Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3

Johannes Kinker (1764-1845) [2]

Met Johannes Kinker maakten wij al eerder kennis, toen hij gesignaleerd moest worden als een van de vinnigste bestrijders van het sentimentele¹, als schrijver voor het toneel, en als literair (esthetisch) theoreticus. Zijn meest belangwekkende en positieve activiteiten echter spreidt hij ten toon in déze periode, zij het, dat de inzet daartoe enkele jaren terug ligt, vlak vóór de nieuwe eeuw een aanvang nam. Deze activiteiten zijn ook van dichterlijke aard, maar hangen voor een niet onaanzienlijk deel samen met de ontwikkeling van zijn wijsgerige denkbeelden.

Kinker nam namelijk op wel zéér persoonlijke en vooruitstrevende wijze deel aan het geestesleven van zijn tijd. Zedelijke ontwikkeling van de mensheid is zijn ideaal. Vandaar strijd tegen alles wat naar obscurantisme zweemt, onverschillig of dat voortspruit uit ‘de geest van Loyola’² of uit protestantse overtuigingen; alleen de verlichte rede mag heersen. Om haar tot heerschappij te brengen, verenigt hij zich met geestverwanten uit alle richtingen in de orde van de vrijmetselaren, waarvan hij een actief lid is. In deze lijn ook ligt zijn verering voor Kant, wiens hoofdwerk verschenen was toen Kinker in 1781 te Utrecht student werd. Door zijn kantianisme neemt deze begaafde denker deel aan het bewogen geestesleven van West-Europa; hij doet dit op zelfstandige en boeiende wijze. Het bleek geen eenvoudige opgave de Kritik der reinen Vernunft te begrijpen, maar na drie lezingen meende Kinker het werk te ‘omvatten en geheel (te) verstaan’. Hij schreef toen zijn Proeve eener opheldering van de critiek der zuivere rede³, waarin hij een uiteenzetting gaf van de hoofdtrekken van Kants eerste Kritik; hij deed dit op een zo voortreffelijke wijze, dat het werkje in het Frans vertaald werd en als een van de bronnen van de Kantstudie in Frankrijk kon fungeren. Vanaf 1799 tot zijn dood heeft

1 Zie hier p. 205.

2 De geest van Loyola in de negentiende eeuw. - J. Kinker, Gedichten, 1820, II, 68-88 (het gedicht is van 1817).

3 J. Kinker. Proeve eener opheldering van de Critiek der zuivere rede, Magazijn voor de critische wijsbegeerte, en de geschiedenis van dezelve, uitg. door Paulus van Hemert, dl. II, Amsterdam, 1799, 43-238. Afzonderlijk herdrukt onder de titel J. Kinker, Kant, Kritiek der zuivere rede. Proeve eener opheldering daarvan, Groningen, 1872, resp. Amsterdam, 1880. - Over Kinker als wijsgeer, P.H. v.d. Gulden, Mr. Johannes Kinker, in: Algemeen Nederlands tijdschrift voor wijsbegeerte en psychologie 34 (1940-41), 27-35.

[p. 237]

Kinker zich diepgaand met de vraagstukken van de kritische wijsbegeerte beziggehouden; hij is zelfs de enige die in de periode van de bloei van de idealistische systemen zelfstandig een soort identiteitsfilosofie ontwikkeld heeft, die als ‘oorspronkelijk’ en ‘geniaal’ gekenschetst kon worden naast Kants wijsbegeerte⁴.

De in het buitenland erkende interpretator van Kant werd ook in Nederland een graag aanhoord deskundige. Trouw stond hij, in Amsterdam, waar Paulus van Hemert de centrale figuur van de Kantcultus was⁵, deze laatste ter zijde, in de overtuiging dat de beoefening van Kants wijsbegeerte het obscurantisme zou uitroeien, en de mensheid ertoe brengen zou haar grootse, redelijke roeping steeds beter te volbrengen.

Deze gedachten liggen ook ten grondslag aan zijn zinnespel, geheten Eeuwfeest bij den aanvang der negentiende eeuw (1801); het werd vijftien keer in de Amsterdamse schouwburg opgevoerd. Het spel zet uiteen hoe de mensheid, vervolgd door de driften van het hart, door de rede haar verheven bestemming leert kennen, en gebracht wordt tot de beoefening van deugd en schoonheid. De kerkelijke dogma's kunnen verdwijnen, de vroomheid des harten die wortelt in de ware deugd, zal overal zegevieren. Het ware leven van de mens zal zijn kracht voortaan openbaren in het leven van de geest. - Geheel naar de opvattingen van de vroege romantici en hun leer over de romantische ironie parodieerde Kinker zijn eigen zinnespel in De menschheid in het lazarushuis; in boertige trant gaf daarin hij te verstaan, dat niet alleen voor de wijzen, maar ook voor de dwazen de negentiende eeuw was aangebroken. En bovendien, het was meer een ‘vrome wensch’ dan een ‘dadelijk geloof’ dat hij geuit had, toen hij de mensheid door de rede gevoerd zag naar de top van de verheven berg, boven alle nevelen van schijn en waan, waar zij bij het licht van de eeuwigheid deugd en geluk aanschouwde⁶.

