aardse stroom; maar de stroom-zelf ontspringt elders en is gericht op het andere rijk, het eiland van de ziel, vanwaar zij als het ware verdoold is in deze wereld. In deze voorstelling spreken zich al vrij duidelijk essentiële elementen van de mythe uit, die in door de schrijver telkens het verhaal onderbrekende commentaren ook min of meer theoretisch uiteengezet wordt.

Het eerste geschrift waarin hij die essentiële delen geheel theoretisch

1 Proza I, 161. ‘Gij’ is de hem verschijnende gestalte in De afspraak.

2 Proza I, 192-3.

3 Of althans student was, - voegt hij eraan toe.

4 Proza II, 247.

5 Het verhaal werd niet opgenomen in zijn Proza. - Uitvoerig over de bronnen hiervan M. Draak, t.a.p., 39-45.

[p. 475]

uiteenzette, werd het zojuist genoemde Het elysisch verlangen.

Uit deze jaren dateren ook nog de twee bewerkingen van Ierse verhalen Het lied buiten de wereld (1919) en Achtergelaten (1920), later (1932) samen uitgegeven onder de titel Tusschen vuur en maan. Het eerste verhaalt de geschiedenis van Conla; Conla wordt gedragen door heimwee en verlangen naar de andere wereld; daardoor is hij als een vreemde aan de kusten van deze wereld. Het tweede geeft, binnen een kaderverhaal over een avondlijke wandeling van de verteller met een vriend en een vrouw, de geschiedenis van Etene en ‘een koning’, die haar beminde; haar aanwezigheid brengt vreugde en geluk, ‘overzielse vervoering’ en ‘inkeer’: een soort elysium ontstaat in en rond het koninklijk paleis. De ontmoeting met Midir doet Etene zich echter weer volledig bewust worden van haar voortijdelijke herkomst: zij ziet in Midir als het ware haar spiegelbeeld, hij is haar dubbelganger. Het ‘onmetelijk ruischen’ vangt aan, ‘dat gehoord wordt in de nabijheid van een licht einde van dit leven’. Dan zien de aanwezigen in de zaal waar de ontmoeting plaatsvindt ‘een blinkend stormen van eenzaam licht, en deze beiden werden daarin gezien, ontstijgend, rechtstandig in hunne omhelzing’¹. Etene is teruggekeerd naar het rijk van voor en buiten deze tijd.

In het kaderverhaal wordt gesuggereerd, dat de daarin optredende vrouw op vergelijkbare wijze terugkeert naar haar voorbestaan, en de man eenzaam, gebroken en ontluisterd achterlaat.

Door dit kaderverhaal wordt het Iers-mythische nu eigentijdse mythe, dat wil zeggen: wat Roland Holst uit eigen ervaring en gestimuleerd door de Ierse verhalen als wereldconcept had opgebouwd, vond nu zijn min of meer definitieve vorm; het behoefde nu niet langer met behulp van de oude verhalen geconcretiseerd te worden, maar kon in de eigen tijd beleefd en geconcretiseerd worden: Roland Holst is nu zelf geheel en volledig de mythische zanger over eigen tijd, eigen leven, eigen hart en ziel, eigen goddelijkheid èn neerslachtigheid².

Hiermee had Roland Holst ‘zijn’ Ierse verhalen voltooid. Dat wil zeggen: de verhalen waarin hij tot uitdrukking gebracht zag de ‘grote dromen van het verlangen en soms van het heimwee; dromen uit een tijd toen er tussen ziel en bloed nog geen scheiding was’; verhalen ook met voorstellingen van een ‘vrije omgang tussen mensen en bovennatuurlijke wezens en hun vrije, lichte overgang van ons tijdgebonden bestaan naar een bestaan van eeuwige jeugd, blijvende schoonheid, van blijdschap en muziek³. Wel handhaaft Roland Holst in zijn verder werk

1 Proza I, 140-1.

2 J. van der Vegt, 141-2.

3 J. van der Vegt, 141-2.

[p. 476]

beelden uit de Ierse verhalen als sleutelsymbolen, maar hij noemt ze dan niet meer Iers¹. Hij bouwt ze in, in zijn eigen mythe.

In het vermaarde De afspraak, voor het eerst in De Gids van 1923 gepubliceerd, hanteert Roland Holst dan ook niet langer de stof van het Iers verhaal; hij geeft zijn mythe in de vorm van een eigen belevenis. En wel als de zijn leven en denken volkomen beheersende macht, als een idee die niet alleen zijn eigen persoon beheerst, maar het al omvat en de laatste verklaring van de dingen geeft. Hij heeft de idee zoals die hem toen, mede onder invloed van de Ierse verhalen, duidelijk geworden was, uitgewerkt in een verhaal, quasi als een voorval uit zijn kinderjaren - een nachtelijk gesprek met een vreemde - dat zijn verder leven en handelen bepaalt. Centraal staat de verschijning van de geheimzinnige figuur die met hem de ‘afspraak’ maakt, die hem de opdracht geeft. Die figuur is zijn dubbelganger. Die dubbelganger wordt als het ware geïncarneerd wanneer en nadat een vrouw ‘met breed, rossig haar’, staande tussen het brandend haardvuur en de naar binnen schijnende maan haar lied gezongen heeft. Dat lied brak de grenzen open tussen het leven en verre voortijden, het omjubelde de dood, het roept bij de jongen het gevoel op ‘weggered’ te kunnen worden naar hen ‘die waarlijk de mijnen zijn’. De verschijnende vreemdeling legt hem dan als het ware de taak op zijn leven lang de door het lied van de vrouw opgeroepen wereld trouw te blijven; (onder andere door bij de zee te gaan wonen).

