Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 4

[p. 140]

Lodewijk van Deyssel (1864-1952)

Schrijvend over zijn vader, J.A. Alberdingk Thijm, betoogde Van Deyssel:¹ ‘hij maakte van zijn geheele leven zooveel als een gedicht, eene kompositie waarin het geloof aan Schoonheid en Waarheid de hoofdzaak was en het gedrag inspireerde en de gewoonten leidde, eene kompositie, die geheel gedragen werd door de geestdrift als hoofdmotief’².

Deze woorden passen nauwkeurig op Van Deyssel zelf, met dien verstande, dat wat op talentvolle wijze door de vader gerealiseerd was, door de zoon geniaal en met, voor een zó labiel temperament,³ ijzeren consequentie verwerkelijkt werd⁴.

Het is een misvatting met betrekking tot Van Deyssel te menen, dat hij een estheticus in de beperkte zin, uitsluitend een minnaar van het schone woord zou zijn. Hij is dit óók, maar het is niet zijn enige betekenis. Zijn betekenis is gelegen in het zoeken naar en verwerkelijken van een levenshouding, waarin het geloof aan waarheid en schoonheid essentieel was; vervolgens in het verlangen, krachtens dit essentiële geloof, uitwendige verschijningsvormen - ook taal en stijl - waardige vertolkers te doen zijn van het innerlijke gehalte, van de levenshouding.

1 Voor biografische gegevens met betrekking tot Van Deyssel, zie de kaarten van de Documentatiedienst van het Ned. Lett. Museum, s.v. Alberdingk Thijm.

2 A.J. [d.i. Alberdingk Jr., d.i. Lodewijk van Deyssel], J.A. Alberdingk Thijm, 231.

3 Het is aan anderen dit te kenschetsen of te beoordelen; Louis Couperus schrijft in 1895 in een brief aan Netscher over Van Deyssel als over een man ‘met de sublimiteit van zijn krankzinnigheid’, respectievelijk als over ‘een gek’; aangehaald K. Reijnders, Couperus, 246-7.

4 Vgl. J.M. Acket, Lodewijk van Deyssel, Amsterdam, 1897, 77. Vooral echter de parallel-en-antithese bij P.H. Ritter Jr., Lodewijk van Deyssel, 1921, 5-25, herdrukt in Vertoog en ontboezeming, Utrecht, 1947; Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel. Dertien close-ups, 1964; verder Gerard Brom, Alberdingk Thijm en Van Deyssel, De Beiaard, 1921, II, 460 vlg., waarop gebaseerd is hoofdstuk XV (Vader en Zoon) uit Broms boek over Alberdingk Thijm, Utrecht, 1956, 248-64. Brom is geen overmatig bewonderaar van Van Deyssel, evenmin als Van Deyssel Brom overmatig bewonderde. (Zie Documentatiedienst Ned. Lett. museum, kaart XI van de biografische gegevens over Alberdingk Thijm, die melding maakt van Thijms ongepubliceerde scheldkritiek aan Broms adres naar aanleiding van diens Beiaardartikel; vgl. ook Thijms niet verzonden schrijven aan Brom d.d. 22 december 1921, grotendeels gepubliceerd in Roeping 34 (maart 1959), 658. Voor de kennis van de persoon van Van Deyssel zijn van belang de publikaties van zijn briefwisseling met Frederik van Eeden, Arnold Ising, en Arij Prins, 's-Gravenhage, respectievelijk 1964, 1968 en 1971; verder Godfried Bomans, Mijnheer Thijm, in Van mens tot mens, 1973, 7-61, Anton van Duinkerken, K.J.L. Alberdingk Thijm, in Jaarboek 1951-1953, 195, L.W. Wijnen, Karel Alberdingk Thijm in de kleine republiek, in Rolduc's jaarboek, 1958, 46-68.

[p. 141]

De uitwendige verschijningsvormen zijn uitdrukkingsvormen van innerlijke waarden, van de hoogste innerlijke waarde, die het ‘leven’ is. Van Deyssel is primair levenskunstenaar, in afgeleide zin taalkunstenaar. Zoals zijn vader¹.

Zijn werk, zijn levenstaak naar buiten zag hij in journalistiek en letterkunde. Al vroeg kwam hij tot dit inzicht, namelijk rond zijn zeventiende jaar, toen hij, in de Dietsche Warande van augustus 1881 debuterend, ‘de eer der Fransche Meesters’ verdedigde tegen Nuyens en Schaepman. Iets later ging hij, ‘door de glimlach zijns vaders aangemoedigd’, toneelkritieken schrijven². De hieruit gevolgde toneelstrijd, waarin ook Schaepman en J.A. Alberdingk Thijm zich mengden, duurde een klein jaar³, meer dan voldoende om het strijdros, in een complete veldslag, kruitdamp te hebben doen ruiken, - een zo aanzienlijke hoeveelheid, dat hij er voor jaren opgewonden door zou raken.

In ditzelfde jaar begon Van Deyssel te schrijven aan zijn roman Een liefde, waaraan hij van 1881 tot 1886 werkte. Daartussendoor voltooide hij (in 1882) ‘een lijvigen roman en een ongeloofelijk uitvoerig drama (Martha) in vijf bedrijven, waarvan elk bedrijf wel een geheelen avond in den schouwburg zoude innemen’⁴, - in 1883 een toneelstuk Wederzien⁵ en tussen 1880 en 1886, artikelen over allerlei onderwerpen, waarmee hij, onder liefst negen verschillende pseudoniemen, soms hele afleveringen van de Dietsche Warande vulde.

Vanaf 1883 begint zijn activiteit de vormen aan te nemen waarin zij historische betekenis kreeg: de Nieuwjaarsdagontboezeming van 1883, artikelen in dat jaar over Daudet, over Eenzame bloemen van Hélène Swarth, over Gruwzame verhalen van Villiers de l'Isle Adam.

Maar ten tweeden male ontplofte in 1886 een bom met de brochure Over literatuur aan het adres van de overigens toch wel zeer gewaardeerde Frans Netscher⁶. Geheel in de in deze essays ontvouwde gedach-

1 Van Deyssel keurt het in Huysmans (als hij diens La Cathédrale behandelt; VO 4, 322) af, dat deze de Kunst aanbidt. Van Deyssel is van oordeel, dat de kunst uitdrukking van Levensliefde moet zijn; Huysmans echter ‘heeft de Kunst gesteld bóven het Leven, boven het door hem onbegrepen Leven’.

2 Namelijk in het weekblad De Amsterdammer, vanaf 14 mei 1882. Vgl. H.G.M. Prick, J. de Koo en Lodewijk van Deyssel, Ni Tlg 50 (1957), 253-8; dez., Van Deyssels eerste publicatie, Ni Tlg 46 (1953), 155-9. Het citaat over de ‘glimlach zijns vaders’ bij A.J., J.A. Alberdingk Thijm, 316.

3 W. Bennink, Alberdingk Thijm, Utrecht, 1952, 121-6 en 129-32.

4 A.J., J.A. Alberdingk Thijm, 316. Is met deze roman Een liefde bedoeld? Of Een visschersmeisje? Van deze laatste roman voltooide hij niet minder dan achttien hoofdstukken, - naar Prick mij meedeelt: moeizaam te lezen teksten, die aan een stuiversroman doen denken.

5 Opgenomen in VO 11.

6 Over deze brochure en de reacties erop G.H. 's-Gravesande, a.w., 92-104. - Uit deze zelfde tijd moet dateren het befaamde Nieuw Holland. Van Deyssel heeft het voorgesteld alsof het stuk dateert van 1884; het is echter grotendeels geschreven na Een liefde, namelijk in 1886 en 1887. Zie H.G.M. Prick, Ontstaan en achtergrond van ‘Menschen en Bergen’, Roeping 30 (1954), nr 5. Gepubliceerd werd het eerst in de eerste bundel Verzamelde Opstellen van 1894. Over een en ander, behalve Prick, G.H. 's-Gravesande, a.w., 151-66.

[p. 142]

ten- en gevoelensgang, ligt de befaamde reeks kritieken uit de jaren tachtig; hij solt ongenadig, hij verheft hemelhoog. Naargelang het in zijn kraam te pas komt, analyseert hij met pijnlijke nauwgezetheid of brandt, soms onmiddellijk daarop, met loslating van deze observatie los in lyrische vervloeking of verheerlijking. Het is de periode van de adoratie óók van het woord, de woordkunst en het kunstwerk. Dan ontstaat vaak als het ware - en in zekere zin ‘los’ van het behandelde werk - een lyrisch relaas, dat het behandelde werk eigenlijk alleen als aanleiding heeft; er ontstaat wat Van Deyssel-zelf noemt een ‘kunstwerk’, niet een ‘kritiek’. Het zo ontstane ‘kunstwerk’ weet hij (althans weet hij láter) heeft weinig of geen waarde als ‘eigenlijke kritiek van het gelezen boek’¹. Daarnaast, eventueel daarna, kon men zich toeleggen op de zo objectief mogelijke analyse van het werk, waarbij als criterium ter vaststelling van de schoonheid genomen werd ‘de mate van schoonheid, van wezenlijkheid van het gevoelen, en de nauwkeurigheid of zuiverheid, waarmede dit gevoelen werd vertolkt’². Subjectieve en objectieve reactie te verbinden tot een regelmatig geheel achtte hij de taak van de moderne literatuurbeschouwer³.

Bovendien weet Van Deyssel, dat hij datgene ‘wat hij gevoelt over of naar aanleiding van het werk in quaestie’ op zijn beurt weer kan (moet) beschouwen⁴. Met andere woorden: Van Deyssel onderscheidt tussen:

1 Zijn relaas over Le Rêve van 1888, uitg. door H.G.M. Prick, Maatstaf 20 (1972), 404-7.

2 Feesten van Jac. van Looy, VO 8, 3 vlg.

3 Over literatuur, VO 1, 35. - Een markant voorbeeld in zijn behandeling in Het schoone beeld (VO 4, 197-271) van Maurice Maeterlincks Aglavaine et Selysette. Het eerste deel een subjectief, lyrisch relaas over het beeld dat in hem als lezer ontstond bij de lectuur, een ‘liefkoozende mijmering’ niet over het werk zoals het is, maar - nota bene - zoals het bedoeld is (lees: volgens Van Deyssel bedoeld moet zijn, namelijk door Maeterlinck). Het tweede deel handelt over de realisatie die op papier staat; daarvan geeft hij dan een stilistische ontleding. Aanvankelijk was het wel zo, dat Van Deyssel voor zichzelf niet nauwkeurig onderscheid maakte tussen de ‘aandoeningen’ die hij bij lezing kreeg, en de tekst-zelf van het werk; later gaat hij die - zoals hiervoor vermeld - duidelijk van elkaar onderscheiden. Dat hij dit later gemaakte onderscheid tussen subjectieve reactie en objectiever beoordeling aanvankelijk niet onderscheidde, blijkt uit zijn uitlating naar aanleiding van zijn beoordelingen van Zola: ‘Het misverstand in mijn vroegere waardering van Zola is geweest, dat ik mijn gedachte, die door de lektuur ontstond, voor den directen indruk of afdruk van het gelezene in mijn geest heb gehouden’ (VO 11, 237).