De leerling trachtte intussen⁷ verder te gaan dan de bewonderde meester, die naar Kinkers mening de categorie van de causaliteit te zeer beperkt had^7a. Kinkers, overigens mislukte, poging tot uitbreiding

4 Vgl. P.H. v.d. Gulden, t.a.p.

5 Over Paulus van Hemert (1756-1825), ook als Kantiaan, zie Nieuw Ned. Biogr. Wdb. 7, 547-8.

6 Over Kinkers wijsgerige zinnespelen, B.H.C.K. van der Wijck, Mr. Johannes Kinker, Amsterdam, 1864, 47-73. Over Kinkers spel bij het eeuwfeest, Nic. Beets, Verscheidenheden, meest op letterkundig gebied IV, Haarlem, 1902, 3-48.

7 Vgl. P.F. Th. van Hoogstraten, Studiën en Kritieken II, Nijmegen, 1891.

7a Indien Kant, aldus Kinkers gedachtengang, niet alleen aandacht gewijd had aan het stoffelijke leven, maar als hij ook de verschijnselen van het gééstelijk leven van de mens in zijn beschouwing betrokken had, zou hij hebben ingezien dat causaliteit waar zij záken betreft, verband van oorzaak en gevolg geeft, maar waar zij dáden geldt, verband van doel en middel.

[p. 238]

van Kants leer demonstreert hoezeer Kinker, subjectief, trachtte dit stelsel meester te worden. Hij wilde niet volstaan met een loutere weergave van 's meesters leerstellingen, maar beoogde deze zelf te beheersen en tot een bezielende kracht in eigen en anderer leven te maken. Dit stemt overeen met wat Willem de Clercq van hem zei: ‘Men behoeft hem slechts enkele woorden te hooren spreken om de volheid van eigen kracht en de scherpzinnigheid van zijn geest te bewonderen. Er is een zekere undaunted spirit in hem, een zekere vastheid, zoo het schijnt, zelfs voor den bliksem onvernietigbaar. (...) een Goetheaansche afwezigheid van het orgaan van geloof en onderwerping. Veel minder edel is alles bij hem, dan in de fysionomie van Tollens en Spandaw, doch hij is grooter, universeeler genie dan beiden. Een man, die niet gelooven wil, en toch te waarachtig groot denkt om absentie van geloof te kunnen verdragen’⁸. De laatste toevoeging van De Clercq is belangrijk, want het zou inderdaad onjuist zijn Klinker ongelovig en ongodsdienstig te noemen⁹. In zijn Brieven aan Sophië - in alexandrijnen - had Feith in 1806 een aanval gelanceerd op de wijsbegeerte van Kant. Hij stelde dat het kantianisme onverenigbaar is met het christelijk geloof en dat de kantianen derhalve een gevaar vormen voor dit geloof. Wie kantiaan is, houdt op christen te zijn. Zowel bestrijding als uiteenzetting waren weinig deskundig. Kinker antwoordde in zijn Brieven van Sophië aan Mr. Rhijnvis Feith (1807) dat ‘de geest en waarheid van de verzinlijkte lessen van Jezus’ in het kantianisme ‘het schoonste betoog’ vinden, en op spottende wijze diende Kinker zijn tegenstander van repliek. Dit sluit intussen in, dat Kinker toen nog een onvoorwaardelijk bewonderaar van Kant was. Wel had hij, in de gedachtengang van de Koningsberger, het ethisch determinisme bestreden in God en Vrijheid (1800) en Wilskracht en Deugd (1803), maar toen hij in 1805 zijn Gedachten bij het graf van Kant schreef, was hij, hoezeer vervuld van bewondering voor hem ‘die als een God op aarde daalde’ - het gedicht is de moeite van een nadere bestudering zeer waard - toch al duidelijk bezig in wijsgerig opzicht zijn eigen weg te gaan. Men heeft in dit verband wel gewezen op invloed van Schelling. Hoezeer er ook veel punten van verwantschap kunnen worden aangewezen met diens identiteitsfilosofie, daarnaast moest worden opgemerkt dat Kinker sceptisch stond tegenover de waarde van Schellings ideeën¹⁰.