J. van der Vegt² haalt in verband met ‘dit levenslang beslag’ Yeats aan en diens ‘I call to the mysterious one’. Men kan ook herinneren aan een soortgelijke bij Albert Verwey optredende figuur, een alter ego, diepste bezieler van de dichter³. De afspraak behandelt verder het leven van de dichter, diens afwijkingen van de hem verstrekte opdracht; maar essentieel voor het geheel is de creatie van de figuur van de vreemdeling, zijn ‘groter sterker evenbeeld aan die andere zijde van licht en wind, mijn voortijdelijke gelijke van die glinsterende kust, waarheen de ontembaren zingend zijn uitgeweken toen hier de neerslachtigen kwamen’. Levend temidden van die neerslachtigen, levend in deze wereld hoopt hij op het moment dat deze wereld vergaat, en heimwee en verlangen, nu nog gescheiden, weer één kunnen worden. Dan ook zullen de dichter en de vreemdeling weer ‘elkander zijn’, ‘herenigd’, samen met de ‘ontembaren in het diepe blinken van een natijd, een

1 J. van der Vegt, 141-2.

2 J. van der Vegt, 47.

3 Handboek IV, 204. - A.F. Ruitenberg-de Wit (Maatstaf 19 (1972) en Maatstaf 22 (1974), 58-62) noemt de vreemdeling een gestalte uit het onbewuste, het verhaal in zijn geheel een manifestatie van het onbewuste.

[p. 477]

bijna eeuwige’. Hij heeft tot taak de verwachting van dat moment levend te houden, hij moet - en dit is de kern van de opdracht - ‘in de taal der neerslachtigen een eigen geluid doen klinken’.

Verhalend proza in de strikte zin heeft Roland Holst na De afspraak nauwelijks meer geschreven.

In Roland Holsts eerste bundel Verzen (1913) - die verscheen dus tien jaar voor De afspraak, - klonk dóór een warme aanslag en de volle toon van menselijke gemoedsbewogenheid; er is daarin een genietend zich overgeven ook aan de weemoed waarin de schemering hem vangt, - motief dat deze bundel de verstilde, gevoelige klank geeft die met het verdwijnen van dit motief in het latere werk zal ophouden te klinken. De tweede bundel¹ De belijdenis van de stilte, in 1913 in gedeelten verschenen in tijdschriften, handhaaft nog sfeer en motieven van de eerste; ook in deze bundel blijft het persoonlijke gevoelsbeleven overheersen, zij het dat dit beleven zich hier als het ware in een in ‘uiterste verstildheid’² geconcentreerde persoonlijkheid voltrekt, - concentratie die beoogt hem in de stemmen van de natuur de eeuwigheid hoorbaar te doen worden. Van dit aspect was in de eerste bundel de sterke aanzet al bemerkbaar, een aanzet die in het oog van sommigen was als ‘onvoltooid voorspel’ van de neiging tot een zich plaatsen buiten de menselijke gemeenschap; hij verlangt, als persoonlijkheid, de ‘volstrekte individuele zelfgenoegzaamheid’; die persoonlijkheid vindt bevrediging in de ervaring van ‘de eenheid van het wezen der persoonlijkheid met het wezen van het geheele leven en van de gansche wereld’³. Deze eenheidservaring vindt plaats in de momenten waarin de Sensatie hem de natuur als levende gestalte ervaren doet. En in die natuur weer specifiek-romantische motieven: de bomen en de bloemen en de verre zee⁴, de koelten en de eenzame helderheden: een open herfstdag, een heuvel, een beek in het veld, het spelen van een fluit, of sneeuw langs een stil water, sneeuw ook als wade van een verloren en vergeten rijk⁵, dit alles waarneembaarheden die ‘herinneren aan wat verloren ging’⁶, waardoor weemoed en onbestemdheid optrekken en verzweven, en de herinnering openligt⁷. Dan: de kleine waterplek die de wilde avondval weerkaatst⁸

1 Voor deze behandeling van de bundels wordt hier voornamelijk gevolgd W.H. Stenfert Kroese, De mythe van A. Roland Holst, 50 vlg. en J. van der Vegt, 144 vlg.

2 Voorzang van De belijdenis van de stilte, Ged. I, 142.

3 P.N. van Eyck, Leiding I, 1, 114, ook in VW 5, 418.

4 Proza I, 80.

5 Ged., 378.

6 Proza I, 101.

7 Proza I, 101.

8 Ged. II, 125.

[p. 478]

de maan in de verte boven de heuvelen¹, het landschap dat het verkeer bestendigt met het heimwee². Maar deze tweede bundel is daarnaast, en wel vóor alles belangrijk, omdat daarin al duidelijk hoorbaar wordt de zeer persoonlijke ‘stem’ van Roland Holst, waar hij de natuur niet alleen in het geding betrekt om de momenten van stilte, maar ook en vooral als ontijdelijke, eeuwige macht, een door een innerlijke dynamiek gedreven macht: de wind en de zee zijn de grote stemmen die aanwaaien om ‘dit neigend hoofd’. En hij roept hen aan om hem te zingen van die enkelen die zijn als ‘ik’. Luisterend naar de stem van wind en zee kan hij zichzelf vergeten; hun waaien kan aan zijn donker hart ‘een eindelijke tale ontwoelen’. Hij leeft ook in het vermoeden dat

als mijn geest nu de uiterste verstildheid
belijden gaat, is die wellicht niet anders
dan 't wonder van het samenvloeien van
't heelal met zijn aanschouwing tot dien énen
droppel van open helderheid - mijn rust.

Hij hoopt dan te kunnen uitgaan ter belijdenis van dit schoon wonder³.