4 Uitvoerig hierover K. Reijnders, Couperus, 514-64.

[p. 143]

a. het kunstwerk, b. zijn - soms zeer subjectieve - concretisatie van dat kunstwerk, c. zijn eigen beschouwing (in de geest) van die (eigen) concretisatie. Een voor die tijd opmerkelijke prestatie, te verklaren uit Van Deyssels zichzelf ook observerende persoonlijkheid en zijn constante toeleg op waarneming.

De literaire tactiek¹ van die dagen bracht mee, dat in bepaalde gevallen het objectieve element wel zeer in het gedrang kwam. Dat is uiteraard niet ‘objectief’. Het is wel zo, dat de orkaan van Van Deyssels bewondering of afschuw, die telkens slechts schijnbaar luwde om direct daarop met verhevigde kracht in de geladen atmosfeer van de Hollandse literatuur van die dagen los te barsten, het luchtruim heeft gezuiverd. Wat Huets bijtende, intellectualistische kritiek niet vermocht, noch Kloos' scherpzinnige, maar bedachtzame beoordeling, kon Van Deyssels tornado: hij schiep een sfeer van enthousiasme, van geestdrift, die het steriele verwierp en alleen het waarachtig levende aanvaardde. Geen academische maatstaven, geen abstracte gedachten of godsdienstige theorieën, geen overlevering of conventie hadden in zijn oog waarde, alleen de innerlijke ervaring van het leven en de nauwkeurigheid of zuiverheid van de vertolking van het leven. Niet dus primair de ‘woordkunst’ op zich intrigeert hem, maar de woordkunst als zichtbaarwording van ‘de persoonlijke ziel’ en het individuele leven. Dit individuele leven is de uiting van de hoogste werkelijkheid, de hoogste waarde: het leven-zelf, ook wel genoemd de natuur.

Heel Van Deyssels mentaliteit in deze jaren bracht hem ertoe zich positief te verhouden ten aanzien van de samenleving, met name de Nederlandse. Deze samenleving immers zag hij als de uiting van het leven-zelf, de natuur. Het is zeker niet zo, dat ‘alle’ Tachtigers zich uitsluitend negatief verhielden ten aanzien van de volksgemeenschap. Veeleer meenden verschillenden - en Van Deyssel is daar een sprekend voorbeeld van - in de aanvang van de beweging en in de vreugde over hun nieuw ontdekte wereld dat hun beweging, gestuwd door hun zelfbewust, hartstochtelijk bewogen Ik in staat zou zijn niet alleen een nieuwe schoonheid te scheppen, maar dat zij daardoor ook de verburgerlijkte, vervlakte maatschappij zouden kunnen bezielen tot de grootsheid van hun eigen hartstochtelijk leven; de socialistisch georiënteerden onder hen meenden zelfs tot een waarlijk beleefde broederschap te kunnen inspireren.

1 Hiermee bedoel ik wat voortvloeit uit de strijd van de richtingen: polemieken met collega's, het verlangen een bepaalde stroming te bevorderen of te bestrijden, enz. Deze ‘literaire tactiek’ wordt telkens opnieuw in bewogen perioden beoefend. Het is noodzakelijk bepaalde geschriften en uitlatingen vanuit de gezichtshoek van deze ‘tactiek’ te beoordelen.

[p. 144]

Zowel de verheerlijking van de kunstenaar als de strekking van zijn werk, dat de mensheid een beeld van een schonere wereld voorhoudt, droegen aanvankelijk bij hen dan ook geenszins een anti-maatschappelijk karakter. Veeleer beogen zij - de grote droom ook van Duitse en Engelse romantiek! - ook een schone maatschappij-ordening te scheppen, waarin de individuen zich edel kunnen uitleven, en zich in schoonheid uiten. Verwerpend het hun omringende leven voorzover dit verburgerlijkt was, en de aan hun generatie voorafgaande kunst, streven zij naar een schonere samenleving, een edeler kunst. Zij wilden ‘Holland hoog opstoten in de vaart der volken’, in Nederland het schone, krachtige leven verwerkelijken dat zij zich droomden, de grote kunst ook scheppen die vergeleken kon worden met de meest indrukwekkende werken van de klassieken en de beste Engelse dichters (Van Deyssels Nieuwjaarsdagontboezeming (1882-83), Nieuw Holland (1886-87), en zijn Over literatuur (1886) zijn de duidelijke getuigen van dit verlangen). Ook dit streven wortelt wel in de pantheistische grondgedachte van hun wereldbeeld; alle menselijke wezens immers komt het toe te delen in het ‘Leven’, dat zij ontdekten; in het wijdingsuur van de schoonheid worden alle mensen broeders: ‘Komt met ons zalig zijn’, zegt Van Deyssel. Mèt ons, zegt Van Deyssel in verlangen naar gezámenlijk beleven van de opperste verrukkingen.

Het algemene leven echter uit zich alleen individueel, als leven in (tal van) individuen. De mens ervaart het machtige algemene leven persoonlijk. Van Deyssel beleefde het zelf zeer intens individueel en binnenwaarts gericht. Dat blijkt uit zijn geschriften in deze jaren.

In de jaren 1881 tot 1886 schreef hij, zoals vermeld, zijn roman Een liefde; het werk was eind 1887 afgedrukt en werd door de uitgever begin 1888 in de handel gebracht¹. Wat Busken Huet met zijn leer over de kunst als passie in Lidewijde beoogde, verwerkelijkte Van Deyssel in Een liefde². Passie hier begrepen als uitbeelding van erotische

1 Over deze data H.G.M. Prick en A.L. Sötemann, Ni Tlg 62 (1969), 294-5, alsook H.G.M. Prick, Bij de heruitgave van de eerste druk van Lodewijk van Deyssels Een Liefde, Maatstaf 22 (1974), 1-10, met belangrijke gegevens over de voorgeschiedenis van het, aanvankelijk nog veel uitgebreider, manuscript. Deze inleiding van Prick werd ook opgenomen in de heruitgave van de eerste, integrale druk van Van Deyssels Een liefde, 's-Gravenhage, 1974.

2 Van Deyssel heeft overigens het naturalisme nimmer exclusief als de alleenzaligmakende kunstleer gesteld. ‘Laat ons gelooven aan de kracht der romantiek, laat ons gelooven aan de kracht van het naturalisme, en hopen we op de toekomst eener kunst, die uit de vereeniging van beide machten zal geboren worden’, - schreef hij achttien jaar oud. Iets later stelt hij, in een brief aan Arij Prins van 30 jan. 1885, naast en tegenover zijn ‘bewondering’ voor de ‘dichters der laatste generatie’ (hij noemt Kloos, Verwey en Van Eeden), zonen van Swinburne en Shelley, zoals hij ze noemt, zijn mening: dat ‘hun school, hun kunst niet de onze kan zijn’. De dag van morgen en de hele volgende eeuw, meent hij, behoort aan de generatie van Balzac en Zola. Aangehaald G.H. 's-Gravesande, a.w., 44-6. Vgl. ook F. Jansonius, Lodewijk van Deyssel, Lochem, z.j. [1954], 39-40.

[p. 145]

hartstocht, de liefde - zowel de zinnelijke als de geestelijke - van de fijngevoelige Mathilde voor haar alledaags-burgerlijke man. Het boek kent objectieve uitbeelding van de werkelijkheid rondom en van dit liefdeservaren. Geleidelijk echter groeit de liefde van Mathilde buiten de proporties van het normale dagelijks beleven, althans voorzover dit beleven tot dan toe in de Nederlandse letterkunde was voorgesteld. Men ziet de beschrijving van de ‘normale’ werkelijkheid overgaan in, soms geheel wijken voor de inleving in de bijzondere gewaarwordingen die Mathilde van de werkelijkheid ondergaat. Er is een sterke wisselwerking tussen deze gewaarwordingen en haar liefdesleven; beide stuwen elkaar op tot steeds hoger intensiteit: haar liefde doet haar de werkelijkheid voortdurend intenser en subjectiever doorvoelen en doorleven; doorleving van uiterst subjectieve gewaarwordingen - het ‘sensitivistisch’ element in het boek - zweept haar liefdesgevoel verder op tot een exaltatie van haar sentimenten die haar de reële mens uit het oog doen verliezen. Tot zij de breuk doorziet die optreedt tussen fantasie en werkelijkheid, en zij uit haar verrukkingen terugkeert tot de ontnuchterende werkelijkheid; de extase, waarin mens en wereld samenvloeiden, stort ineen; de schone waanzin der liefde, die haar het heelal deed gewaarworden op een wijze als voordien in onze letterkunde niet werd beschreven, wijkt voor gewoonheid en alledaagsheid. In Een liefde gaf Van Deyssel het drama van de aardse liefde die tot verrukking stijgt om in ontnuchtering te eindigen.

Zo vlocht dit boek diverse aspecten van het artistieke streven van Tachtig op merkwaardige wijze samen: realistische observatiekunst met impressionisme, over sensatie stijgend tot extase. Maar een roman in de gewone zin van het woord werd het niet. Van Deyssel volstond niet met de beschrijving van een reeks gebeurtenissen met betrekking tot duidelijk herkenbare figuren; het aantal gebeurtenissen is minimaal, en van de twee hoofdfiguren wordt Mathilde geleidelijk minder duidelijk zichtbaar en aanvaardbaar naarmate zij geacht wordt¹ de uiterst verfijnde en geëxalteerde gewaarwordingen te ervaren.

1 Geacht wordt; het is immers niet erg waarschijnlijk dat een niet zó bijzondere jonge vrouw als Mathilde dit alles in zich doorleeft. - Deze opvatting wordt achteraf bevestigd door een tekst van Van Deyssel-zelf: ‘Mathilde ziet dat zelf niet; zij heeft er de vage sensatie van. En dan zie ik het voor haar’. Vgl. H.G.M. Prick, Rond Van Deyssels beoordeling van Gorters Verzen, Ni Tlg 52 (1959), 102, noot 2.

[p. 146]

Hiermee is, naar Frans Coenen analyseerde, meteen de zwakheid van deze roman als ‘roman’ (objectiverend verhalend) aangeduid: terwijl Van Deyssel wilde uitgaan tot de wereld van de mensen (met de bedoeling de werkelijkheid ervan op papier te zetten), vindt hij geen ander tehuis dan de eigen ziel. Slechts tijdelijk en terloops vermag hij door te dringen in, en mee te leven met anderen; na korte tijd keert hij toch weer terug in de eigen ziel, van welker grootse verbeeldingen dit werk de uitbeelding geeft¹.

In de jaren 1882 tot 1884 was Van Deyssel wat hij noemt zich bewust geworden van zijn ‘heroïsch-individualisme’². Hij had zich in deze jaren ‘in het Amsterdamse uitgaande leven nadrukkelijk gemanifesteerd als de heroïsch-individualistische dandy’³. Het heroïsch-individualisme berust volgens hem op de overtuiging dat het meest wezenlijke in de mens niet is de uiterlijke werkelijkheid die de omgeving van en aan hem ziet, maar zijn eigen innerlijke werkelijkheid, de waarheid, de verbeelding. Het duidelijkst heeft Van Deyssel dit soort leven - láter dan hij het beleefde (1883-1884) - tot uitdrukking gebracht in de Heroiesch-individualistische dagboekbladen van het Ik (1890-1891), in een (niet gepubliceerd) drama in verzen Napoleon (1895), in Caesar van 1898⁴, (waarin echter niet alleen de heroïsch-individualistische houding wordt weergegeven, maar ook de daarop volgende).