Wat de ontwikkeling van zijn filosofische stellingname betreft, is het

8 Aangeh. bij A. Pierson en De Clercq's jongste kleindochter, Willem de Clercq naar zijn Dagboek, I, Haarlem, 1888, 239.

9 Terecht merkt zijn biograaf, Van Hall, op: ‘Dat Kinker den naam van ongodsdienstig nimmer verdiende, weet ik als weinigen van nabij’; M.C. van Hall, Mr. Johannes Kinker. Bijdragen tot zijn leven, karakter en schriften, Amsterdam, 1850, 109. Over Kinker als gelovig christen zie o.a. Van Halls desbetreffende opmerkingen, 108-13.

10 Zie G.J. Vis, Johannes Kinker, 229 en 323.

[p. 239]

vermoeden gewettigd dat deze zich eerst na 1805 volledig gerealiseerd heeft¹¹.

Daar de rede eenheid eist, poogde Kinker te komen tot verzoening van wat zich tot dan als tegenstelling aan hem voordeed: zag hij in de natuur alleen de wet van de dwang, in de mens meende hij de hoogste kracht van de vrijheid geopenbaard te vinden; maar de rede wil, ‘dat de physische kausaliteit (noodzakelijkheid) en de zedelijke kausaliteit (vrijheid) een en hetzelfde zij’¹². Dit dualisme nu ziet Kinker opgelost in een soort identiteitsleer over het alleven of de wereldziel. Daar is, aldus Kinker, la réalité nouménale instinctive, die niet in de tijd en niet in de ruimte is, maar in de eeuwigheid. In dat eeuwige noumenon is geen strijd tussen vrijheid en nooddwang, geen tegenstelling tussen goed en kwaad, recht en onrecht. Het bezit de almacht en streeft naar steeds hoger zelfvolmaking. Door de werking van het instinct worden de fenomena. - De natuur is de zichtbare geest; de geest is de onzichtbare natuur. In de mens wordt het noumenale instinct tot vrije persoonlijkheid.

Zijn denkbeelden heeft Kinker uiteengezet in een leerdicht van 1812, als zodanig een der merkwaardigste uit onze letterkunde, Het Alleven of de Wereldziel¹³.

Vergeefs vraagt de mens aan de Natuur, - ‘haar die u wrocht’ -, de oplossing van het raadsel van zijn bestaan. Noch kennis van de natuur, noch de sterrenwereld aan de grootse hemeltrans, noch de historie ontraadselen de mens aan zichzelf:

... 't diep verborgen, 't grondloos wezen der gedachten,
Het hoogre leven, dat nooit sterft, waarnaar wij smachten,
Waarvan dit leven slechts een droom, een schaduw is,
Omzwachtelt zich met nacht en tastbre duisternis¹⁴.

De mens ziet slechts schaduwen van schaduwen, geen zaken, een telkens onvoldragen vrucht van het vluchtig zijn; het denkend wezen is zelf verzwolgen in die schijn, doordat het, zolang het het noumenon niet gevonden heeft, geheel opgaat in de wereld van de subjectieve verschijnselen.

Hoe valt de wereld dàn te begrijpen? Wat door de almacht van de Natuur wordt voortgedreven, hijgt naar het leven; al wat bestaat, zowel het eindeloos tal van de sterren dat de gloed drinkt die bezielend stroomt door het onbegrensd heelal, als het wriemelend stof van de aarde, alles sluimert ter ontwaking, bevruchting, kieming, groei. Het gans heelal is bezield door dezelfde geest, zowel in lager als in hoger

11 Men vergelijke in dit verband de tekst van zijn Gedachten bij het graf van Kant (1805) met zijn latere commentaar hierop in Gedichten, dl. I (1819), 194 vlg.

12 Aangeh. P.F. Th. van Hoogstraten, Studiën en Kritieken II, 144.

13 Mr. J. Kinker, Gedichten I, Amsterdam, 1819, 31-65.

14 J. Kinker, Gedichten I, 33.

[p. 240]

leven. Dit hoger leven ervaart de hoogste bezielingskracht in de mens, in diens machtig zelfgevoel van door de vrije wil gestelde daden en van plichtsbesef. Aan de wet die het stof beheerst onttrokken, kiest de mens zijn eigen werkkring. Een God die in ons woont, de wereldziel die in de mens haar hoogste zelfvolmaaktheid bereikt, verdelgt dusdoende de leer van het noodlot, toont de ziel het oord van de vrijheid, en schudt, in weerwil van Natuur, dood en graf, ondanks de schijn van de zinnen, haar kluisters van zich af.