Door deze gedichten gaat het grote waaien van de overmachtige wind, ruist de eeuwige zee, de ‘grote stemmen aanwaaiend om dit neigend hoofd’; zij roepen de herinnering op aan de groten van weleer. De groten van ‘heden’ in hun persoonlijke waarde erkennend - en men kan dan weer denken aan figuren als Gorter en Henriëtte Roland Holst - distancieert hij zich echter vrij snel van hun maatschappelijke bekommernissen.

Hij manifesteert zich, zoals hiervóor bij zijn proza aan de orde kwam, in deze jaren als de drager van de opdracht, die opgaat, eenzaam en afgewend van wereld en mensheid, in het buitentijdelijke en eeuwige. Kennend het elysisch voorgevoel, gaat hij door de genade van een eenzame vervoering over naar een lichter en wijder gebied. Uit de periode waarin De belijdenis geschreven werd, behoudt hij, later daarop terugziend, voldoening over het feit dat hij zich ‘om derwille van de zuiverheid van dit zingende vermogen... in afzondering begaf, waar... ik de stilte, tegen welke misdaan werd, kon belijden’.

Van nu af getuigt zijn werk, zowel in vers als proza, van zijn mythe; de harpspeler luistert naar de stem ‘van achter licht en wind’; hij wil op de harp, ‘die is uw leen’, geen andere liefde spelen ‘dan die in u

1 Proza I, 107.

2 Proza I, 188.

3 Ged., 135-42.

[p. 479]

verdween’. In Voorbij de Wegen (1920) domineert vooral de gedachte aan de ultieme bestemming van de ziel, het lied dat klinkt van achter licht en wind. De ik-figuur maakt zich nadrukkelijk los van het aardse, van de wereld, van hen die ‘wikken en wegen / hun geld en hun god’; de ziel wordt veeleer verrukt door en naar het elysische. De smart is gevolg van het niet-bereiken van de eeuwige bestemming, van het blijven op deze aarde. Maar ‘het eeuwig eiland’ is hem al verschenen, ‘der zaligen domein’;

Spiegelende ligt het uit de zee verschenen
ver en in het westen en den dood voorbij -
die daar leven, zingen en zij roepen mij,
maar de zee, zij zingt en glinstert om hen henen.

Hij symboliseert zijn elysisch verlangen in de gestalten van harpspeler, ploeger, zwerver, kind en vagebond, evengoed als in de spiegel en het kristal. De spiegel, die, zoals hij in een televisie-interview stelde, de mens confronteert met zichzelf, de toeschouwer het gevoel geeft een hogere potentie van zichzelf te aanschouwen; het kristal: het helder geheim, maar volkomen ontoegankelijk¹; het licht uit de voortijd is er binnengevallen, het kristal houdt het vast². Maar ook de natuur speelt een grote rol als verbeelder van de mythische ideeën: vooral de zee en het eiland. In de natuur treden bepaalde verschijnselen als symbolen op: vooral de drie aspecten van het waaiende, het stromende en het brandende: de vlaag, de golf en de vlam, die hij noemt de drie beginselen van alle bewogenheden, omdat alle grensovergangen tussen ziel en lichaam staan in de tekens van deze waarneembaarheden³. Deze drie zijn de gelijkenissen, waarin zich aan ons waarneembaar maken de geheimenissen van buiten deze aardse tijd⁴, zij doen ook over de zee ‘een lied klinken van de tijd’⁵. Zij zijn vaak, in hun elementaire wezen en kracht, de verschijnselen die overmachtig de mens beheersen en waar-

1 Interview 11 oktober 1970.

2 J. van der Vegt, 73. Roland Holst formuleerde eerder in Eigen achtergronden, als volgt: ‘in den spiegel die geen geluid meer toelaat, ziet een mensch zichzelf staan in een kamer en in een stilte, die zoozeer die des doods is, dat hij in het beeld van die kamer zijn eigenst leven waarneemt als een herinnering, en het dieper kan doorgronden dan hij het ooit kon in de kamer, die hij zoo staande, achter den rug heeft. In het kristal staart hij binnen in de volstrekte stilte, die is van den voortijd en van den natijd; de stilte, waaruit alle werelden verrezen en waarin alle werelden verzinken: in een peillooze kern van oud, leeg licht; in het geheim, dat daar vlakbij op de tafel staat: volkomen helder en volkomen toegesloten’. Aldus Proza II, 248.

3 Proza I, 173-4; ook 108.

4 Proza I, 123.

5 Proza I, 108.

[p. 480]

aan de persoonlijkheid zich gewonnen geeft, zich overgeeft, niet alleen omdat zij hem de sensatie van het eeuwige schenken, soms ook omdat hij als het ware wil ondergaan in hun toornend wreken, de noodlotskeerzijde van het eeuwige.

In De wilde kim van 1925 blijkt de mythe voltooid¹, heeft ook de vreemdeling-dubbelganger definitief zijn plaats ingenomen. Onder andere als de verwijtende (het gedicht De nederlaag); werd, vraagt hij, ‘ons hel heimwee, die hóge koorts, genezen, toen gij neergezegen onder hun wulpse deernis laagt’?; hun, dat wil zeggen van de neerslachtigen en van zijn persoonlijke ervaringen met hen - gevolg van het verkennen van het ‘onstuimig tusschengebied... der buitenste duisternis’, met name door de bedwelming der zinnen in de hartstocht van de liefde (of moet men zeggen: lust?). In dit involgen van zijn begeerte raakt hij steeds verder van zijn hoge roeping verwijderd; hij lokaliseert dit verval in de stad, - de stad kenteken van een ondergaande beschaving die de wraak van het noodweer over zich afroept². In de stad zijn de stemmen van wind en zee nauwelijks hoorbaar; en voorzover zij nog hoorbaar zijn, stelt de vrouw zich tussen de dichter en de stem van de wind.