Hij had, als ‘heroïsch-individualist’, het gevoel de opperste mens te

1 Over Een liefde, zie Frans Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging, Middelburg, 1924, 58-72, en Frans Erens, Litteraire meeningen, Maastricht, z.j. [1928] 169-85. De oude polemieken rond het boek betroffen ook de ethische waardering ervan; vgl. Frederik van Eeden, Een onzedelijk boek, Studies I⁴, 27-49; Albert Verwey, Mijn meening over L. van Deyssel's roman Een liefde, De oude strijd, 245-274; Harry G.M. Prick, J.A. Alberdingk Thijm en de roman ‘Een Liefde’, Ni Tlg 47 (1954), 107-11; Anth. Donker, Een castigering met eigen hand, Crit. Bull., april 1956, 15-8.

2 Onderdeel daarvan: het dandyisme. Over het dandyisme zie K. Reijnders, Couperus bij Van Deyssel, 468-90, en Onder dekmantel van etiket, A'dam, 1972, 1-39.

3 Harry G.M. Prick in Lodewijk van Deyssel. Het vreemd en heerlijk Heelal, Amsterdam, 1973. Prick noemt speciaal de jaren 1883 en 1884.

4 Caesar werd gepubliceerd in Verbeeldingen [1908] en VW 6, 215-34. Het blijkt echter dat het daar gepubliceerde slechts een deel is van het geheel. In Maatstaf, nov. 1955, Over ‘Caesar’, 659-72, heeft H.G.M. Prick ook het z.g. tweede gedeelte van Caesar gepubliceerd. Daaruit blijkt, zoals boven al werd opgemerkt, dat Van Deyssel in Caesar niet alleen het heroïsch-individualisme tot uitdrukking heeft gebracht, maar ook de daarop tot 1898 volgende perioden. Hij beeldt deze laatste - in het tweede gedeelte - minder scherp en helder uit dan hij het heroïsche uitbeeldde; hij heeft elders de latere fasen helderder beschreven. Maar de publikatie is van belang omdat eruit blijkt, dat Van Deyssel meer dan alleen de heroïsch-individualistische periode wilde geven.

[p. 147]

zijn, in wie de geestelijke eigenschappen van de mens in de hoogste graad aanwezig waren. Hij meende het vermogen te bezitten boven zijn eigen, de geest samenstellende, eigenschappen uit te rijzen en die naar willekeur¹ te richten, en, hiermee samengaande, het vermogen om het leven der mensheid te ontleden en het weer samen te stellen anders dan het was². Hij voelt zich de Wilskrachtige, de bezitter van Almacht. Deze Almacht wérkte nu nog wel niet, maar eens zou zij het doen; dan zou hij ook uítwendig keizer zijn, de meest wetende, de het best besturende, de schoonst of best Zíjnde, de belichamer van de beste of opperste gedachte. Het gevoel van Alvermogen was de opperste gedachte, ‘daar het was de levende Gedachte, die zelve ... is: de tegenwoordigheid van God, dat is: God zelf’. Zijn zieletoestand acht hij ‘niets anders dan het leven van God in een mensch’.

Voorlopig kan hij zijn keizerschap uitwendig niet anders demonstreren dan door zijn dandyisme. Hij demonstreert zijn subjectieve uitzonderingspositie tussen de mensen, zijn keizerschap-naar-eigen-verbeelding door zich in gedragingen, kleding, esthetische genoegens van de mensheid te onderscheiden³. De bewuste dandy, stelt hij, overtreft de wijsgeer in volledigheid, daar hij in de gedachte is, en tévens daarvan de uiterlijke verschijning; hij overtreft de kunstenaar, inzover hij werkt met levende zelfstandigheid en in het omgevende leven zelf⁴.

Na enige tijd echter blijkt, dat het innerlijke alvermogen zich in de uiterlijke werkelijkheid niet min of meer automatisch geldend kan maken, met het gevolg dat hij ook niet als keizer wordt erkend.

Dan rijst de vraag welke middelen hij moet gebruiken om zich wel te doen gelden, dit met het voorlopig doel de regerende koning voor hem te doen plaats maken. Dit zou kunnen door daden, door het verkondigen van leerstellingen, door indruk te maken met de wijze waarop hij deze stellingen verkondigde; deze zouden zijn landgenoten de overtuiging doen aannemen dat zij gelukkiger zouden worden indien zij hem koning maakten⁵.

1 Vgl. de theorieën van de Duitse romantici, b.v. O. Walzel, Deutsche Romantik I, Leipzig, ⁴1918, 29.

2 Caesar, in VW 6, 217.

3 Maar op dezelfde wijze als de artiest de dandy speelt, speelt hij op andere momenten de ‘burger’, de eerzame burgerman, boetseerder op telkens andere wijze van het eigen mens-zijn. Zie de motivering Het Rembrandt-feest in 1906, 267, in Beschouwingen en Kritieken³.

4 Lodewijk van Deyssel, Prozagedichten², Het Ik, 333-4.

5 Men zie in Pricks uitgave van Het leven van Frank Rozelaar, Zwolle, 1956, 303-4, het schema van een tien vellen beslaand ‘Levensplan’ van Van Deyssel uit 1897, dat o.a. uitmondt in het presidentschap van de republiek der Nederlanden! De Napoleon-idee heeft hem zijn hele leven beheerst; zie Rozelaar, dez. ed., 303, noot bij 17 oktober 1897. Bij dit alles overigens te bedenken dat Van Deyssel, als hij handelt over zijn Napoleontische opvattingen en zelfwaarneming schrijft: ‘wij zijn zoo en daarenboven spelen wij het maar’ (VO 7, 251; vgl. 280, 298, 323). Zijn zelfontdekking als dandy van keizerlijke allure te Parijs dateert van 1883 (vgl. K. Reijnders, Onder dekmantel, 25).

[p. 148]

En als hij er niet in zou slagen langs deze meer diplomatieke weg keizer te worden, dan was daar nog de andere: het schrijven van een gedicht zó schoon en volkomen dat hij op grond daarvan de meest verheven mens, de schoonste en wijste zou zijn, en dat op grond daarvan hem het koningschap in de ogen der mensen zou toekomen.

Dit is dus zijn voornemen. Het komt er, verklaart hij later, niet zozeer op aan, dat juist dít zijn voornemen was. Het was alleen zijn voornemen, omdat dit hem het beste toescheen wat een mens kon doen. Hij kon dit, dit grootste, omdat hij immers alles zou kunnen. (Maar hij had zich ook kunnen voornemen iets anders te doen). Dit alvermogen, dit gevoel van almacht, van zich buiten het leven te stellen en er dan mee te doen wat hij wilde, noemt hij een van de wijzen van te zijn in de ‘Eeuwigheid’ of ‘God’¹.

Noch echter langs de weg van de diplomatieke carrière, noch langs die van de dichtkunst of anderszins, slaagt hij erin zijn doel te verwezenlijken. Dientengevolge neemt hij - daar hij zich toch bleef gevoelen als de opperste - een toestand van disharmonie als onveranderbaar aan. Hij keerde zich dan tegen het Leven, dat lelijk moest zijn, daar het immers weigerde zijn beste deel als zodanig te erkennen en te plaatsen.

Medio 1885 woonde Van Deyssel te Laroche; uit zijn verblijf aldaar resulteerde (1886-1890) Menschen en bergen. In 1887 trouwde hij; daarna woonde hij te Houffalize en schreef er zijn fantasieën en kritieken over La Terre, La Rêve, Lidewijde en de De Goncourts²; tussen mei 1887 en maart 1889 werkte hij aan De kleine republiek.

Wat in Een liefde door een zekere samenhang van verhaal werd saamgehouden verbrokkelde in het daarop volgende grote werk De kleine republiek (1889). Ook hierin talloze uiterst nauwkeurig geobserveerde waarnemingen, maar meer nog: impressies van levensmomenten, die steeds persoonlijker en meer geïsoleerd worden ervaren³. Overzicht en synthese raken geheel op de achtergrond om plaats te

1 Frank Rozelaar, ed. Prick, 30-2.

2 VO 9, 3. Over zijn verblijf te Houffalize Gedenkschriften, 227-44.

3 De kleine republiek bevat de herinneringen aan zijn verblijf op de kostschool Rolduc te Kerkrade (1875-1878), waarvan hij als leerling verwijderd werd. Vgl. L.W.W. Wijnen, Karel Alberdingk Thijm in de kleine republiek, Rolduc's jaarboek, 1958, 46-69; over de artistieke waarde van dit boek Frans Coenen, Studiën, 72-80; F. Jansonius, Lodewijk van Deyssel, 84-88.

[p. 149]

maken voor indrukken bínnen de persoonlijkheid, die zonder verband met elkaar en met de buitenwereld een eigen leven gaan leiden.

Dit proces zette zich voort in kleinere prozastukken uit deze jaren, als het reeds genoemde Menschen en bergen (1886-1890), in Afsterven (1891), De koning der eeuwen (1891) en vele andere moeilijk verstaanbare en moeizaam tot stand gekomen¹, uiterst individuele expressies van uiterst individuele emoties²; verhaal, denken, voelen, verbeelden, dit alles valt uit elkaar in momentane gewaarwordingen, een eindeloze reeks wisselende impressies, waarbij het persoonlijk Ik opgelost wordt, verengd in partiële emoties, ontbonden en bijna tot waanzin gedreven. Het was wel niet de bedóeling van Van Deyssel te geraken tot deze inkeer die het Ik verengt en vernietigt; veeleer heeft hij beoogd in deze emoties en impressies te geraken tot een bewustzijnsverwijding, tot een kosmisch ervaren, tot een gewaarworden van universaliteit, van ziel en eeuwigheid. Dit echter zoekende langs de weg van het zintuiglijke leven, de verbijzondering daarvan en de gewaarwording ervan, nog wel in haar momenten uiteengelegd, kwam hij veeleer aan bij de tegenpool van het psychische³. Naar de resultaten mislukt, zó, dat deze teksten onleesbaar zijn geworden, blijft het streven uiterst belangwekkend, temeer waar het in de komende jaren in andere banen geleid zal worden die wèl tot het beoogde resultaat zullen leiden (te denken valt aan Frank Rozelaar).

Deze en de nu volgende jaren⁴ worden - niets ongewoons overigens bij Van Deyssel - gekenmerkt door een grote wisselvalligheid van stemmingen, gemoedsaandoeningen, meer of minder ernstige lichamelijke en geestelijke crises.

Het grote doel waarop hij met zijn heroïsch-individualisme had gemikt, was niet bereikt. Hij was niet erkend als de grootste, schoonste, wijste, dus ook niet tot keizer uitgeroepen. Vanaf 1888 wíst hij dit. Aanvankelijk drukt deze wetenschap hem ernstig terneer, temeer daar hij weet dat de oorzaak van zijn falen gelegen was in de kracht van zijn ‘hartstochten’.

1 Vgl. voor dit laatste Harry G.M. Prick, Ontstaan en achtergrond van Menschen en Bergen', Roeping 30 (1954), 172-87.

2 Andere prozastukken van dit of althans verwant genre waren in deze jaren Sneeuw (1888), In de zwemschool (1891), Jeugd (1892), Apokalyps (1891-1893).

3 Fr. Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging, 72-88, ontleedde deze geschriften van Van Deyssel nader.

4 In maart 1889 was hij, na de dood van zijn vader, naar Nederland teruggekeerd. Sober en teruggetrokken woonde hij van augustus 1889 tot februari 1893 in Bergen-op-Zoom. Hij vermeed alle afleiding en leidde het bestaan van een kluizenaar.