Deze waarheid: dat de wereldziel alles bezielt, vindt men niet in de stelsels van de wetenschap, maar haar klaarheid doortintelt ons gemoed in onbewolkte glans. De vrijheid vlucht voor het ijs van het vorsende verstand; zij is ‘louter wil en daad’:

Zij is de Godheid, die het eindeloos verleden
Naar 't nimmer eindigend toekomende opwaards voert,
Het werk der eeuwen schraagt en ze aan elkander snoert;
't Verborgen geestige, welks vonkelende trekken
We in 't stoffelijk gelaat der Hemelen ontdekken.
Natuur is 't ligchaam, waar ze in voortkiemt, waar ze in speelt,
De tooversluijer, waar ze in flikkert; 't zinnebeeld,
Waarin ze zich, door 't kunstgevoel, in 't Rijk der zinnen,
In duizend kleuren en gedaanten doet beminnen¹⁵.

De mens bezit aldus een onbeperkte vrijheid, onafhankelijk van elke werkende causaliteit; deze vrijheid is voelbaar in volle kracht in de eigen ziel.

Haar in eigen wezen gevonden hebbende, kan de mens haar ook overbrengen in de natuur buiten zich. Open het boek van de schepping en lees met ziénde ogen; dan is het stof geen stof meer, het beeld niet langer beeld; de dode letters der verschijnselen krijgen betekenis in de levende volzin van de natuur, ‘door 't grenzelooze vrije in 't eindige te aanschouwen’; de letters blijken tekens, door de geest in het stof gegrift.

In een breed episch tafereel van het leven zoals hij dat ziet, geeft Kinker dan de diep verholen zin van de Natuur¹⁶.

15 J. Kinker, Gedichten I, 36.

16 J. Kinker, Gedichten I, 37-8:

't Is alles poging ter bevruchting, ter bezieling.
De scheppingsdaad houdt stand in 't barnen der vernieling.
Het leven teelt zich voort ook waar het zich ontbindt,
En strekt ter voeding van de slooping, die 't verslindt,
Niets is vergankelijk. - 't Verwantschapt heer der dingen
Voelt zich door d'Oceaan der levenskracht omringen.
Bewustloos streeft het naar bewustheid. - Mint of schuwt;
Voedt liefde of haat; trekt aan, of wordt te rug gestuwd.
Het kronkelt, draait, en klimt wellustig langs de raderen
Van 't eindloos werktuig op, en tracht zijn doel te naderen,
Dat glinstrend tintelt in den gordel der Natuur.
Die Godlijke Aphrodite, ontgloeid in liefdevuur,
Bevolkt in staâge dragt de ontelbre Hemelbollen,
Die, door één drift ontvonkt, in 't maatloos ijdel rollen.

[p. 241]

Nogmaals volgt dan, maar nu vanuit zijn begrip der allevende wereldziel, het beeld van de bezielde Natuur, van de dode stof die in schijnbaar ordeloze strijd, geordend wordt tot hoger leven, - en daarnáást de hoogste volkomenheid van deze Natuur in de geestelijke wereld, de ‘andere helft’ van de tweeheid, de onzichtbare van ‘'t vergeestlijkt Rijk der vrijheid’, die door geen gewrocht noch oorzaak te verklaren is, en waar de mens zelfgevoel, rede en wil is. De mens is zijn eigen wetgever, stelt zich zijn eigen doel door de rede alleen, en beoefent de ware deugd, welke bestaat in de vrijheid, die naar het oorspronkelijk licht van het ware, het goede en schone het oog gericht houdt. Vrij zijn is het hoogste, is God zijn. Alleen de waarlijk vrije kan streven naar het zich steeds verbergend doel ook van de staat, naar de hoogste staat, die er zijn zal, als alle mensen leden zullen zijn van het éne groot verbond van de volken, ‘onverdeeld en één, gelijk de bol, waaruit zij eens ontstonden’, de grootse wereldstaat, waarvan het wetboek nog diep verborgen ligt in 's mensen geest, waar nog sluimert de ‘algemeene wil der volkren, edel, rein en heilig als God zelf’.

Nadat hij zo de twee halfronden - het denkend halfrond van de eeuwige natuur en de zichtbare wederhelft van de stoffelijke - beschouwd heeft, verénigt hij beide:

Daar is geen geest of stof; maar stof en denkkracht beiden;
Die twee zijn één, in tal, in doel, in kracht en duur:
Zij zijn, voor ons begrip, slechts twee - God en Natuur.