Met De afspraak en De wilde kim is, als gezegd ‘de mythe voltooid en de symbolen eromheen kunnen hun eigen leven gaan leiden. De situatie moet verder met de geesten die hij opgeroepen heeft. Hij moet aan zijn opdracht voldoen en zich aan de afspraak houden; maar hij heeft daarin al jammerlijk gefaald. Hij weet daardoor des te zekerder dat verheerlijking pas na verworpenheid mogelijk is en hij zal de wanhoop waartoe hij veroordeeld is, onder ogen moeten zien. Kortom, hij zal de uitdaging van zijn dichterschap moeten aanvaarden’³.

Een aantal gedichten uit de jaren van circa 1925 tot 1932 (en daarnaast ook oudere, zelfs van 1917) bundelde hij in Onderweg zoals dit in 1940 verscheen⁴. Onder de gedichten die hij rond 1930 schreef, bezitten Van den droom, De uitspraak, Het verdwenen graf, Lilith en Een pelgrim in hun verhalend karakter een sterk dramatische spanning. Belangrijk voor het begrip van zijn mythe is daaronder vooral Van den droom (1931). Wil hij zijn mythe handhaven, dan zal hij zich ook rekenschap moeten geven van de realiteitskracht ervan en de verhouding

1 1925 is het jaar waarin De afspraak in boekvorm verscheen. Vgl. J. van der Vegt, 180.

2 Over de poëzie van Roland Holst uit diens eerste periode (voor 1927) ook de nagelaten studie van P.N. van Eyck, Over A. Roland Holst, Maatstaf, aug. 1959, 299-349.

3 J. van der Vegt, 196.

4 In een latere versie van Onderweg (1947) liet Roland Holst een aantal tijdgedichten weg (om die met andere, latere, te bundelen in Tegen de wereld 1947), terwijl het aldus ‘ingekorte’ Onderweg werd uitgebreid met nieuwe gedichten. Hierover J. van der Vegt, 198.

[p. 481]

tot de mens(heid). Hij stelt zijn ‘droom’ ter discussie, o.a. door hem te confronteren met de figuur van Christus, ‘de mensch, door wien de laatste droom werd gezien’ en door de mogelijkheid open te laten van de overgave aan Christus. Hij staat voor de keuze tussen ‘de Spiegel of het Kruis’. Keuze van het kruis - daarin inbegrepen belangstelling voor ‘sociaal idealisme of christelijke ethiek’¹ - echter zou betekenen het opgeven van de eigen, van deze wereld afgewende, naar het eeuwige toegewende, mythe; het een sluit het ander uit. - Hij handhaaft zijn aanvankelijke keus: de eigen mythe². Op beeldende wijze handelen de gedichten uit die periode over deze problematiek: de allesbeheersende macht van de mythe, die zowel het persoonlijke leven als het denken over de wereld van de dichter in haar ban houdt en tot voortdurende confrontatie dwingt³.

Het persoonlijk leven: in deze jaren veroordeeld (De uitspraak, Lilith), daar hij ‘verzonken’ is in het duister van de lusten van het lichaam⁴. Niet dat hij de bedwelming door de drang van het bloed op zich verwerpt, maar deze drang dient hem te stimuleren tot het verlangen en het heimwee naar ‘die geheimzinnige, zooveel oudere blijdschap’⁵; de hartstocht van het leven mag niet tanen, wil niet in eenzelfde mate het verlangen kwijnen⁶. Maar ‘al te diep en met te donkeren lust’ zich ‘verliezen in dien weedom’ (van de bedwelming der hartstochten) zou de ‘vóórwereldlijke helderheid’ kunnen doen vergeten⁷. Meer dan leidster naar het elysisch zingen was in deze jaren de vrouw verleidster, die hem afvallig maakt van zijn taak en roeping, en hem achterlaat, vernederd, ‘in den schandelijken kuil van mijn lichaam’⁸. Vandaar in de gedichten uit de jaren dertig de spanning als van de wandelaar op het koord die naar beide kanten in de diepte tuimelen kan: lust en heimwee dienen in evenwicht te blijven, de lust moet het heim-

1 J. van der Vegt, 208.

2 Zowel het prozastuk Het gouden plein als het gedicht De nederlaag (uit De wilde kim) bevatten dezelfde problematiek. - Ook in Sirenische kunst (Uit zelfbehoud), in Van erts tot arend (1946) en De twee planeten (1947) houdt hij zich met het christendom bezig. Hij doet dit ook nog in een van zijn latere gedichten, Christus en Jezus (De Gids 135 (1972), 67; ook in Tirade 19 (1975), 172-3) met de merkwaardige tegenstelling tussen ‘Christus’ (de triumfator) en ‘Jezus’ (de zwervende verworpeling), die verwijst naar zijn Moeder die zich over de wees en de arme ontfermt.

3 W.H. Stenfert Kroese, 91, meent zelfs dat de mythe door Roland Holst steeds sterker beleefd wordt als een macht die het bestaan van ons mensen beheerst, of wij haar aanvaarden of niet.