[p. 150]

Hij wordt er aanvankelijk wanhopig onder, maar tracht toch weer de hoge geestes- en gemoedsgesteltenis te herwinnen. Daartoe, beseft hij, zal hij zijn hartstochtenleven moeten leren bedwingen en de levenswijze voeren van het ‘goede leven’. Dit moet hem weer brengen tot de exaltatie waarnaar hij zozeer verlangt.

Maar eerst in 1891 werd hij ‘in een sterk gevecht met (zijn) hartstochten gewikkeld’. Hij overwint er enkele. Daarbij blijkt hem, dat hij aanvankelijk de moeilijkheid om hartstochten te bedwingen zéér onderschat had. Hartstochten bedwingen vereist niet meer of minder dan de kracht het alvermogen binnenwaarts te doen werken. Wat hij dus aanvankelijk krachtens dit vermogen búiten zich had willen verwerkelijken, tracht hij nu bínnen de eigen persoonlijkheid te bereiken. Hij wil worden een mens van het inwendig en niet van het uitwendig leven, een mens van Gedachte en Verbeelding, niet van de daad¹. Binnen het kader van dit goede leven kent hij dan in juni en juli 1891 een periode van exaltatie, die hem een nieuwe ‘waarheids’ opvatting brengt, namelijk die van wat hij zijn mystiek noemt.

Niet zozeer betrokken op de uiterlijke wereld, op de lichamelijkheid, zoals met het heroïsch-individualisme het geval was, is zij een werkzaamheid van de geest die abstraheert van alle materiële werkelijkheid; het gaat hier om het beleven van de hoogste geesteswerkingen door die geest in zichzelf².

De indringende waarneming van de werkelijkheid buiten het subject wordt bij Van Deyssel dus nu steeds sterker gesecondeerd door aandacht voor het leven van de ziel. Van uitzonderlijk belang voor het stimuleren van die aandacht is zijn ervaring van de sensatie. Hij omschrijft die sensatie aanvankelijk als ‘het uiterste verfijningsstadium van geëmotioneerde waarneming’; naderhand als ‘het hoogste leef-moment’; dat wordt gekenmerkt door voor hem duidelijke verschijnselen in de psychisch-fysische sfeer (o.a. de ervaring waarbij men zich buiten het huidig ogenblik waant, bijvoorbeeld terug verplaatst in zijn jeugd of verplaatst in de ouderdom³); in de hoogste fase als een toe-

1 Frank Rozelaar, ed. Prick, 31-32.

2 Vgl. Van Deyssels toelichting van 1937 op de inleiding tot Frank Rozelaar, afgedrukt in de uitgave van dit laatste werk door H.G.M. Prick, 298-300.

3 Zie K. Reijnders, Couperus bij Van Deyssel, 214: ‘Met het woord “Sensatie” heb ik bedoeld: een zeer bepaald, psychiesch-fyziesch fenomeen, karakterizeerend den moments-staat, waarin, zóo, dat hij het fyziek gewaar wordt, dus: met een zelfde soort zekerheid het gewaar wordt als waarmeê hij de lamp op de tafel ziet staan, - de mensch zijne ziel voelt leven, het ontijdelijke, boven-zintuigelijke in hem bewust voelt worden.
De Sensatie komt op twee wijzen tot des menschen ervaring. Of hij is ergens, - bij muziek of in ander bizonder opgewekt zieleleven, - en het gebéúrt hem eenvoudig; òf: hij gaat zitten schrijven en nu, - evenals de herinnering hem óbservaties kan aanvoeren, die hij vroeger gedaan heeft zonder het te weten - exalteert hij zich tot een retrospektief beleven der Sensatie: hij brengt zich het verleden leven te binnen en leeft het dan, niet in staat-van-Observatie, maar in staat-van-Sensatie’.

[p. 151]

gangspoort tot de extase. (‘Extase is de wondere woning, waarvan de sensatie de deur is’): een ‘leven zonder ruimte en zonder duur, onttogen aan de aandoenbaarheid door in lagere zintuigen-werking waarneembare verschijnselen’, het leven in ‘het Oneindige Leven’. Deze gedachtengang komt volledig tot zijn recht in de beoordeling van Couperus' Extaze (1892), dat hij zeer bewonderde: hij vond daarin verwerkelijkt wat hij zelf als hoogste wens koesterde: te leven in sensatie en extase. Sensatie en extase zijn voor Van Deyssel dus geen literaire figuren, maar levenservaringen, waardoor de ziel zich van zichzelf bewust wordt, van haar afzonderlijk bestaan ook. (Als hij, althans in een meer gevorderd stadium, de verwoording van de sensatie in een tekst bedoelt, noemt hij deze verwoording ‘sensitivisme’)¹.

Deze belangrijke kentering, die zich met name voltrok in de jaren rond 1890, werd voor de lezers van De Nieuwe Gids van 1891 duidelijk uit zijn constatering van De dood van het naturalisme². Daarna uit het befaamde opstel Van Zola tot Maeterlinck (1895)³, waarin hij een ‘lijn’ trekt van Zola naar Maeterlinck en Ruusbroec, van observatie naar impressie, sensatie en extase.⁴.

De reeks observatie-impressie-sensatie-extase moet, zegt Van Deyssel, worden verstaan als een continue ontwikkelingsgang in het verloop van cultuur of individu. Van Zola tot Maeterlinck schetst deze ontwikkeling als een ontwikkeling niet sprongsgewijze of als een reactie van de laatste op de eerste, maar als een geestesevolutie, een stijging uit de

1 Over deze aangelegenheid uitvoerig K. Reijnders, Couperus, vooral 132-68. Daar ook, 140, een opsomming van de verschillende perioden waarin Van Deyssel (vanaf 1887 tot na 1943) in de extase geleefd zou hebben.

2 De Nieuwe Gids, 1 april 1891.

3 VO 2, 285.

4 Een aparte functie noemt Van Deyssel die van de fantasie, die een ander uiterste is, dat staat tegenover de sensatie (als uitersten raken zij elkaar, zegt Van Deyssel). Hij onderscheidt dus twee ‘orden van funktiën’:

Deze ‘fantasie’ past niet in Van Deyssels systeem: hij kent twee ‘hogere werkelijkheden’, die van hemzelf (sensatie - extase) en die van Kloos-Verwey (de fantasie). Hij heeft het voornemen (in 1895) ‘een groot op zich zelf staand, kritiesch werk’ te vervaardigen: ‘een indringende verhandeling over het verschil der twee ‘hoogerewerkelijkheden’; het is er nooit van gekomen. De plaats van de fantasie wijst hij globaal aan in het opstel over Gorters Verzen, VO 3, 61-73. Vgl. ook K. Reijnders, Couperus, 188-92.

[p. 152]

observatie naar de geestesverrukking. De grote betekenis van de eigen tijd achtte Van Deyssel hierin gelegen, dat men de sensatie had leren ervaren als experimenteel, positief en materieel invoerend in het ‘ándere leven’. Zij is het essentiële van het leven van de eigen tijd, zij heeft de mens de realiteit van het hogere leven leren kennen, dat zo lang alleen een verbeeldingsvoorstelling had geleken. ‘En daarom heeft hij, die het eerst van Sensatie heeft gesproken... de lichte gelukspoorten opengezet voor de duistere menschheid dezer tijden’¹.

Na de ‘roes onzer onmiddellijke kontakten met de op-het-eerste-gezicht waarneembare natuur’ en wat daaruit volgde, is dus nu de ‘ziel’ teruggevonden², het hogere leven van de ziel, het psychische leven van het bewustzijn. En van hieruit - van deze wending van buiten naar binnen, van de natuur naar de ziel - vond dus de doorbraak plaats naar het absolute, het eeuwige, waartoe sensatie en extase opvoeren. Vanuit dit hogere eeuwige, dit (door hem zo genoemde) ‘goddelijke’ vindt dan wederom de afdaling plaats naar dit aardse en menselijke, waarin het ‘goddelijke’ zich manifesteert.

Naar het diepste wezen van zijn bedoelingen kan Van Deyssel van nu af dan ook ‘mysticus’ heten: de hoogste vermogens van de ziel vermogen deze ziel op te voeren tot het pure ziel-zijn, tot haar ‘essentie van deel van God (= het Onkenbare)’³. Het zekere weten van het zijn van dit eeuwige en de uitstraling ervan tot in het kleinste-menselijke⁴ brengt hem ertoe ook in dit kleinste het eeuwige te willen zien oplichten. En deze hoogste waarheid is voor hem tegelijk hoogste schoonheid en hoogste geluk. Door de ontwikkeling van deze gedachtengangen meent Van Deyssel een ‘religieuze’ taak te hebben volbracht: hij is erin geslaagd aan ‘den mensch den hemel te geven in plaats van het vooruitzicht daarop of het verlangen er naar’⁵. Met de hemel in de ziel aanschouwt hij alles van deze wereld; de aarde verschijnt als ‘zijnde in den hemel’⁶.

De lezer van ons overzicht over de romantiek⁷ moet dit alles bekend in de oren klinken. Niet zeer verwonderlijk. Van de grootste betekenis

1 L. van Deyssel, VO 2, 286. In beschouwingen over deze aangelegenheid noemt Van Deyssel naast Maeterlinck ook Ruusbroec. Hij wijst daarmee terug naar de tijd vóór de reformatie. Met de reformatie begon volgens hem een ‘ziele-levens-beweging’, die hij kenschetst als de levenstijd van de ‘Zelf-Vernietiging’ (VO 2, 283).

2 Voor het nu volgende Tot een levensleer, eveneens van 1895, gepubliceerd in Tweemaandelijksch Tijdschrift, nov. 1895, 340-50, herdrukt o.a. in VO 2, 323-35.