Slechts voor ons begrip dus, niet echter in wérkelijkheid zijn God en natuur twee; in werkelijkheid zijn zij één.

In zijn Aanteekeningen¹⁷ bij dit gedicht wijst Kinker erop, hoe Schelling niet de eerste was die tot een wereldziel besloot uit de verschillende trappen van bezieling en leven in de stof¹⁸. Spinoza namelijk kende hetzelfde hoofddenkbeeld. Behalve aan deze figuren weet hij zich dank schuldig aan Kant, die echter slechts één vleugel afbouwde van zijn ‘onomstootelijk gebouw’; in de andere vleugel zouden de zedenkunde, het natuurrecht en de staatkunde hun plaats gevonden moeten hebben.

Aan deze staatkunde, althans aan zijn grote denkbeeld van een wereldstaat, heeft Kinker, op instigatie van Bilderdijk en in navolging van diens Ondergang der Eerste Wareld¹⁹, een groot episch gedicht ge-

17 J. Kinker, Gedichten I, 169-83.

18 Volstrèkt onbezielde, geheel dode en levenloze stof erkent hij niet, daar deze in het geheel van de natuurkrachten een onverdraaglijke gaping zou opleveren, en al onze redelijke vermogens vorderen eenheid; een krachtheelal, - en het inwendige verband van de natuur kunnen wij ons niet anders denken -, is identiek met àlleven.

19 J. Kinker, Gedichten III, 1821, Voorrede (XX vlg.), waarin ook een uitvoerige theoretische beschouwing over het heldendicht.

[p. 242]

wijd, De Wereldstaat, waarvan echter alleen de Eerste Zang gereed kwam. De eindeloze volmaaktheid geldt niet slechts, als het overal heersende grondbeginsel, voor de méns, maar voor àl het geschapene. De gouden eeuw, het paradijs, en, in het zedelijke, de toestand van recht, liggen dan ook in het verschiet. Niet alleen deze aarde zal erdoor omvat worden, maar het heelal. Dat zal, zij het niet op de manier waarop Napoleon ervan droomde, een wereldrijk zijn, waarin de boze geleigeest van de mensheid (Sebathel) uitgebannen zal zijn en alleen de goede (Eloïda) de wereldmensheid leiden zal.

In de belangrijke voorrede voor het eerste deel van zijn Gedichten, uitgegeven in 1819, heeft Kinker een pleidooi geleverd voor de waarde van de wijsgerige dichtkunst als zodanig. In de wijsgerige studie overheerst het wikkende en wegende verstand; daar mag de overpeinzende rede niet door het spel der fantasie bedrogen worden. ‘Hier is het de stof, niet de vorm, welke belang moet inboezemen’. Maar heeft de wijsgeer de waarheid gevonden, en is hij tévens dichter, dan zal hij die waarheid ‘met warm gevoel en ontvonkte verbeeldingskracht aanschouwen en omhelzen’²⁰.

J. te Winkel was van mening, dat Het Alleven als dichterlijke uiteenzetting van een geheel stelsel van wijsbegeerte in onze literatuur niet of ternauwernood zijn weerga vindt²¹. Bij ‘ter nauwernood’ heeft de Amsterdamse hoogleraar mogelijk gedacht aan Vondels Bespiegelingen van God en Godsdienst, de meest imposante uiteenzetting in dichtvorm van filosofisch-theologische denkbeelden uit de aan Kinker voorafgaande letterkunde. Kinkers gedicht is van veel beperkter omvang, en verdient vooral belangstelling als uiteenzetting van romantisch-wijsgerige denkbeelden zoals die in het buitenland tot ontwikkeling waren gekomen. Kinker wist, dat inzicht alleen in deze denkbeelden niet volstond om een waarachtig dichtwerk te maken, maar de weidse vlucht van deze denkbeelden verschafte de fantasie een gerede aanleiding te ‘ontvonken’ en het gevoel de mogelijkheid zich aan die denkbeelden te ‘verwarmen’. Onmiskenbaar vertoont zich op verschillende plaatsen in dit gedicht (evenals trouwens in andere, soortgelijke werken van Kinker) de schittering der ontvonkte verbeeldingskracht of de gloed van de ontroering die in de dichter leefden als hij zijn wijsgerige overtuiging uitsprak. Daarnaast echter bleek het vaak noodzakelijk een taaie worsteling aan te gaan met de stof om de materie meester te worden, waardoor de voortgang moeizaam bleef, en de stroom van de emotie of het visioen van de verbeelding geremd werden in hun spontane openbaring. Men moet intussen in de wijsgerige gedachten-

20 J. Kinker, Gedichten I, 1819, XIX.

21 J. te Winkel, Ontw. VI, 356.

[p. 243]

gang van Kinker en zijn tijdgenoten ingewijd zijn om van de volle, eigenaardige waarde van dit gedicht te genieten.