4 De afspraak.

5 Waarover De afspraak handelt.

6 W.H. Stenfert Kroese, 95.

7 De afspraak.

8 Proza I, 183.

[p. 482]

wee levend houden, het is de - gevaarlijke! - voorwaarde voor het handhaven van de buitenaardse bestemming. Vandaar ook in die gedichten een merkwaardige vervlechting van buitennatuurlijke ervaring enerzijds, en drastische zin voor realisme ten aanzien van de lichamelijke schoonheid en de genieting van dit lichaam anderzijds. Deze genietende ervaring van de erotische werkelijkheid wordt echter ‘door de felheid der gewaarwording en de sfeer van magie en catastrophe, die ze omgeeft, iets heel anders dan realisme in de gebruikelijke zin des woords’¹. Catastrofe ook in deze zin, dat Roland Holst zijn mythe geheel uitbouwt ook naar de ondergang, het wereldeinde, de eschatologie (hoe die zich voltrekken zal, wordt overigens niet duidelijk, ook niet uit het prozastuk Kristal tegen spiegel, geschreven en gepubliceerd in De Gids in 1930; samen met Het gouden plein, eveneens van 1930, gebundeld in Voortekens, 1936). Maar de voortekens van een naderende ondergang zijn herkenbaar voor wie de tekenen van de tijd verstaat. Niet alleen immers - hij wordt gedwongen er zich steeds duidelijker rekenschap van te geven - hijzelf wordt bedreigd, ook de samenleving, deze ‘wereld der neerslachtigen’.

Theoretisch-bespiegelend houdt de dichter er zich vanaf 1930 mee bezig in de korte prozastukken die in 1938 als aparte publikatie het licht zagen onder de titel Uit zelfbehoud. Allerlei aspecten uit het leven bespiegelt hij vanuit zijn visie en met het vorderen van de jaren neemt de aandacht van de dichter voor de ‘wereldse’ werkelijkheid toe: het nationaal-socialisme is ook hem teken van het diepste verval van de menselijke ziel, van het wezenlijk zich afkeren van het buitenaardse, van het somberste zich wenden tot alleen deze aarde.

Een van de hoogtepunten in Roland Holsts werk blijft Een winter aan zee. De gedichten werden geschreven tussen 1932 en 1937, ten dele in de loop van de jaren gepubliceerd in tijdschriften, tenslotte als bundel uitgegeven in 1937. Een winter aan zee is een der hoogste verheffingen van wat men met een aan de romantiek ontleende term Roland Holsts dichterlijk genie zou kunnen noemen.

Roland Holst heeft, naar eigen zeggen², Een winter aan zee verdeeld in tien afdelingen.

De ene helft van die afdelingen bestaat uit gedichten die min of meer op elkaar volgen en dus een ‘reeks’ vormen. Hij moet daarmee bedoelen, dat de gedichten van zulk een reeks ‘min of meer’ samenhangen. Deze gedichten zijn niet genummerd.

De andere helft bestaat uit ‘geheel afzonderlijke gedichten’; die zijn

1 J.A. Rispens, De geest over de wateren, 21.

2 En schrijven; zie Rekenschap voor Een winter aan zee, o.a. Maatstaf 6 (1958), 239-41, en Verzamelde Gedichten (1971), 369-72.

[p. 483]

genummerd. De combinatie van die gedichten noemt hij ‘groepen’. De vijf reeksen en de vijf groepen zijn in de bundel door elkaar heen geplaatst; als het ware óver deze indeling in reeksen en groepen heen, loopt de nummering in afdelingen.

Binnen de reeksen en groepen treden, wederom volgens Roland Holsts uiteenzetting, drie motieven sterk naar voren, soms in onderlinge wisselwerking:

het eerste motief is dat van een vrouw van thans; zij was voor de ‘ik’ een tijdlang aan zee in levenden lijve ‘de bezielde schoonheid’; zij verliet hem echter, verdween naar de stad; daar ging zij vermoedelijk ‘teloor’.

Het tweede motief is dat van Helena van Troje; zij wordt opgeroepen door de herinnering aan de eerste vrouw; beeld en betekenis van Helena bepalen de achtergrond: de bezielde schoonheid die éénmaal in staat bleek de Stad der Wereld in vlammen te doen opgaan. Door de stad van heden ontluisterd, ‘waart zij thans oud en verbitterd rond, door geen meer gekend’.

Het derde motief is de wereld van nu, zoals zij gezien en ervaren wordt vanuit het verlangen of het heimwee naar ‘die voormalige Stad der Wereld en zulk een zegepraal der bezielde schoonheid’.

In zijn Rekenschap, waaraan deze gegevens zijn ontleend, geeft A. Roland Holst een zeer summiere opsomming van de plaatsing der drie genoemde motieven over de tien afdelingen.

Margaretha H. Schenkeveld heeft, in haar inaugurale rede ‘Een begin van rekenschap’¹ ook getracht na een analyse van groepen en reeksen de vraag te beantwoorden welke onderlinge verhouding tussen die groepen en reeksen bestaat. Zij concludeert, dat de reeksen het eigenlijke verhaal vertellen, een ‘avontuur des geestes’; de groepen bezitten die samenhang niet, zij geven momentane ervaringen weer of situaties die een iteratief of duratief aspect hebben.

Zonder nader in te gaan op de moeilijk bepaalbare relatie tussen de reeksen en groepen, kan hier volstaan worden met de waarschijnlijk zeer houtsnijdende opmerking van de auteur zelf: ‘het geheel zie ik min of meer als een gebrandschilderd raam - een roosvenster noemde Pom N. het’². In dat gebrandschilderd raam ziet de toeschouwer de ingebrande kleuren vooral van Helena, van de vertrokken vrouw, van het landschap waarin de ‘ik’ zich bevindt of verplaatst, en op de achtergrond de verworden en ten ondergang gedoemde wereld-van-nu.