3 Tot een levensleer, VO 2, 334.

4 Tot een levensleer, VO 2, 334.

5 Gedenkschriften, 589.

6 Gedenkschriften, 587.

7 Handboek III, 31-4.

[p. 153]

voor deze ontwikkelingsgang is immers geweest zijn lectuur uit deze jaren. Allereerst was hij geboeid door het werk van Maeterlinck, maar ook van diverse mystieke schrijvers en ‘romantische’ wijsgeren¹. Later, omstreeks 1896, begon hij ook Goethe te lezen, die hij naderhand uitgebreider bestudeerde², evenals de ‘voornaamste’, Novalis³. Daar naar zijn mening Goethes wel niet in filosofische terminologie geuite, maar in zijn werk aanwezige levensbeschouwing gelijk is aan die van zijn tijdgenoten, kwam hij door Goethe tot Hegel, Fichte en Schelling, van wie hij Schelling het hoogst stelde. Door Herman Gorter, zijn boezemvriend, kwam hij in aanraking met Spinoza⁴. Daar hij echter in de

1 In een brief aan schrijver dezes heeft Van Deyssel meegedeeld, dat de wijsgeren waarmee hij zich, nauwelijks jongeling zijnde, het eerst bezig hield, waren, eigenlijk toevallig: Kant, Descartes en Cousin. In zijn Bergen-op-Zoomse jaren echter, ‘op rijper tijd, toen er van eenig waarlijk inleven in de hoogere regionen van het gedachtenleven sprake kon zijn’, zoals hij het zelf formuleert, verdiepte hij zich in Dionysius de Areopagiet, Ruusbroec, Suso, Böhme, vooral ook de Heilige Teresia, en ‘voor het zoo te noemen practische, in de Exercitia Spiritualia van Ignatius van Loyola’.
Men vergelijke echter bij deze mededelingen van Van Deyssel de opmerkingen van Harry G.M. Prick in diens uitgave van Het leven van Frank Rozelaar, 307-8, die meent, dat Van Deyssels bewering over zijn bekendheid met Dionysius, Suso en Böhme cum grano salis opgevat moet worden.
Rond 1890 is hij duidelijk bezig met de lectuur van (het leven van) de H. Teresia. Vergelijk zijn Gedenkschriften, 381: ‘Die jaren - September 1889-Februari 1893 - waren voor mij de tijd der mystiek, Maeterlinck, Ruusbroeck, Heilige Teresia, De Ponlevoy (Ignatius van Loyola)’. Zie ook H.G.M. Prick in zijn uitgave van Frank Rozelaar, 308-8, en K. Reijnders, Couperus, personenregister, s.v. Teresia van Avila. De lezing van de Revue Indépendante doet hem ‘geen plezier’ meer hebben ‘in dat gewone impressionisme’, noteert hij 2 november 1889; de Revue Indépendante was toen een orgaan van het symbolisme; zie K. Reijnders, Couperus, 77-8.
Aan de hiervoor genoemde wijsgeren dient volgens de publikatie van H.G.M. Prick, Roeping 28 (1952), 293-4, Thomas van Aquino toegevoegd. Van belang is de daar op 294 aangehaalde opvatting van Van Deyssel over de verschillende godsdiensten en wijsbegeerten.
Volgens de gegevens van Prick, Frank Rozelaar, 307, verdiepte Van Deyssel zich pas in februari en maart 1899 ernstiger in Ruusbroec. De toen gemaakte aantekeningen werden veel later gepubliceerd, in VO 11, Amsterdam, 226-9.
Voor wat Kant betreft, in 1931 heeft Van Deyssel zich nog eens met hem bezig gehouden. Hij schreef toen - 27 juli 1931 - een korte beschouwing over de ‘Vorrede’ van Kants Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, gepubliceerd in De Nieuwe Gids, 1932, I, 14-17.

2 In 1898 Wahrheit und Dichtung (zie H.G.M. Prick, Frank Rozelaar, 328), in 1901, 1902 en 1903 de nadere bestudering; de neerslag hiervan in VO 11, 127-74.

3 Vgl. H.G.M. Prick, Frank Rozelaar, 335, 338, 339; hij bestudeert Novalis vooral in 1898.

4 Schelling bestudeerde hij in de zomer van 1900 in Monschau (Eifel) (zie Documentatiedienst, biografische gegevens, kaart VI). Volgens Prick ‘worstelde’ Van Deyssel met Hegel eerst in 1911, dus elf jaar na Schelling, maar heeft hij het nooit verder gebracht dan de paragrafen van de inleiding tot Hegels Encyclopedie van 1817. Van Spinoza las hij winter 1894 het Traité theologico-politique en naderhand Gorters vertaling van de Ethica.

[p. 154]

geesten van Goethes tijd voortzetters van Spinoza zag, en deze Duitse letterkundigen in tijdsorde dichterbij stonden, hield hij zich minder met Spinoza dan met de achttiende- en negentiende-eeuwers bezig¹.

En hiermee is het beeld van Van Deyssels geestelijke verwantschappen wel duidelijk: zijn verwantschap namelijk met de pantheïstische wijsgeren van de Duitse romantiek en, indirect, Spinoza. Daaraan toe te voegen de heilige Teresia, op wier werk hij zijn mystieke termen en categorieën bouwt² en Ruusbroec.

Als hij eenmaal zover is, laat Van Deyssel ‘de onderscheiding tusschen naturalisme, impressionisme enz. vervallen, daar die zich grondt op waardeering der plastiek alleen. En iets moét gewaardeerd worden naar den Graad van fijnheid en warmte van het “geestelijk spel” daarin’³.

Aanzienlijke produkten van ‘mystisch’ karakter heeft echter de periode direct na 1890 nog niet opgeleverd. Het relatief meest geslaagde ‘mystische’ werk zou Apokalyps moeten zijn.

Maar onder de zich opgelegde dwang het ‘Goede Leven’ te continueren, kwam hij ertoe dagelijks een aantal bladzijden te schrijven, die hij overigens zelf niet tot de hoge literatuur rekende. Zo bewerkte hij, vertalend, Akëdysséril van Villiers de l'Isle Adam; hij schreef de Couperus-achtige novelle Blank en geel (1891-1892; gepubliceerd in 1894)⁴, en daarnaast twee zeer uitmuntende en zeer leesbare prozaboeken van blijvende waarde: Multatuli (1891) en het leven van J.A. Alberdingk Thijm (1893). Deze twee werken van biografisch karakter, geschreven in een rustige, bespiegelende, aan humor rijke stijl, zijn van een hoog menskundig gehalte en analyseren op voortreffelijke wijze belangrijke karaktertrekken en episoden uit het leven van de beide behandelde figuren; zij zijn voor de kennis van deze figuren onmisbaar, en vormen rustige bergtoppen in het alpenlandschap van Van Deyssels oeuvre.

1 Schriftelijke inlichtingen van L. van Deyssel aan schrijver dezes. Over Schelling zie zijn ‘letterkundige dagboek-aantekening’ in De Nieuwe Gids, 1928, I, 569 vlg., daterend echter van augustus 1911; vgl. ook de notitie in De Nieuwe Gids, 1927, II, 323-5 (daterend van januari 1915). Vgl. ook zijn uitlatingen aan het adres van H.G.M. Prick, Roeping 28 (1952), 299-300, waar Van Deyssel zelf het sensitivisme in verband brengt met Schellings Transzendental Idealismus.

2 Vgl. voor dit laatste K. Reijnders, Couperus, 148-52.

3 Dit in 1901; aangehaald K. Reijnders, Couperus, 366.

4 Over Blank en geel H.G.M. Prick, Ni Tlg 54 (1961), 167 vlg., ook in Close-ups; verder K. Reijnders, Couperus, passim. Van Deyssel-zelf was er zeer tevreden over; zie zijn nota van 1921, aangehaald in Close-ups, 184 en K. Reijnders, Couperus, 368-9.

[p. 155]

De poging een toestand van permanente exaltatie te provoceren leidde op den duur tot overspanning; in de jaren 1892 en 1893 volgt een periode van inzinking met heftige zenuwcrises.

In 1893 vestigt hij zich te Baarn. Een reis naar Londen in 1894 heeft tot gevolg dat hij zich ‘herboren’ voelt. In dat jaar ook richt hij met Verwey het Tweemaandelijksch Tijdschrift op, waarin hij van nu af een groot deel van zijn geschriften zal publiceren.

De Londense wedergeboorte duurde niet lang; nieuwe inzinkingen volgden, èn een nieuwe reis (naar Zwitserland, 1895).

Een periode van ‘passieve extase’ volgt in 1895¹. En hoofdzaak blijft het streven het ‘goede leven’ te leven, het leven ‘dans une exaltation permanente, continuelle’², het leven in sensatie en extase, waardoor men de ‘zoo geheeten goddelijken of eeuwigheidszône van het menschenleven (is) binnengegaan’³. In de jaren negentig (namelijk in 1895-6) beschrijft hij zijn psychische ervaringen uit 1891 onder de titel De weg naar het goede leven.

Binnen dit ‘goede leven’ is plaats voor het licht, waarover hij het bij voorkeur heeft, en dat hem van twee kanten gewerd, zoals hij zegt in Tot een levensleer (1895): ‘De zilver-strakke binnen-zon van het Inwendig Leven is in mij opgegaan, en als een gouden licht-stoet-bloem hangt de buitenzon over mij te bloeyen’.

In deze staat richt hij zich, min of meer polemisch, tegen de strevingen van de generatie der jaren negentig, als hij zegt het te betreuren ‘indien een leven, waaruit veel vlottend schoons kon voortkomen, te loor ging door geheel besteed te worden aan vruchteloos bestreven van het monumentale’⁴.

Aan het vlóttend schoons geeft hij doelbewust de voorkeur, overtuigd dat zijn tijd het monumentale niet met de ziel, hoogstens met de geest, en dus niet wezenlijk, bereiken kan. Dan, najaar⁵ 1897, beleeft hij wat men genoemd heeft het ‘wonder van de rozelaar’⁶. Dit ontstond, volgens Van Deyssel, onder invloed van een drietal gebeurtenissen: een

1 Aldus in Pricks uitgave van de Rozelaar, 29 en 301; in de Biografische gegevens wordt echter najaar 1896 genoemd.

2 Aangehaald bij H.G.M. Prick, Frank Rozelaar, 6.

3 Aangehaald bij H.G.M. Prick, Frank Rozelaar, 7.

4 Gefingeerd dagboekfragment, aangehaald door H.G.M. Prick, ed. Frank Rozelaar, 10.

5 In een van de langduriger perioden van vooruitgang schreef hij de studie Het schoone beeld (15 januari-15 maart 1897).

6 J. Kamerbeek jr., Van Deyssels ‘Verbeelding’. Een bezoek als document humain, Ni Tlg 51 (1958), 129-39 en 193-206. Van dezelfde auteur Lodewijk van Deyssel en Marcel Proust. Een proeve van vergelijkende literatuurbeschouwing, LT, 1960, 631-58.

[p. 156]

atmosferische, een psychische en een spiritualistische.

‘De atmospherische bestond uit het uitbreken van een langdurige weêrperiode in deze lage, onder zware lucht gelegen en dikwijls sombere, boschrijke streek, van een weêrperiode, zoo als die wellicht nog nimmer daar was voorgekomen (... ) De tegelijk met deze atmospherische zich voordoende psychische reactie bestond in het ontdekken van de Waarheid ín de Liefde door dezen mensch. (...) De spiritualistische eindelijk was de overwinning in het bewustzijn van de schoonheid der uiterlijke wereld op de schoonheid der geestesabstracties’¹.

Naderhand heeft hij geconstateerd dat hij in dit jaar (1897) voor de dérde maal een waarheid vond, - er werd hiervóor al op gezinspeeld -, een die anders was dan de beide vorige (de heroïsch-individualistische en de mystieke). Deze derde achtte hij de synthetische, daar zij de opheffing betekende van de tegenstelling aarde-hemel, wereldparadijs, werkelijkheid-ideaal. ‘Ont-dekt werd, dat de aarde ís de hemel, de wereld het paradijs, de werkelijkheid het ideaal’². De hoogste verheffingen van de menselijke geest - en zij waren, meent hij, van eenzelfde hoedanigheid als in de mystieke periode - deden zich thans niet voor in het abstracte, in het van de wereld geabstraheerde geestes-of ziele-leven, maar betroffen juist, waren verenigd met, die wereld zelf.

Van Deyssel kent dus drieërlei wijze van leven: de heroïsch-individualistische bóven het Algemene Leven, waarin de eigen persoonlijkheid als denker van de opperste gedachte het centrale punt is; vervolgens de mystieke (ascetische) búiten het Algemene Leven, waarin de mens met zijn geest leeft in de ‘stratosfeer’ der Waarheid zelve; de derde, de ‘synthetische en passief Wijze, het leven in Nederigheid met het algemeene Leven mee’³.