Kinker koos in het eerste decennium van de negentiende eeuw meer dan eens het proza om zijn literair-esthetische opvattingen uiteen te zetten. Maar hij deed dit eveneens in versvorm, (ook als hij over andere theoretische onderwerpen wilde handelen²²).In 1814 koos hij opnieuw de versvorm om in een groot gedicht Het ware der schoonheid zijn opvattingen over schoonheid en kunst opnieuw te formuleren²³.

Op grond van deze opvattingen²⁴ wraakt Kinker de kunstbeoordelaar die alleen de uitwendige schone vorm waardeert, maar niet ziet van welke grondgedachte of van welk grondgevoel deze vorm uitspraak is. Deze beoordelaar immers ziet de harmonie en de totale schoonheid niet. Met name verzet Kinker zich tegen de renaissance-opvatting van het primitieve realisme, volgens welke nabootsing van de (uiterlijke)

22 Zo de ode De dichterlijke genie (1801), het gedicht De dichtkunst (1801), O Rijk van schaduwen (1803), Wilskracht en deugd (1803) e.a.

23 Wij weten, aldus de gedachtengang van Kinker, hoe de natuur, de wereldziel, ook leeft in haar stoffelijke verschijningsvorm, haar zinnelijke sluier. Deze verschijningsvormen vertolken dus ook de inwendige zin (‘het alles doorstroomende levensgevoel’); zij zijn de hoorbare en zichtbare tekens, die de hogere waarheid van het stoffelijk heelal uitspreken. De ware kunstenaar erkent deze tekens als zodanig; hij ziet ook hoe de kleuren, geluiden etc. in de zichtbare natuur de kenmerkende trekken zijn die de innerlijke waarheid aan het kunstgevoel kenbaar maken; de kénmerkende trekken, omdat zij de equivalente, stoffelijke vorm zijn van de aldus ‘zich-zelve kenschetsende waarheid’. Het opmerken van deze equivalentie nu is de schoonheidsgewaarwording. De mens heeft dan ook tot taak: via de hoorbare en zichtbare vormen door te dringen tot het wezen (ook genoemd de waarheid) van de natuur, die zich als het ware in dit gewaad van vormen voor de zintuigen waarneembaar maakt. Niet om zich in vormen eens voor altijd vast te leggen! Immers, de natuur streeft altijd hoger naar het haar ingeschapen doel; ‘Volmaking is het merk der schepping ingedreven’. (‘Der schepping’ op te vatten als datief.)
De scheppende kunstenaar nu gaat in deze lijn voort. Zoals de natuur zichzelf kenschetst in stoffelijk waarneembare vormen, zo heeft de kunstenaar een hartstocht, een gemoedsbeweging of een denkbeeld - Kinker noemt ze in déze volgorde - ‘aanschouwelijk’ uit te spreken. En ‘ieder voorwerp van natuur en kunst is dan in zóó verre schoon, als het met de vlugtige voorstelling die er, als het ware, door afgebeeld en verzinnelijkt wordt, overeenstemt; (deze “vlugtige voorstelling” is dus de niet-stoffelijke, etherische hartstocht, gemoedsbeweging of gedachte); en de meerdere of mindere eenstemmigheid of harmonie, van het laatste met het eerste, drukt den graad der schoonheid uit, die wij er aan toekennen’. De harmonie nu tussen het ‘denkbeeldige’ en het stoffelijke maakt het kunstwerk. De kunstbeoordelaar heeft uitsluitend vast te stellen, of deze harmonie tussen idee (in de breedste zin) en ‘Gestaltung’ bereikt is.
Naar de natuur zien, betekent voor Kinker dan ook alléén: zien hoe in de natuur op ideale wijze de ideale wereld uitgedrukt wordt. Naar analogie daarvan trachte men op eigen wijze met eigen middelen de hartstochten, gemoedsbewegingen en ideeën vorm te geven.

24 De beschouwingen in H. van der Grinten, Ned. Aesthetica, 37-42 over Kinkers theorie lijken aanvechtbaar en doen Kinkers opvattingen geen recht. Over Kinker als estheticus en dichter, zie J.A. Rispens, De geharnaste dromer. Mr. Johannes Kinker als aestheticus en dichter, Kampen, 1960 (daarin ook bibliografie).