Deze verwording en ondergang-in-de-nabije-toekomst wordt mede gesignaleerd door het telkens opnieuw oproepen van Helena. Haar fi-

1 M.H. Schenkeveld, ‘Een begin van Rekenschap’, Assen, 1970.

2 Aangehaald door W.Gs Hellinga, Maatstaf 6 (1958), 237. Pom N. is M. Nijhoff.

[p. 484]

guur¹ symboliseert en integreert het gevaar dat vroeger tot ondergang doemde, maar dat ook nu nog, zij het als een schim, rondwaart. Opnieuw dreigt deze vervallen wereld ten onder te gaan, nu mens en mensheid de grote droom, het verlangen en het heimwee hebben verraden. Het gevolg is duidelijk:

Leeg als een voortijd rijst
de toekomst: laat gewolkte,
binnen het raam omlijst.
Vooreerst breekt er geen morgen
meer over gindsche ontvolkte
hoogvlakten aan. In kloof
nog en ravijn verborgen
verkommert oud geloof.

Daarnaast de figuur van de eens en nog altijd geliefde vrouw, die overigens een herinnering geworden is en wier bestaan in de stad als zeer bedreigd vermoed wordt.

De actuele ‘winter aan zee’ speelt zich, zoals de titel al aanduidt, af in de dominerende sfeer van de natuur; de zee, de winterse zeewind, de kille betovering van het maanlicht en de verstillende, de werkelijkheid als het ware uitwissende sneeuw.

Hoogst opmerkelijk is de strakke opbouw van de drieënzestig gedichten die men geneigd is strofen te noemen van het ene werk Een winter aan zee. Ze zijn alle op dezelfde wijze gebouwd: acht regels met een vast rijmschema; zowel het rijmschema als de aan de versregel ten grondslag liggende jambe wordt vrij gehanteerd. Maar deze vrijheid vindt haar beweging binnen de strakke, gedrongen versvorm, die elk woord tot zijn recht doet komen². Met name het woord- en taalgebruik is in dit dichtwerk opmerkelijk: zelf gebruikt Roland Holst de term ‘gebrandschat’ (het ouder worden ‘brandschat de taal, om te doorgronden wat de wereld vergat’), door M. Schenkeveld als volgt vertaald: de taal wordt als door brand vernield en geplunderd om de schat ervan, de kern, over te houden, die nodig is om het wezenlijke te vinden³. De magie van de taal, het bezwerende vermogen ervan, het vermogen om met een minimum aan markante, pregnante woorden een maximale

1 Die overigens al in 1918 in Roland Holsts werk optrad (in het pas in 1943 voltooide Helena's inkeer, dat in Tegen de wereld werd opgenomen). Helena belichaamt de schoonheid niet als esthetisch, maar als vitaal begrip uit de sfeer van het elementair-natuurlijke. Vgl. J. van der Vegt, 233. Voor de verhouding Helena-Deirdre, J. van der Vegt, 231 vlg.

2 J.J.A. Mooy, Over klank en betekenis in de poëzie, in het bijzonder met betrekking tot ‘Een winter aan zee’, Forum der Letteren 9 (1968), 96-114.

3 M. Schenkeveld, t.a.p., 20.

[p. 485]

existentie te suggereren viert hier hoogtij¹.

De oorlogsjaren inspireerden Roland Holst niet tot veel, wel tot enkele zeer indrukwekkende gedichten, o.a. met betrekking tot de dood van Du Perron en Ter Braak, maar ook tot merkwaardige gedichten als Oud verhaal (1942), Een winterdageraad, In ballingschap, dat misschien al eerder geschreven is, maar toch de Verzamelde Gedichten (1948), alleen geplaatst, afsluit: afsluiting van een fase; het werd intussen herplaatst als openingsgedicht van de bundel In gevaar (1958), de eerste bundel na de Verzamelde Gedichten. Ook dit gedicht geeft te verstaan dat de mythe haar kracht verloren schijnt te hebben en alleen de zinloze leegte dreigt.

Hernieuwde oriëntatie in de essays De twee planeten (1947) en Van erts tot arend (1948), opnieuw, maar nu markanter, op de gedachten die al in Voortekens en Uit zelfbehoud aan de orde kwamen: de gedachte aan een ‘verlossing’ via een tweelingplaneet (van deze aarde). Ten dele uit opvattingen als deze ontstond een aantal gedichten, dat voorkomt in de hierboven al genoemde bundel In gevaar (1958), - gedichten waarin gevoelens van pijn, schuld (ten aanzien van de dubbelganger), hoop en wanhoop worden uitgesproken. Hoop en wanhoop domineren de poëzie van na de oorlog².

Zij beheersen ook Omtrent de grens, de bundel van 1960. Oude bekende motieven uit de mythe bleven intact, zoals De paarden demonstreert: hij is in de vroege morgen aan de kust; hij is immers gehouden aan de afspraak. De blanke paarden komen aangelopen, de paarden die naar hem zochten; hij is echter voor hen onzichtbaar; het wachten moe, kiezen de paarden de terugweg. De belofte van de mythe wordt - met het verschijnen van de paarden - wel vervuld, maar de dichter is zo zeer met schuld beladen, - hij faalde in zijn dichterschap, - dat hij onzichtbaar is geworden³. Het gedicht Twist in de mist kent opnieuw ‘de nederlaag’. Maar wellicht is het nog niet te laat en kan een duidelijker profetisch getuigen tegen de wereld uitredding brengen (in de plaats van de poging zichzelf uit de wereld te redden)⁴.

Daarop volgden de bundels Uitersten (1967), Vuur in sneeuw (1968) en Met losse teugel (1970).

Deze drie bundels worden gekenmerkt door de dualiteit tussen, ener-

1 Over Een winter aan zee, naast de al genoemde inaugurale rede van M. Schenkeveld, uiteraard o.a. J. van der Vegt, 215-34.