1 De Nieuwe Gids, 1941, II, 282; aangehaald in Pricks uitgave van Frank Rozelaar, 13-14.

2 H. Prick, Frank Rozelaar, 300.

3 De dampkring die men ademt, de essentiële ‘aether’, de waarheid zelve die men er proeft, is in alle drie deze polen der geesteswereld bij ieder ‘ident’ met die der beide andere, zegt Van Deyssel; hij heeft dan ook ‘proefondervindelijk’ de gelijkheid van de ene levensbeschouwing met de andere ervaren, hetgeen berust op de eenheid in de drie, die weer berust op het besef van ‘het eigene, als iets speciaals dat boven en buiten alles is en dat het meest eigenlijke van ons leven is juist om dat het niet anders dan het Hoogste van het algemeene leven is, dat zich in ons bewust wordt’. VO 9, Het Rembrandt-feest in 1906, 13. Vgl. ook H. Prick, Frank Rozelaar, 14.
Strikt genomen zou de hierboven aangeduide indeling in fasen losgelaten moeten worden indien men eronder verstaan zou: van elkaar afgescheiden perioden. Ik bedoel slechts, dat in bepaalde perioden een bepaalde levenswijze domineert, maar zij sluit de andere niet uit. Vgl. Het Rembrandt-feest in 1906, VO 9, 14. Ook in zijn theoretische beschouwingen komt Van Deyssel voortdurend terug op vroegere meningen en gedachtengangen; vgl. K. Reijnders, Couperus, 458, noot 1.

[p. 157]

In deze extase heeft men geen ‘verbinding’ meer nodig: ‘De “aktieve Extase” die hij heeft beleefd van oktober 1897 tot en met 1898 ... doet hem de wereld aanschouwen vanuit de hemel-in-de-ziel’¹. Zij wordt vastgelegd in Frank Rozelaar (1897-1898) en, retrospectief, in de Adriaantjes. Hiermee heeft hij zijn ‘religieuze’ taak volbracht: ‘den mensch den hemel te geven in plaats van het vooruitzicht daarop of het verlangen er naar’². ‘Ontdekt werd, dat de aarde ís de hemel, de wereld het paradijs, de werkelijkheid het ideaal’³. Hij leeft, op aarde, in het eeuwige leven; hij ervaart op aarde het ‘eeuwigheids’-besef, het besef aan tijd en ruimte ontheven te zijn. ‘De Sensatie is die wijze van waarnemen of gewaar worden, die geschiedt van het aanwezige gevoelsbesef der Eeuwigheid of Goddelijkheid uit’⁴.

De lijn in Van Deyssels ontwikkeling loopt dus uit op de extase, waartoe de sensatie de toegang vormt; daarmee is om het zo te zeggen het proefondervindelijk - naar Van Deyssel meent ook fysisch proefondervindelijk - bewijs geleverd van de ervaring die Van Deyssel onderkende als ‘het waarnemen van buiten den tijd te zijn geweest, vergeestelijkt in de ontijdelijkheid’⁵. Het leven in de sensatie is de weg waardoor men de ‘zoo geheeten goddelijken of eeuwigheidszône van het menschenleven (is) binnengegaan’⁶. Het is duidelijk dat in het vol-

1 K. Reijnders, Couperus, 162.

2 Gedenkschriften, 589.

3 Frank Rozelaar, 300.

4 Lodewijk van Deyssel, De Nieuwe Gids, 1910, I, 801; aangehaald bij K. Reijnders, Couperus, 448.

5 Lodewijk van Deyssel, Menschen en bergen.

6 Lodewijk van Deyssel, Frank Rozelaar, ed. H. Prick, 7. Over dit alles K. Reijnders, Couperus, 132-221 en 447-51. Nog in 1944 - zie Maatstaf 20 (1972), 402-20 - brengt hij deze exaltatie in relatie tot de (aardse) werkelijkheid, waarvan het besef zo ‘innig’ beleefd kan worden dat die werkelijkheid ‘iets paradijsachtigs’ krijgt, waardoor geëvenaard, misschien zelfs overtroffen, wordt het, van extatische geestestoestanden uit, zien van de werkelijkheid als iets ‘tijdloos’ of ‘goddelijk schoons’; hij ervaart deze gewaarwording bijvoorbeeld bij de lezing van Zola's Au bonheur des dames, noemt die ‘ondervinding’ ‘iets mágisch’, en zegt ‘nu wêer pas te begrijpen wat het naturalisme eigenlijk was (overigens maakt hij in een volgende tekst weer het klassiek onderscheid tussen realisme-naturalisme en impressionisme; t.a.p., 413) en hoe het levens-aanvoelen in een zekeren graad van innigheid in vergelijking kan worden gebracht met het zien van het leven in schoonheid of als iets goddelijks’. Hij wil liever het leven of de natuur niet zien als groeien, bloeien en vergaan, maar ‘als iets, stil-staand, goddelijk schoons, en dus de aarde als den hemel’; hij wil liever dan ‘de innigheid van het levenswerkelijkheidsbesef’ het leven zien ‘als een schoonheids-verheerlijking’ (Maatstaf, t.a.p.).
Frans Coenen, 80-8, geeft ook een summiere behandeling van de taal- (of liever woord-)kunst, waarin dit alles gerealiseerd werd: het suggestieve woord, de neologismen (o.a. bestaand in aaneenkoppelingen van woorden), het overdadig gebruik van deelwoorden (vooral tegenwoordige) enz. Uitvoeriger hierover F. Jansonius, Over woord en zin in het proza van L. van Deyssel, Assen, 1942.

[p. 158]

gen van deze gedachtengangen Van Deyssel, die zegt Novalis en Hegel te bewonderen, denkt als de romantici van rond 1800.

In deze fase is dus de aandacht gericht op de schoonheid van het leven als manifestatie van de idee van het ‘goddelijke’. Hij wenst deze aandacht zo àlzijdig mogelijk, niet dus vanuit een bepaalde monumentale visie van het leven, waaraan naar zijn mening de mensheid van onze tijd nog niet toe is; hij wil de waarheid en het schone ervaren wáár zij zich manifesteren als het eeuwige¹. Dit geschiedde in Kindleven, meer bekend als de Adriaantjes (1903), waarin het naturalistische aspect van de nauwkeuriger observatie en uitbeelding slechts schijnbaar domineert; naar het wezen van de zaak willen deze schijnbaar nietige aangelegenheden gezien zijn als manifestaties van het eeuwige, waarop de aandacht van de ziel gericht is. - Het geschiedde vooral in het aan Kindleven voorafgaande belangrijke werk Het leven van Frank Rozelaar². Hij herleidde daarin zijn persoonlijke zielservaringen tot eeuwigheidsbelevingen³, of liever: hij interpreteerde ze als zodanig. De wereld is schoon voor wie haar schoon wil zien. En wie haar schoon ziet, ervaart haar in haar eeuwigheidsmomenten, en leeft daardoor even verheven als wie de grootste heldendaden stelt of de verhevenste verrukkingen doorleeft.

Het boek wordt in de voorrede aangekondigd als het gemoedsverhaal van een gevoelig mens. Een eigenlijk verhaal is het niet: het deelt in dagboekvorm de gemoedservaringen mee die Van Deyssel doorleefde in de jaren 1897 en 1898, toen hij dus in de nederige gemoedsstemming leefde die hem al het zijnde en verschijnende deed aanvaarden als het hemelse. Vooral de bewegingen van zachtheid, tederheid, stil geluk doen hem zich de Schoonheid bewust worden, die hij ook noemt de Helderheid, de Hemel, het ‘eeuwige leven’, God. Dit goddelijke ‘geschiedt’ aanhoudend; het is ontijdelijk, eeuwig. Het is als een licht dat alles naar zijn eigen aard verlicht of in zich opneemt. In geduldig verbeiden moet de ziel zich door de schoonheid láten bespelen, zoals de ‘passieve extase’ dat vraagt. De ziel leeft als het ware in voortdurende afwachting van de doorbraak van de helderheid door alle

1 Tot een levensleer, passim. - ‘De kunstenaar heeft alleen te doen met god, dat is de schoone waarheid’, De kunst van Rembrandt, VO 9, 31.

2 Het werd overigens eerst, ten dele, uitgegeven in 1911. De volledige editie werd bezorgd door Harry G.M. Prick in de Zwolse drukken, Zwolle, 1956.

3 P.H. Ritter, a.w., 91. - Over Frank Rozelaar ook E. du Perron, In deze grootse tijd, 239-241, en uiteraard Pricks inleiding op Frank Rozelaar, 4-22; vooral ook Van Deyssel-zelf daarin, 298-301 en 366-373. Een analyse van Frank Rozelaar gaf ik in Roeping, aug. 1960, 204-11.

[p. 159]

damp en nevel. Maar ook buiten zich ervaart hij de Helderheid sprekender, duidelijker dan vele jaren daarvóór het geval was. Beide moeten één worden: de gloor van de helderheid ín hem, en de straling búiten hem.

Het woord ‘licht’ is een van de meest voorkomende substantieven in Frank Rozelaar. De schoonheid is ‘een licht, dat alles naar zijn eigen aard verlicht of in zich opneemt’. Maar héél de natuur is hem geworden tot een groots paleis der schoonheid, niet alleen de imposante verschijningen en verschijnselen, maar ook, en vooral, de kleine bescheiden schoonheden. Het goddelijke manifesteert zich bij uitstek in de geliefde; zij is hem de wondere verschijning in welke ‘God is gedaald in zijn leven’.

Frank Rozelaar brengt van deze schoonheids- en gelukservaringen het intrigerend relaas, boeiend om de hardnekkigheid waarmee de mens Van Deyssel het hoge geestes- en gemoedspeil tracht te handhaven waarop de ‘passieve extase’ hem eenmaal had gebracht, boeiend om de fraaie factuur die deze stilist bij de gratie van zijn geslacht hanteert ter formulering van wat in geest en gemoed omgaat.

Niet altijd slaagt hij erin het hoge niveau te handhaven. Wie Frank Rozelaar leest zoals het sinds 1956 integraal bereikbaar is, wordt bij een zó kritisch auteur, getroffen door het zich soms voordoende gebrek aan kritische zin ten aanzien van eigen produktie¹. Gorter heeft hem daarop gewezen. En uiteindelijk ging de inspiratie geheel wegebben.

Hij begint aan het werk 17 oktober 1897, de laatste notities dateren van 11 augustus 1898. Schreef hij aanvankelijk, dat wil zeggen tot medio maart 1898, vrijwel iedere dag, daarná verdwijnt duidelijk de kracht die inspireerde. Maar dit was ook al in de maanden voor maart 1898 het geval. Men moet zich daarover niet verwonderen. Men kan aannemen dat slechts weinigen in staat zijn het sublieme evenwicht te handhaven, de geestes- en gemoedsspanning, de algehele psychische inspanning ook, als in Frank Rozelaar uitgedrukt worden. Van een zo labiel man als Van Deyssel nóg meer verwachten dan het zeer vele en zeer bijzondere dat hij al gaf, is een onmogelijke eis. Men moet Frank Rozelaar zien in de lijn van de uiterst intelligente essays en studies waarin Van Deyssel stelsels en leerstellingen gaf met betrekking tot de hoogste fasen van het geestes- en gemoedsleven van de mens (de mensheid). Als zodanig is het, naar Verwey heeft opgemerkt², fenomenaal. Het blijft een der hoofdwerken uit de periode van de kunst vóor 1900. Geen indrukken om de indrukken meer willende geven, de visie

1 Van Deyssel schreef de meest onnozele rijmpjes en prozastukjes tussen de prachtigste bladzijden.

2 Albert Verwey, Proza III, 198-214.

[p. 160]

der monumentalen psychisch niet verwerkelijkbaar achtend, trachtte Van Deyssel in een constante inspanning van geest en gemoed de hoogste menselijke waarden te beleven. Daardoor behoudt het werk zijn eigen zelfstandige waarde als document waarin het edelste menselijke streven dat zich denken laat, werd vastgelegd¹.