[p. 244]

schijn de hoogste kunst is. Taak van de kunstenaar is, wat hij innerlijk zag, uiterlijk gestalte te geven, zo volmaakt mogelijk²⁵.

Aan het adres van Bilderdijk en zijn De Ziekte der Geleerden heet het: ‘niets is hinderlijker dan een zwellende stijl, waar in niets dan zeer gewone zaken verhandeld worden’. ‘Een belangrijk onderwerp tot stof van bespiegeling’ nemen, volstaat niet, aldus Kinker, om iemand tot dichter te maken; om dit waarlijk te zijn, mag men niet missen ‘dat gelukkige intellectueele instinct der verbeelding’; beide vermogens moeten als scheppende eenheid functioneren.

De kunstenaar weet intussen, dat hij zijn taak nooit ideaal zal kunnen realiseren: ook de grootste kunstenaar zal altijd onvoldaan blijven over de wijze, waarop hij het innerlijk geziene kan verstoffelijken. - En dat innerlijk geziene zij geen afbeelding van bestaande werkelijkheid; de kunstenaar streve ernaar niet slechts datgene wat is, maar wat Natuur ‘te naadren poogt’ in zijn vinding te bereiken. Het meest grootse ‘voorbeeld’ van wat natuur te vormen poogt, werd door haar bereikt in de Vrouw,

dit volkomen menschenbeeld:

De ontelbre gaven, onder 't schepslenheer verdeeld,
Zijn hier naar 't hoogst ontwerp vereenigd en verbonden²⁶.

In Kinkers esthetische theorieën zijn hoofddenkbeelden van Schiller verwerkt²⁷. In hoeverre er ook verwantschap, of zelfs invloed van Fichte en Friedrich Schlegel is aan te wijzen, moet nog nader worden onderzocht.

Tijdens de Franse overheersing heeft Kinker, ook door gedichten, op moedige wijze de gedachte aan de nationale onafhankelijkheid levend gehouden (o.a. in Stille bemoediging, van 1810, na de inlijving).

In de jaren 1819 tot 1821 bezorgde hij de uitgave van zijn gezamenlijke Gedichten in drie delen, elk voorafgegaan door diepgravende, inleidende beschouwingen, waarvan de hoofdgedachten rechtstreeks aan-

25 Vinding noemt Kinker dan ook dat ‘scheppende vermogen, 't welk, voor elk denkbeeld, voorwerpen in de natuur opspoort, om het aanschouwelijk te maken, en voor elk voorwerp een bezielend begrip vordert, dat er zich met vuur en levendigheid in uitdrukt’; het is dit kunstvermogen, dat ‘eene nieuwe schepping’ tot stand brengt. Het bereikt zijn hoogste triomfen waar een stof, ‘tot een belangrijk onderwerp van bespiegeling’ gemaakt, op de juiste wijze ‘verzinnelijkt en omkleed’ is.

26 Het gedicht Het ware der Schoonheid werd voorgedragen bij de prijsuitdeling in de Tekenacademie ‘Kunst zij ons doel’; de wedstrijd had betrekking op ‘kunstgewrochten’ die ‘de nabootsing van het vrouwenbeeld’ beoogden. - Voor Kinkers esthetische theorieën, zie Gedichten I, Voorrede (I-XLIII), Het ware der Schoonheid (1-21), Aanteekeningen op het voorgaande gedicht (153-168), en zijn referaat Iets over het schoone (Gedenkschriften van de derde klasse van het Kon. Ned. Inst. van Wetenschappen, Letterk. en Schoone Kunsten, Amsterdam, 1826, deel III, 305-329). Voor zijn opvattingen over de genres der dichtkunst Gedichten III (I-XLII). Verder zijn Proeve eener Hollandsche Prosodia (1810).

