Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3

Nicolaas Beets (1814-1903)

Met Van Lennep en Oltmans zijn wij niet uitgepraat over de historische roman; wij zullen het genre verderop nog ontmoeten, dan echter niet zozeer als avonturenroman, maar bijvoorbeeld veeleer - als bij Drost - dienstbaar gemaakt aan religieuze idealen. Eerst echter hebben wij nog aandacht te schenken aan enkele min of meer zelfstandige navolgers van Scott en, vooral, Byron.

Merkwaardig dat wij juist bij Nicolaas Beets moeten spreken over navolging van de Engelse romanticus Byron, die in Engeland de van vroegere helden dromende Scott opvolgde als de hartstochtelijk bewogen romanticus, wiens ‘wereldsmart’ zich weerspiegelde in de uitbeelding ook van grootse, ‘demonische’ figuren uit het verleden. Byron is de gefolterde heros, die telkens in conflict komt met de wereld die hem omringt en wiens hartstochtenleven hem verscheurt; zijn historische figuren zijn vaak symbolen van eigen persoonlijkheid.

Fragmenten van zijn Cain waren door Da Costa al in 1822 vertaald; ook Bilderdijk en zijn vrouw kwamen onder zijn bekoring. Van Lennep maakt hem door bredere vertalingen vanaf 1826 algemeen toegankelijk. Beets bewondert Scott in hoge mate, maar Byron acht hij onvergelijkbaar¹: hem vertaalt hij jarenlang², en hij volgt hem na in oorspronkelijke gedichten. In kort tijdsbestek schrijft Beets drie romantische verhalen in dichtvorm: Jose (1834), een zogenaamd ‘Spaansch’ verhaal over een even hartstochtelijk als trots edelman, wiens wraakzucht zegeviert over zijn liefde; Kuser (1835), waarin een ongelukkige liefdeshistorie rond Aleide van Poelgeest verhaald wordt, en Guy de Vlaming (1837), waarin een middeleeuws ridder ontdekt dat hij gehuwd is met zijn zuster. - Deze berijmde verhalen, evenals die van Van Lennep, zijn, historisch beschouwd, eigenlijk uitbreidingen van het genre der balladen en romancen zoals die tegen het einde

1 Hildebrands Voorbereiding, uitg. door H.E. van Gelder, 's-Gravenhage, 1956, 66; daartegenover echter de uitlating iets later p. 177.

2 Zie Hildebrands Voorbereiding, passim.

[p. 322]

van de achttiende eeuw in zwang kwamen. Beets beoogt erin uit te beelden, niet een drama met verwarring en ontknoping, maar een hevig karakter onder de invloed van grote hartstochten en aandoeningen, en in betrekking met de hem omringende natuur en mensheid³. Nuchter merkt Jan te Winkel op, dat zij niets anders geven dan een reeks van ogenblikkelijke overspanningstoestanden, waarvan de dichter zichzelf en de lezer tracht wijs te maken dat het blijvende karaktertrekken zijn⁴. De ‘hevige hartstochtelijkheid’ der karakters blijkt de lezer overduidelijk uit de vele uitroepen, waarvan ‘Ha!’ een der meest geliefkoosde is, terwijl ook de grote hoeveelheid aansprekingen deze gedichten gemakkelijk determineerbaar maakt: barre en bizarre ‘romantiek’ vol ijselijke situaties. Potgieter, die aan Guy de Vlaming een groot artikel wijdde⁵, apprecieerde het kennelijk zeer, dat Beets na zijn ‘Spaansche’ Jose tot ‘nationale’ stoffen overging.

Overigens moet men er zich voor hoeden Beets al te dicht te leggen naast de Engelse dichters: holle, bombastische retoriek steekt dan wel zeer sterk af tegen geïnspireerde romantiek⁶. Evenmin als Van Lennep, had Beets romantisch bloed in de aderen. Wel droomde deze apothekerszoon van adellijke voorgeslachten, toen hij de dochter van de douairière Van Foreest, Van der Palms dochter, uit huize Nijenburgh bij Heiloo huwde. In dit opzicht toonde de afstammeling van het ‘adellijk’ geslacht der Beetsen zich geestverwant van de Teisterbantse Bilderdijk, die hij weliswaar persoonlijk nooit ontmoet heeft, maar voor wie hij toch een eerbiedige bewondering koesterde. Anders echter dan bij Bilderdijk, is de adellijkheid waar Beets in binnentreedt voor hem een reden zich maatschappelijk te rangeren en alle romantische recalcitrante opstandigheid te laten voor wat zij is. Zowel zijn adellijke fantasieën als de barre romantiek van zijn verhalen zijn interessante attributen, die echter het wezenlijke van de jongeman niet raakten. Wellicht is zijn gemoed even gegrepen door het romantische, maar het heeft stellig zijn persoonlijkheid niet volledig vervuld. Is hij, in zijn Guy de Vlaming bijvoorbeeld, niet op zijn best? wanneer hij een brede, voor die tijd zèker niet onverdienstelijke schildering geeft van de maan, die zovelen

Gelukkig, kalm, gerust en vroom doet zijn.

3 Inleiding op Jose.

4 J. te Winkel, Ontw. VI, 555.

5 De Gids 1 (1837), 615-633, herdrukt in Kritische Studiën 1, 230-242.

6 Dit zag Geel al; vgl. Hildebrands Voorbereiding, 123. - Kuser werd opnieuw uitgegeven door M.H. Schenkeveld, Zwolle, 1966. Zij vindt - terecht - waardeerbare elementen in het dichtwerk (een tamelijk eenvoudig, vrij direct taalgebruik, een bij de verhaaltoon passende versificatie, soms van een zekere fijnheid, met name in de natuurbeschrijvingen), maar haar eindoordeel is toch, dat Kuser au fond kitsch is, keurige, hier en daar zelfs bekoorlijke kitsch; het gedicht berust op ingebeelde, uit het denken voortgekomen emoties.

[p. 323]

Deze laatste, meer bedaard Hollandse aspecten - ‘een rustiger tijdperk is aangebroken’, verklaart Potgieter in zijn beoordeling van Guy⁷ - vindt men in overvloedige mate in de bundel gedichten die in 1838 verscheen, waarin Miranda, Serena, Yolanda, Arabella en alle mogelijke andere jongedames met aantrekkelijke namen een liefelijke rol spelen op het voetspoor van Victor Hugo's Orientales. Beets heeft dan zijn ‘zwarte tijd’ achter de rug, en liet de romantiek in de geest van Byron over aan mannen als Van der Hoop, Meijer en Hofdijk.

‘De auteur van Jose en Kuser moet een Godgeleerde, Nicolaas Beets moet een Verbi Divini Minister worden’, schrijft hij in een particuliere brief van 1836, en: ‘Ik verkies niet als Byronniaan bekend te staan’⁸. Welbewust sluit hij zijn ‘Byronniaansche phase’ af⁹. De volgende brengt ons de Camera Obscura¹⁰.

7 Rustiger namelijk dan de napoleontische periode; Kritische Studiën 1, 212.

8 Hildebrands Voorbereiding, 177 (op 174 staat, naar de uitgever van dit dagboek, H.E. van Gelder, mij meedeelt, ten onrechte 1835; dit moet zijn 1836).

9 Ibidem. Over Beets als romanticus, Gerard Broms rede te Brussel, uitg. 1954.

10 Zie hier p. 378 vlg.