Het jaar 1898, waarin deze van zichzelf uit gehandhaafde spanning ten einde loopt, is ook anderszins belangrijk. Hij bezoekt in oktober veelvuldig de Rembrandttentoonstelling in Amsterdam, waarvan de belangrijke resultaten naderhand zullen blijken. Voor het overige wordt zijn relatie met de buitenwereld plotseling moeilijk, met name die met Verwey. In het voorjaar had Verwey hem opgezocht; Van Deyssels Een bezoek blijkt daarvan een ‘verbeelding’ te zijn². Nadere beschouwing van deze ‘verbeelding’ bracht aan het licht dat Van Deyssel zich bewust werd van een zekere tegenstelling met Verwey. In het najaar blijkt de verhouding inderdaad vrij gespannen³. Begin 1899 is er duidelijk sprake van een incident met Verwey.

Het meest definitief heeft Van Deyssel zich, naar mijn gevoelen, uitgedrukt in zijn prachtige essays over Rembrandt uit 1906⁴. Hierin is de mens-en-auteur zoals hij in die tijd was, vrijwel volledig aanwezig. Hij is er de Amsterdammer en Nederlander, gedragen door een hartstoch-

1 Het voorgaande werd iets uitvoeriger gedocumenteerd in mijn Kitty en de mandarijntjes, 's-Hertogenbosch, 1964, 98-106.
Vele jaren later - in 1946 en 1947 o.a. - zal Van Deyssel zich nog altijd bezig houden met de problematiek van observatie, impressie en sensatie; hij merkt dan op, dat de ‘fout’ in de opvattingen daarover (lees: zijn opvattingen daarover) was ‘dat de waarde van de Kunst geächt werd bepaald te worden door den Graad van superioriteit der geesteswerking waarvan de kunst het voortbrengsel is’. Impressie een superieurder vorm van geesteswerking dan observatie; dus zou impressionistische kunst van hoger kwaliteit zijn dan die welke uit observatie ontstaat. - Dit was een verkeerde gedachtengang, zegt Van Deyssel in de jaren veertig; waarde wordt niet verkregen door de aard van de geesteswerking, waarvan zij de uitkomst is; zij verkrijgt haar waarde ‘meer nog dan door den krachts- of fijnheidsgraad (bijvoorbeeld van observatie of impressie), door den gloed en de vreugde eigen aan het “menschheidsleven”.’ - Als ik het goed begrijp, bedoelt Van Deyssel te zeggen dat niet de stadia van de geesteswerkingen (artistieke activiteiten) de waarde bepalen, maar de menselijke, menselijk-inhoudelijke kwaliteiten die - het doet er niet toe op welke artistieke manier - tot uitdrukking gebracht worden. Voor de teksten K. Reijnders, Couperus, 450-1.

2 Dit werd vastgesteld door J. Kamerbeek jr., Ni Tlg 51 (1958), 129-39 en 193-9. Deze studie geeft een duidelijke kijk achter de schermen op Van Deyssels werkwijze als artiest.

3 J. Kamerbeek, jr., t.a.p., 197, met literatuuropgave.

4 De opstellen over Rembrandt zijn, behalve in Beschouwingen en Kritieken³, ook gebundeld in VO 9 (Rembrandt-bundel).

[p. 161]

telijke liefde voor dit land, dat hij ‘als waarde (wil) handhaven te midden der vreemde waarden’ en aan welks schoonheid hij geïnspireerde bladzijden wijdt; hij is er de verdediger van het dandy-schap¹, dat zijn hoogste triomfen viert als de kunstenaar zich weet te vermommen als... burger, zodat hij met de burgerij feest kan vieren ter ere van Rembrandt, feest dat hij, een citaat uit Novalis' Heinrich von Ofterdingen parafraserend, naar zijn essentie analyseerde in zijn stuk over De schilders en het Rembrandt-feest²; hij is er ook, als men het zo noemen mag, als mysticus-theoloog die de ‘Eenheid’ gevonden heeft, het hoogste van het algemene leven, dat zich in ons bewust wordt.

De waarden van de middeleeuwse mystiek zegt Van Deyssel weliswaar niet te kunnen beleven op de wijze van de middeleeuwse mystici, maar hij meent ze wel te kunnen begrijpen, waardoor hij zich geestelijk verheft tot een bepaalde hoogte en dan bespeurt dat ‘wij toen, bij wijze van spreken, tot een licht genaderd waren, dat er ál tijd is en waarvan de nadering door ons sneller kan geschieden sedert wij het voor het eerst als voor ons aanschouwbaar ontdekten’. Als ‘licht’ wordt bij herhaling dit hoogste gekenmerkt, waarnaar de menselijke geest streeft en dat door sommigen gezién wordt, een licht dat er is, maar dat ontdekt moet worden telkens opnieuw³, en dat, eenmaal bereikt, een leven moet mogelijk maken waarin het buitenwaarts gewende leven doortrokken is van de bestanddelen van het binnenwaarts gerichte.

Wel zeer ver is Van Deyssel hiermee verwijderd van zijn eerste periode waarin observatie hem het hoogste voorkwam; grote kunst, meent hij thans, houdt altijd ‘hoogere geestesverrichtingen in dan opmerkings-vermogen en opmerkings-lust’. De grote kunstenaars zijn bij uitstek degenen, die een overvloed kennen van het licht dat Raphaël, Shakespeare, Rembrandt en alle groten kenden. Hun onderling verschìl bestaat alleen ‘in wat en hoe zij, ieder anders, zagen, vanuit de Eeuwigheid’. Essentieel echter is het zien vanuit de eeuwigheid.

Ook Rembrandt is bezeten geweest door de drang naar dit licht; hij heeft dit licht zelfs ‘een enkele maal, als een goddelijke bezetene, aangedurfd’; het schijnt uit de figuur van Christus, het is in het licht van de Nachtwacht; vanuit de nabijheid van dit licht, vanuit de gevoelsdiepten, die dit licht omgeven, heeft Rembrandt zijn afbeeldingen van de wereld gemaakt. Vandaar dat Van Deyssel Rembrandt enerzijds ken-

1 Dat hij tot zijn laatste snik een dandy-like grandseigneur bleef, wordt mede bevestigd door de ‘curieuze telefoonbriefjes’ die hij introduceerde; zie H.G.M. Prick, Roeping 31, 615-23.

2 Beschouwingen en Kritieken³, 269-76.

3 In zichzelf, meent Van Deyssel moet dit licht aanschouwd worden; het is een geestelijke verrukking, Beschouwingen en Kritieken³, 291.

[p. 162]

merkt als een middeleeuwse geest, een geest die het middeleeuwse licht, de middeleeuwse geestelijke verrukking kende. Anderzijds, echter, stond Rembrandt in een nieuwe wereld, was ook zijn aanleg zo gericht dat hij van nature realist was; dat wil zeggen: hij gaat uit van de voorstellingen zoals die zich onmiddellijk aan hem voordoen, en hij ‘tracht die zoo mooi mogelijk, dat is zoo innig en zoozeer door hem bemind als mogelijk is, weêr geven’. Hij streefde dus naar een vereniging van het middeleeuwse gevoelsleven met het realistisch begrip. Hij ging niet uit van een bepaalde theologische conceptie, zoals Vondel, Rubens en Van Dijck deden, die hun waarheid, van waaruit zij de wereld bezagen, hadden gevonden; hij had ‘voor zich de Waarheid nooit gevonden’; de verschillende zielsuitdrukkingen van zijn schepselen zijn beurtelings voor hem de waarheid of verschillende zijden van één kern-waarheid, waarnaar hij worstelde en speurde, - het kenmerk van het realistische en dramatische. Zo intens mogelijk drong hij binnen in zijn onderwerp, wijl dat voor hem op dát tijdstip de Waarheid was die hij wilde uitdrukken. En indien hij de grootste mate van waarheid gaf aan zijn onderwerp, moest dit vanzelf ook de grootste schoonheid in zich omdragen. Zo zocht hij ‘God’, ‘de innigste vereeniging van Schoonheid en Waarheid’¹. Maar in hem was ook de twijfel, zelfs de wanhoop aan het bereiken van waarheid en voldoening, de aarzeling en de strijd. Zo is Rembrandt de ‘zoeker van het Goddelijke, rusteloze belager van het Onbereikbare, angstige, smartelijke, neêrslachtige’², en dan weer de kenner van het middeleeuwse licht³, dat door zijn aard zelf met de objecten onverenigbaar is. Hij ziet zijn objecten van de ‘Verdoemenis uit, waarin de naar God hongerende is, die zijn Ideaal onbereikbaar vindt’⁴. Hij drukt uit, in sommige van zijn zelfportretten, de twijfel en het verzet van de mensengeest, die noch de zaligheid van de middeleeuwse ontrukten aan de aarde, noch de voldaanheid met het aardse van vele renaissancisten kent.

En dan is daar tenslotte het derde deel van het opstel dat zonder meer Rembrandt heet, en dat de sleutel bij uitstek bevat tot de theologisch-wijsgerige opvattingen van Van Deyssel. Men kan het moeilijk anders interpreteren dan spinozistisch: de Niagara-waterval, de kathedraal van Chartres, de Venus van Milo, sommige orchideeënsoorten, het geluid van Thomas a Kempis, ‘dit alles zijn natuurverschijnselen’. Onder die natuurverschijnselen noemt hij het uitgebreide verschijnsel de mensheid. Ook de mensheid dus: verschijnsel van de natuur. En in