2 J. van der Vegt, 290-1.

3 J. van der Vegt, 294.

4 J. van der Vegt, 300.

[p. 486]

zijds, hoop, zekerheid, trots, en anderzijds: wanhoop, twijfel en een gevoel van vergeefsheid en voorbijgang; - ook de ‘voorvader’, de dubbelganger, de man die hij geweest zou zijn als hij niet had gefaald, treedt op, de gestalte die hij ‘verdreef en niet terugriep’, die hij soms zelf ziet als ‘wreedaard’ en ‘gezworen oervijand’: de dubbelganger is hem geworden tot verschrikking en gevaar. Daarvandaan wellicht dat voorstellingen over goden, dieren en kinderen optreden (naast de voorstelling van de dubbelganger).

Soms lijkt het, of in de plaats van het elysisch heimwee een positieve visie op de dood optreedt: ‘de dood waait vreugde in het open gezicht’¹. Er is een combinatie van de dood en de vreugde, een gevoel van herleefd te zijn, en daardoor een gevoel in staat te zijn weerstand te bieden aan wat een negatief aspect van de dood zou kunnen lijken. Een wezen ‘oud en wel’, maar ‘hoog te paard’, dat zich vijanden maakt onder het voetvolk, ‘die schreeuwen als hij lacht om wat er onder hem al zo voorvalt’. Met dit beeld heeft Roland Holst (ook) zichzelf misschien wel het meest markant getekend².

De mythe en het elysium - met het kind, de paarden, de vogels en de goden, met het eerste land en zijn onsterfelijken - blijkt weer levend. Bij uitstek het paard fungeert als teken van het hiervoormaals: ‘zijn kop handhaaft de voorwereld in het vaag licht’; het verschijnt, en verdwijnt weer in mysterieuze verten.

Maar, daarnaast, toch óok het gevoel van vergeefsheid en voorbijgang,

Hij doet er niet meer toe - een gore scherf
van een oud wereldrijk dat werd versplinterd,
meer is hij niet; in het alom bederf
een dier dat een plek zoekt waar 't ongehinderd
nog overwintert,
waar ook, maar niet meer op het eigen erf³.

Dat ‘eigen erf’ speelt een suggestieve rol (vooral in de bundel Uitersten).

Er is telkens een terugkeer tot dat ‘oud onderdak’, met de herinnering

1 Met ‘de dood’ heeft Roland Holst zich overigens vrijwel zijn hele leven geoccupeerd. Ook in het middenstadium (circa 1951), o.a. in Woest en moe, als hij vraagt wat er te klagen valt ‘als de dood het leven heeft verhevigd’; de dood bewijst zich ‘in heil of onheil, als een levende kracht, een levenskracht inderdaad, een door het leven zèlf gegeven doorslag’.

2 Deze visie op de ‘grote’ mens verklaart zijn bewondering voor Willem van Oranje, Koningin Wilhelmina en Prinses Beatrix; zie in Uitersten, 715-6, het gedicht op Koningin Wilhelmina, opgedragen aan Prinses Beatrix.

3 Uitersten, Ged., 722.

[p. 487]

aan de ‘voorvader’, die verdreven was en niet teruggeroepen werd, met de gevaren van het voormalige, de sagen, de paarden en de vogels, de sneeuw, - en de voorbijgang van de ‘nooitgestorvenen’ (Heathcliff, Lear die uit zijn graf kwam, Judas). (Het gedicht Ommegang der gedoemden¹ geeft in kort bestek een magistrale samenvatting van de vele op dat moment optredende motieven, symbolen en het eigen levensgevoel).

Het motief van het oud huis verdwijnt praktisch in de laatste bundel (Met losse teugel), maar de andere handhaven zich, soms versterkt en verhevigd: dat van de dubbelganger, vaak als ondraaglijke, tot waanzin leidende verschijning, vooral de kinderen en de paarden als positieve waarden: het paard nu ook als teken van de ‘onsterflijkheid’ als de wereld vergaan is, - het kind dat weer het elysium oproept. En met deze herleefde aandacht voor het elysium wordt het, vandaaruit, begrijpelijk dat deze bundel opnieuw meer ‘tegen de wereld’ getuigt dan sommige voorafgaande. Dat het herstel van het elysisch besef ‘geen jeugdsentiment’ van de oudere dichter is, maar opnieuw een inspirerende kracht is geworden, blijkt weer uit talrijke gedichten ‘tegen de wereld’, opnieuw geschreven vanuit een trots, hoog zelfbewustzijn van vrijgevochtene, van kracht en onsterfelijkheid: ‘zonder vrees een leven wagen waar de dood op staat’; hij hoort tot degenen die ‘zingend op de dood vooruitlopen als op een feest’, begeleid door kinderen en dieren. Geen gareel, geen onvrijheid; wel ‘verheven angst’, waar de onvrijen, de minderen niet aan toekomen omdat hun blijft ontzegd

het leven na het sterven en de ontvangst
die overzee de roekelozen wacht. (Onvrij en vrij)².

Men heeft opgemerkt³, dat Roland Holsts werk niet vanuit één statisch blijvende conceptie te begrijpen valt, maar dat daarin een dynamische dialectiek tot uitdrukking komt. Deze dialectiek heeft betrekking op

1 Uitersten, Ged., 725.

2 Met losse teugel, 31.
Over de drie bundels Uitersten, Vuur in sneeuw en Met losse teugel, J. van der Vegt, 305-19. Daar ook, op 319-23, over de naderhand los in tijdschriften verschenen gedichten, die, als ze gebundeld zouden zijn een ‘somberder’ geluid laten horen dan in Met losse teugel het geval is (aldus J. van der Vegt, 322). - In Verzamelde Gedichten (1971) is Met losse teugel als zodanig niet opgenomen; na Vuur in sneeuw volgt in Verzamelde Gedichten een groep Verspreide gedichten; ten dele wel, ten dele niet identiek met Met losse teugel.

