Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3

François Haverschmidt (1835-1894)

In de Leidsche Studentenalmanak van 1856 verschenen voor het eerst gedichten die het werk heetten te zijn van een geheimzinnig verdwenen Piet Paaltjens. Te Winkel acht het mogelijk, dat de Paaltjensfictie niet geheel uit de lucht gegrepen is, maar dat de ons bekende gedichten parodieën zouden zijn op gedichten die Haverschmidt zelf vroeger, tussen 1850 en 1853, geschreven zou hebben, toen hij zijn zwarte tijd beleefde¹. In elk geval parodiëren zij de diverse stemmingen van ‘Weltschmerz’ en wereldverachting op meesterlijke manier, door de kracht van tegenstellingen, onverwachte combinaties, overdreven nauwkeurigheid, woordspelingen, dwaze epitheta, geëxagereerde uitroepen. Hier is radicaal de deur gewezen aan de pathetische, logge dichtkunst, ongezond en pafferig gezwollen van dichterlijke woorden in haar keurslijf van plechtstatige vormen; voor haar in de plaats is gesteld het nieuwe frisse vers: slank, vief, beweeglijk, in tegenstelling met de zwaarwichtige, in het harnas van ‘zedelijke’ ernst ingesnoerde, welgedane Dame Poëzy. De dichtkunst van Haverschmidt bestaat niet bij de gratie van de ‘dichterlijke’ taal, woorden en ideeën, maar krachtens het vermogen van de schrijver, die bezielt wat hij aanraakt, die op meesterlijke wijze weet te spelen met de opzettelijke tegenstrijdigheden tussen vorm en inhoud.

De Schoolmeester is ‘epischer’, objectiever, geneigd zich vóór alles bezig te houden met de dingen buiten zich en deze te parodiëren; Haverschmidt is ‘lyrischer’, subjectiever: hij parodieert de (eigen) gevoeligheid, neerslachtigheid, doodsangst: ‘Piet Paaltjens is Haverschmidts tweelingbroeder’².

François Haverschmidt was, van vaderszijde van Duitse afkomst, van moederszijde van Friese. Het sentimentele element, dat hij uit het

1 J. te Winkel, Ontw. VII, 222.

2 R. Nieuwenhuys, François Haverschmidt. De dominee en zijn worgengel, Amsterdam, 1964, 9.

[p. 438]

geslacht van zijn Pommerse voorvaderen erfde, en dat sterk leefde in de persoon Haverschmidt, die de traditionele ‘triestigheid’ zelfs verdiepte tot zwaarmoedigheid, vond zijn tegenhanger in het intellectuele spel dat hij krachtens de verstandelijkheid van zijn Friese moeder met dit sentiment speelde. Aan dit intellectueel spel met toch waarachtig doorleefde sentimenten, aan dit zich weten te verheffen boven eigen gevoel danken wij deze uiting van typisch romantische humoristische dichtkunst. Heinrich Heine, wiens werk in deze tijd te onzent veel gelezen werd³, leverde de Leidse student een uitmuntend voorbeeld van een dichtsoort, die tedere, romantische gevoeligheid, dwepende sentimentaliteit en wereldverachtende ‘Weltschmerz’ telkens weer liet contrariëren met de nuchtere werkelijkheid, met zelfspot, of sarcasme.

Aan de Snikken en Grimlachjes; Academische Poëzie van Piet Paaltjens (1867) ontbreekt ‘elke zedelijke strekking’. Aldus Los en Vast, het tijdschrift dat aan dit werk dan ook geen recht van bestaan toekende, en er los en vast onder durfde verwedden, dat het niet populair zou worden ‘aan onze academies’. Cd. Busken Huet daarentegen stelde, dat de gedichten ‘meer cachet hadden dan enig ander voortbrengsel der Nederlandse dichtkunst in de negentiende eeuw’⁴. De Snikken en Grimlachjes zijn - evenals de gedichten van Gerrit van de Linde (de Schoolmeester) - populair geworden in brede lagen van het Nederlandse volk, zelfs bij degenen die ‘overigens’ niet bepaald voor dichtkunst geporteerd zijn. Zij kozen het standpunt van Cd. Busken Huet. Gebundeld verschenen deze gedichten het eerst in 1867; zij werden later meermalen herdrukt⁵.

Haverschmidt was in verschillende plaatsen predikant; zijn gedichten uit de studententijd kregen weinig⁶ vervolg, maar wel schreef hij een aantal korte prozaschetsen waarvan een deel gebundeld werd in 1876 in Familie en Kennissen, gevoelige en ten dele humoristische schetsen, voor een groot deel teruggaande op jeugdherinneringen, geschreven in een heldere, eenvoudige stijl, die echter het markante, puntige mist dat

3 H. Uyttersprot, Heine en zijn invloed in de Ned. Letterkunde, Kon. Vl. Akad. voor Taal en Letterk., reeks VI, nr. 72, en de werken vermeld Ni Tlg 45 (1952), 84 en 46 (1953), 346. In 1856 verscheen een bundel Poëzy en Proza of Liedjes en verhalen van Heinrich Heine van de hand van Adriaan van der Hoop Juniorszoon, de zoon van de meer bekende dichter Adriaan van der Hoop jr.

4 Aangehaald door R. Nieuwenhuys, a.w., 10.

5 Van de ‘zevende druk’ van 1880 verscheen een facsimile-editie in 1970. Uit de nalatenschap van François Haverschmidt verzamelde Hans van Straten poëzie en proza, tekeningen en curiosa onder de titel Piet Paaltjens, Nagelaten Snikken, Amsterdam, 1961, ²1970. Over Haverschmidt, zie R. Nieuwenhuys, De dominee en zijn worgengel. Van en over François Haverschmidt, Amsterdam, 1964. Commentaar op de teksten-zelf is in voorbereiding bij een werkgroep van de Universiteit van Amsterdam; een voorpublikatie van Willem Wilmink, Bij een gedicht van Piet Paaltjens, Spektator 1 (1971-1972), 119-24.

6 Zie de in de vorige noot genoemde uitgave van Hans van Straten.

[p. 439]

deze schetsen voor de hedendaagse lezer tot boeiende lectuur zou kunnen maken.

Het gevoelige element heeft in Haverschmidt tenslotte de overhand behaald; in 1894 maakte hij een einde aan zijn leven⁷.

Niet onverdienstelijk werk in het humoristische genre schreven ook E. Laurillard (1830-1908) en Bernard van Meurs (1835-1915).

7 R. Nieuwenhuys verzamelde en becommentariëerde in het aangehaalde werk een aantal (fragmenten uit) preken, voordrachten, brieven en andere dokumenten die speciaal licht laten vallen op Haverschmidts persoonlijk gevecht met wat hij noemde ‘de vampier des doods’, ‘de worgengel’. Het boek geeft een aangrijpend relaas van Haverschmidts persoonlijke geloofs-problematiek (of liever: zijn ongeloof) en de (mede) daaruit voortvloeiende onzekerheden.
Oudere literatuur over Haverschmidt, S.E.E. van Gilse, De figuur van François Haverschmidt, Arnhem, 1955; Ed. A. Serrarens, De dichter-predikant François Haverschmidt (Piet Paaltjens), Amsterdam, 1955; J.C. Brandt Corstius, François Haverschmidt: romanticus van de verloren jeugd, Ni Tlg 49 (1956), 313-8.