1 Beschouwingen en Kritieken³, 294.

2 Ibidem, 301.

3 Ibidem, 291.

4 Ibidem, 301.

[p. 163]

die mensheid: Rembrandt ‘als een lichte heete bloei van de menschheid’¹. In het natuurverschijnsel mensheid, dus, ontstaan als ‘schoonste deelen’ de wendingen van heldenmoed, de religieuze extasen, de grote kunstwerken, - uitingen van degenen in wie de natuur zich op uitzonderlijke wijze manifesteert: ‘het komt van buiten hun zelf, het zijn de hoogste krachten van het leven, die hun plotseling overvallen’, zij gaan ‘met een schitterende zon in hun hand’². De mens: toppunt van het ‘natuurverschijnsel’ mensheid, omdat zich in de mens het algemene leven bewust wordt. En in de hoogste mens dan weer het toppunt van deze bewustwording: de ervaring van het hoogste van het algemene leven, - niet, als bij de middeleeuwer, van een wezen buiten de natuur (God), maar als het hoogste van de natuur-zelf, het immanent-goddelijke; ervaring van dat hoogste op ogenblikken van sublieme geestelijke verrukking en extase, ervaring ervan als een licht, ‘het licht van het onbereikbaar goddelijke’ achter de geestesbewegingen, - en verder, want deze ervaring van het licht is zeldzaam, de bovenmenselijke worstelingen van de grote geest om dit ‘Absolute’ te bereiken, de heroïsche poging om binnen te dringen in de ontzaglijkste van de ooit ontdekte geesteswerelden, vaak, als bij Rembrandt, in ‘het meest ordinaire, dagelijksche leven’. Om dit te bereiken is voorwaarde: de beschikking over een bijzondere gevoeligheid, ‘die grootsche, van leven en bloei innerlijk bevende, die zinnelijke-en-geestelijke gevoeligheid’. De passage waarin Van Deyssel Rembrandt behandelt als de ‘gevoelige’ is om twee redenen belangrijk: allereerst om de voor de ‘denker’ Van Deyssel (‘alle kunst, die de bepaalde kunstgenieting te weeg brengt, die onzen géest genoegen doet, móét wijsgeerige kunst zijn, daar zij anders onzen geest niet zoû bereiken’³) karakteristieke nadruk, die hij hier legt op het gevoel; vervolgens als aanwijzing van de romantische gedachtengang van deze vooraanstaande Tachtiger: de passage op bladzijde 331 van Beschouwingen en Kritieken correspondeert naar de gedachtenrichting nauwkeurig met het betoog van Fr. Schlegel over het gevoel in diens Gespräch über die Poesie⁴. Frank Rozelaar heeft de nadruk gelegd op de noodzaak voor de schrijver te ‘studeren’ niet ‘in de plastiek’, maar ‘in Gevoel’⁵. ‘Het gevoelige is de hoofdzaak van de kunst’⁶. ‘Het sentiment... heeft de vormen, waaruit deze kunst⁷ be-

1 Ibidem, 339.

2 Ibidem, 339.

3 In zijn opstel over Van Looy, VO 8, 16.

4 Voor het gevoelselement in Rembrandt, zie VO 9, 233-239.

5 Frank Rozelaar, 258.

6 VO 9, 227; ‘gevoelige’ door Van Deyssel gecursiveerd.

7 Het gaat over Zondagsrust (1903) van Frans Coenen.

[p. 164]

staat te weeg gebracht, omdat de vormen bestaan in de verééniging van het objectief werkelijk en het subjectief karakterizeerende’¹. De auteur moet dan ook niet beschrijven of be-zingen, maar ‘ín zijn gegeven’ zingen, ‘zóó zingen, dat het Goddelijke zelf zingt in uw zang’. In de innerlijke gesteldheid domineert nu voor Van Deyssel het gevoel².

En hierdoor is dan óók verklaard Van Deyssels voorliefde voor het detail, het schijnbaar alledaagse voorval, het nietige bewegen van blad en boom en kind, al wat in Frank Rozelaar en de Adriaantjes schijnbaar futiel is, nauwelijks de aandacht waard: hij ziet het alles als waardevol, want als manifestatie van de natuur, die is het goddelijke. Wanneer Van Deyssel dan ook in deze periode de lust tot nauwkeurige observatie behoudt, is dit veeleer als het ware een observatie die de zin der dingen zoekt, en in het schijnbaar nietigste ziet het leven en bewegen van de goddelijke natuur.

De observerende naturalist met zijn overdreven bewondering voor de Franse, met name naturalistische literatuur, is uitgegroeid tot de observerende mysticus, - mysticus, verwant aan de grote Duitse romantici en romantische wijsgeren. Zola komt beter op zijn plaats staan, terwijl ook Maeterlinck minder gewaardeerd wordt dan vroeger; daarentegen zijn Goethe en vooral Novalis in het zenit van zijn bewondering gerezen³.

Al langer koesterde Van Deyssel het plan - ook al op het voetspoor van Couperus en oudere voorgangers - reisbrieven te gaan schrijven. De resultaten van het soms uitgevoerde plan zijn, in elk geval kwantitatief, niet overweldigend⁴.

De jaren 1909 tot 1919 zijn weinig vruchtbaar geweest; hij wilde ook, liever dan kunstenaar, een voornaam ambteloos heer zijn, een dilettant met veel liefhebberijen, een figuur in het verenigingsleven ook, - iemand die zich ‘onder de mensen’ begaf. Ook na 1919 blijft dit voorlopig - tot circa 1923 - zo, al gaat hij weer, zij het met mate, recenseren en feuilletons schrijven. Een groot succes in de weekbladen werden deze laatste uiteraard niet⁵.

1 VO 7, 31.

2 K. Reijnders, Couperus, 536-8.

3 Over deze figuren met name VO 11. De oorzaak, dat een tijdlang auteurs als Zola ‘voor groote kunst gehouden kon(den) worden, is dat de artiesten de betere literatuur eenvoudig niet kennen, en de “geleerden” die haar wel kennen, eigenlijk dooden zonder eenig vermogen zijn’; t.a.p., 240.

4 K. Reijnders, Couperus, 320-46.

5 K. Reijnders, Couperus, 361-83.

[p. 165]

Rond 1920 zette Van Deyssel zich aan het schrijven van zijn memoires. In 1924 verscheen het weinig bekende, maar unieke boek Gedenkschriften. Een aanzienlijk deel van dit werk houdt zich naar de stof bezig met de kinder- en jongenstijd (1864-1878); daaraan zijn toegevoegd een aantal hoofdstukken, waarin J.A. Alberdingk Thijm een grote rol speelt, en andere over Van Deyssels verblijf te Laroche (1885¹), te Houffalize (1887-1889), te Londen (1894) en te Hamburg, in deze laatste stad als gast van Arij Prins. Het is uitmuntend; het is uitmuntend omdat het geheel, op-en-top, Van Deyssel-zelf is. De gebeurtenissen, ontmoetingen, beschrijvingen ontlenen hun belang volstrekt niet aan zichzelf, maar aan de toegenegen aandacht waarmee Van Deyssel ze bezag² - iets heel bijzonders in onze letterkunde, deze uiterst nauwkeurige aandacht - én liefhad, en, vervolgens, aan de daaruit voortvloeiende, uit deze observerende en beminnende persoonlijkheid stammende volmaakt beheerste schrijftrant.

De meest verscheiden figuren in de meest verschillende situaties en omgevingen leven onvergankelijk in dit werk: Mietje van der Vliet, de kindermeid, Geertje Gielen, de vader, de moeder, de tante; van hun uiterlijke verschijningsvorm dringt de schrijver door tot de psyche, of liever: in hun uiterlijke vorm ziet hij de psyche verschijnen. Van Deyssel hanteert zijn stijl naar gelang het onderwerp vraagt, met grote variabiliteit: het nauwkeurig beschrijvende, het lyrische (bij de moeder), de natuurbeschouwing, niet te vergeten ook het humoristische: Tantebezoek is, als humoristische creatie, van minstens zo grote waarde als de befaamde stukken uit zijn eerste tijd over De ooievaar, Van Sorgen en dergelijke: één brok geniale humor³.

Ook na deze Gedenkschriften heeft Van Deyssel niet alleen heel wat geschreven, maar ook vrij veel gepubliceerd. Tot zijn laatste levensdag behield deze uiterst merkwaardige figuur een grote helderheid van geest en een levendige belangstelling voor het leven, daar hij meende ‘als Waarheid gevonden te hebben, dat de aarde de hemel is’ en hij met dit hemelse leven op aarde zeer ‘tevreden’ was⁴. ‘Dat wij toch niet in de eerste plaats aesthetici en archeologen mogen zijn, maar in de eerste plaats licht ontroerbare en door een nietsje tot hooger verrukking te

1 Weliswaar geeft Van Deyssel zelf aan 1884, maar het was inderdaad 1885; Van Deyssel heeft er altijd moeite mee gehad de jaren 1884 en 1885 uit elkaar te houden.

2 Vgl. G. Dekker, Lodewijk van Deyssel as ‘skilder’, Tijdskrif vir Wetenskap en Kuns X, nr 2, okt. 1950, 107-71.

3 De complete Gedenkschriften werden uitgegeven door Harry G.M. Prick, Zwolle, 1962. - Over Van Deyssels Gedenkschriften, H.W. van Tricht, De Gids, 1963, II, 88-91.

4 Aldus in zijn correspondentie met H.G.M. Prick, Roeping 28 (1952), 287, 301.

[p. 166]

brengen menschen-kinderen’¹. Van deze lichte ontroerbaarheid tot hoger verrukking getuigen zijn publikaties, alle geschreven in de fenomenaal-heldere en plastische stijl² die de lezing tot een genot maakt. Men moet ze vrijwel alle in tijdschriften zoeken³. Aanteekeningen bij lectuur (1950) is daarop een te schaarse laatste uitzondering in boekvorm.

De talrijke publikaties bij Van Deyssels overlijden hebben vóór al doen blijken, hoe weinig bekend het oeuvre van Van Deyssel is, ook bij degenen die hem bewonderen. Bestudering van dit werk in zijn totaal, en vooral van de geestesbewegingen die eraan ten grondslag liggen en die de zin ervan moeten verklaren, mag dringende opgaaf heten van een literatuurwetenschap die niet mag verwaarlozen een der merkwaardigste symbolisten uit onze letterkunde binnen het blikveld van haar belangstelling te trekken. Daarbij vooral niet te vergeten de criticus, een criticus ‘van in de Nederlandse literatuur sinds Tachtig niet geëvenaarde importantie’⁴.

1 Het Rembrandt-feest in 1906, VO 9, 24-5.

2 K. Reijnders, Couperus, 492, spreekt over ‘met vaste hand gegraveerd proza’, - een in dubbel opzicht markante karakteristiek. E. d'Oliveira handelde over De betekenis van de organische minderwaardigheid voor Van Deyssels stijl, Merlyn, januari 1965, 2-28. Een beschrijving van de stijl van Van Deyssel op basis van zijn vroeg en niet-beschouwend werk schreef F. Jansonius, Over woord en zin in proza van L. van Deyssel, Assen, 1942; beknopter dez., Lodewijk van Deyssel, Lochem, z.j. [1954]. Van F. Jansonius verder Twee Kunstbroeders: Karel Thijm en Marcel Proust, Ni Tlg 64 (1971), 16-35. Over Lodewijk van Deyssel en Marcel Proust al eerder J. Kamerbeek jr., LT, 1960, 631-58. Verdere literatuur bij K. Reijnders, Couperus, 492, noot 5, en diens eigen boek, 491-513. Van belang het naderhand verschenen artikel van F. Jansonius, Van Deyssel op weg naar James Joyce, Ni Tlg 66 (1973), 120-35, waarin F. Jansonius stelt, dat het proces van de stream of consciousness-verwoording zoals dat in Ulysses voorkomt ‘niet iets volkomen nieuws was onder de zon en dat de jonge Van Deyssel al ruim dertig jaar vóór Joyce geprobeerd had het flitsend verloop van gedachten, gewaarwordingen en gevoelens in zijn mijmerende geest, in momentopnamen te fixeren’. Een klein bloemlezinkje uit werk van L. van Deyssel verscheen als Lodewijk van Deyssel, Het vreemd en heerlijk heelal, uitg. door Harry G.M. Prick, Amsterdam, 1973.

3 Uit de laatste jaren o.a. de Gedachten en opmerkingen, die lopen van 11 oktober 1940 tot 7 januari 1952, gepubliceerd door Harry G.M. Prick, Roeping 29 (1953), 569-600.

4 Aldus K. Reijnders, Onder dekmantel, 67, noot 1. Uitvoerig over Van Deyssel als criticus dez., Couperus bij Van Deyssel, 514-64.