27 Zie G.A. Vis, a.w., vooral 228-231 en 235-6.

[p. 245]

sluiten bij die uit zijn vroegere publikaties. Hij woonde in deze jaren - enthousiast voorstander als hij was van de vereniging van Zuid- en Noord-Nederland - in Luik, waar hij in 1817 benoemd was tot hoogleraar o.a. in de Nederlandse literatuur (inclusief theorie en esthetiek van de dichtkunst). Ook gaf hij er, zij het slechts incidenteel, linguïstiek en taalfilosofie. Buiten de colleges, met name in het door hem geleide literair genootschap ‘Tandem’, kwamen ook filosofie en politiek aan de orde. Kinker heeft in Luik belangrijk werk verricht²⁸, maar moest in 1830 naar het Noorden terugkeren. Hij vestigde zich opnieuw te Amsterdam, waar hij opnieuw bij herhaling van zich deed spreken als letterkundig criticus en bestrijder van het ‘obscurantisme’ in Bilderdijk en diens geestverwanten. Tevens kon hij zich nu weer intensiever bezighouden met de studie van wijsbegeerte en linguïstiek, twee vakken die hem, naast de letterkunde, wellicht het dierbaarst waren. Hij beoefende ze bij voorkeur in het milieu van het in 1808 opgerichte ‘Koninklijk-Nederlandsche Instituut van wetenschappen, letterkunde en schoone kunsten’ (sinds 1851 ‘Koninklijke Academie van wetenschappen’), waarvan hij sinds 1810 lid was, en waarin hij, wellicht meer dan in enig ander genootschap, zijn veelzijdigheid als man van wetenschap heeft gedemonstreerd, niet alleen op het gebied van de wijsbegeerte of van de algemene taalkunde, maar ook op dat van de letterkunde van de klassieke oudheid, de theorie van de muziek (speciaal bij de Grieken), de geschiedenis in de ruimste zin, inclusief de geschiedenis van een vak waarin hij op de universiteit was opgeleid (de rechtswetenschap!)²⁹.

Toen Kinker in 1845 stierf, kon men niet zeggen dat de meest beminnelijke letterkundige van zijn tijd overleed, wel echter de meest intelligente en, naast Bilderdijk, meest veelzijdige. Door zijn intelligentie heeft hij, ook op degenen die zijn opvattingen niet deelden, een zeer grote invloed uitgeoefend, ‘misschien grooter ... dan iemand anders’³⁰. Zowel om de wijsgerige opvattingen waarmee hij onverwacht snel deelnam aan het Westeuropese geestesleven, als om zijn artistieke

28 Over de betekenis van Kinker voor het onderwijs in het Nederlands aan de Universiteit te Luik (en over zijn betekenis in het algemeen) zie M. Rutten, Johannes Kinker, in Neerlandica aan de Rijksuniversiteit te Luik, in Tijdschrift voor Levende Talen 28 (l962), 2, 99-133 (en de vervolgen op deze studie Jean-François-Xavier Würth, ibidem 29 (1963), 6, 536-78, en August-Jean Stecher, ibidem 30 (1964), 1, 35-73), alsook M. Rutten, Johannes Kinker et l'enseignement du néerlandais, in Chronique de l'Université de Liège, Liège, Université, 1967, 77-85. In een (niet-gepubliceerde) rede herdacht M. Rutten Kinker voor de Allard Piersonstichting op 11 december 1963 in de aula (Lutherse kerk).

29 Via het Notulenboek van de Derde Klasse (Kinker was lid van de afdeling ‘Wijsbegeerte’ van deze Klasse, samen met Paulus van Hemert, en zijn latere biograaf M.C. van Hall) vindt men op het archief van het Trippenhuis in Amsterdam veel materiaal over Kinkers veelzijdige activiteiten, ook op bestuurlijk gebied.

30 J. te Winkel, Ontw. VI, 399.

[p. 246]

prestaties en om zijn esthetische theorieën³¹ verdient Kinker de aandacht die hem de laatste tijd gegund wordt³².

31 In 1810 verscheen Kinkers Proeve eener Hollandsche Prosodia, een zeer oorspronkelijk werk over maat en ritme; vgl. C.G.N. de Vooys, Verz. Taalk. Opstellen II, Groningen, 1925, 255-323; Fr. Kossmann, Nederl. Versrythme, Den Haag, 1922, 96-101 en passim. Op het verband van Kinkers theorieën met de muziek wees J. Gielen, Mens en Melodie 4 (1949), 107-9.

32 Oudere literatuur over Kinker J. van den Bergh van Eysinga-Elias, De litterair-historische beteekenis van Mr. Joh. Kinker, De Nieuwe Gids 26 (1911), 495-535; J. Koopmans, Kinker-Studiën, Taal en Letteren 15 (1905), 161-187, 373-394, 16 (1906), 161-179; Cd. Busken Huet, 24, 202.
Na de drie delen Gedichten die Kinker zelf uitgaf, publiceerde J. van Vloten, Verspreid en onuitgegeven dicht en ondicht van Kinker, Haarlem, z.j. [1877].
Over Kinkers Luikse periode (1817-1830) is een proefschrift in voorbereiding van drs. L.S.J.M. Spronck.