3 J. van der Vegt, 325; in dit boek komt deze dialectiek uiteraard in chronologische orde ter sprake; in zijn laatste hoofdstuk VII (324-38) geeft J. van der Vegt een samenvatting.

[p. 488]

verschillende aspecten in het werk, een dialectische verhouding tussen christendom en heidendom, tussen de conceptie (aanvaarding) van één (transcendente) God en die van goden en dieren; tussen het geloof aan een Elysium en het paradijs, respectievelijk een meer naar dit aardse gekeerde visie; tussen de erotische drift als toegang tot het Elysium en als bron van onheil en verderf; in samenhang hiermee: tussen geest en bloed, tussen leven en dood, en de dood als toegang tot het werkelijke leven; tussen aandacht voor de mensheid als profeet krachtens de hem verstrekte opdracht en hooghartig zich van haar afwenden; zinvolheid en zinloosheid van het leven op deze aarde. Deze dialectisch optredende elementen werken echter vaak op elkaar in om tot een synthese te komen; doorgaans echter niet blijvend, met het gevolg dat tegenstellingen herleven¹.

Deze gedachtengang kan men volgen, - met één restrictie, dat de tegenstellingen waarover gesproken wordt, zich handhaven binnen een toch wel gesloten eigen Holstiaans wereldbeeld. Dat wereldbeeld is dan zeker niet star, en al helemaal niet statisch; het berust op een aantal, ten dele op de genoemde tegenstellingen gebaseerde constanten die zich handhaven en het mythische wereldbeeld van Roland Holst constitueren. Binnen dat wereldbeeld treden dan verschuivingen op tussen de tegenstellingen waarop het berust, maar het wereldbeeld blijft; het blijft in de hoogste mate levend en boeiend.

Uiteraard werkt in beeldvorming, symbolen en bredere mythische voorstellingen deze dialectiek door: naast de Keltische voorstellingen die ontleend zijn aan Griekse oudheid en christendom, naast de gestalte van de dubbelganger (in zijn laatste werk optredend als ‘voorvader’) als hogere potentie van zichzelf en als die van de vijand; het symbool van de spiegel, waarin hij schouwt met angst, een angst echter die bezworen kan worden, en de spiegel een middel tot redding kan worden, - waarna de kringloop weer begint²; het licht; het kristal, dat het licht opvangt dat uit de voortijd of het ‘andere bestaan’ binnenvalt, dat de kern van het leven en van de mens in zich draagt, het helder geheim èn volkomen ontoegankelijk³; het water, (met name de zee), de wind, de paarden, het kind, en andere die van secundaire aard zijn⁴.

Met name deze symbolen (binnen het kader van Roland Holsts mythe) vragen systematische bestudering. Zulk een bestudering zal duidelijk moeten maken waardoor Roland Holsts beeld- en symboolgebruik een zo uitzonderlijk sterke suggestieve kracht bezit. Wel-

1 J. van der Vegt, 33.

2 J. van der Vegt, 72, 213, 328.

3 A. Roland Holst, interview 11 oktober 1970; J. van der Vegt, 73.

4 J. van der Vegt, 73-4.

[p. 489]

licht is de reductie tot een beperkt aantal uiterst effectief; wellicht ook het hanteren ervan in onopgesmukte helderheid:

De wereld vervuilde:

zij wil van water noch van licht
meer weten. Enkel wie als de paarden
wagen te leven, gaan vrij uit
over verlaten uiterwaarden¹.

Water, licht, paarden in de meest simpele tegenstelling met de vervuilde wereld. En zo doorgaans.

Eenzelfde behandeling zal ten deel moeten vallen ook, en eigenlijk allereerst, aan zijn taal- en versgebruik. Een soms sober, bijna karig woordgebruik, dat echter wel het meest markante, meest geladen woord zoekt; een woordgebruik dat voortvloeit uit, en tracht gestalte te geven aan de eigen, door mythische voorstellingen bepaalde wereld: hij roept niet de werkelijkheid van dag en uur op, niet de alledaagse werkelijkheid (geen imitatio), maar de geheel eigen, uit eigen geest, voorstellingswereld en leven, geschapen wereld (creatio). Daarnaast echter wordt zijn taalgebruik gekenmerkt door een soms barokke, breed uitbreidende woordenpraal die over vele versregels heenvloeit.

Zijn vers wordt soms gekenmerkt door een strakbeheerste vers- en strofebouw, soms ook, in overeenstemming met het pralende taalgebruik, door een voller vallend, over veel regels heenlopend ritme. In beide gevallen bezit het vers een ritmische, heel de tekst dóórdringende, eigenwillige, strak vastgehouden ritmische kracht, die zich ook manifesteert in het doorbréken van het strakke metrum, het doorbreken ook van de versregels door een suggestief gebruik van het enjambement.

Door dit zeer persoonlijk taal- en versgebruik, door deze geheel eigen ‘stem’ spreekt zich een geheel eigen dichterlijke persoonlijkheid uit, - wel de meest markante ‘romantische’ persoonlijkheid uit onze moderne literatuur².

1 De maan en de paarden in Met losse teugel.

2 Over A. Roland Holst zie, naast het al aangehaalde, de bibliografie in J. Elemans, A. Roland Holst², Brugge, 1971, 52-6.