Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3

Elisabeth Maria Post (1755-1812)

De belangrijkste schrijfster in het gevoelige genre, een enigszins late nabloei van de gevoelige verlichting, ná Feith, is Elisabeth Maria Post¹. In 1755 te Utrecht geboren, verhuisde zij met haar vader, die zijn vermogen grotendeels verloren had en daardoor tot een eenvoudiger levenswijs gedwongen werd, naar Gelderland, waar zij de sterke indrukken ontving die, mèt de lectuur van binnen- en vooral buitenlandse auteurs, haar tot schrijven drongen. Tot deze sterke indrukken behoorden de dood van haar verloofde en de schoonheid van de natuur, waarin zij troost zocht voor het geleden verlies. Dit alles nam gestalte in haar eerste werk Het Land, in brieven (1788). Zoals de titel van het naamloos verschenen werkje al aangeeft, is het geschreven in de vorm van een briefwisseling: twee vriendinnen corresponderen met elkaar: Emilia, die haar verloofde verloor en alleen op het land woont, Eufrozyne, die met haar moeder in de stad leeft. Verheerlijking van het landleven, met name van de vrije natuur met haar schone ‘onorde’, in tegenstelling met dat in de stad, en daarnaast de tedere gevoelige vriendschap tussen de vriendinnen, die haar hoogtepunt bereikt bij de dood van Eufrozyne², bepalen het karakter van het relaas. Dient de natuur met haar schone ‘onorde’ het bewijs te leveren van Gods goedheid, zij wekt ook de aandoeningen op, die leiden tot godsdienstige en moralistische overpeinzingen. Alles in deze situatie demonstreert de mogelijkheid van een deugdleven, zoals de verdorven wereld niet kent³. Het relaas maakte grote opgang: in 1792 verscheen al een vierde druk.

1 Over haar J.C. Brandt Corstius, Idylle en realiteit, Amsterdam, z.j. [± 1955]; (verder aangehaald als Idylle).

2 J. Prinsen J. Lzn., Het sentimenteele bij Feith, Wolff-Deken en Post, De Gids, I, 45, 236 en 512.

3 J.C. Brandt Corstius, Idylle, passim. Dit werk ook over de invloeden die op Post hebben ingewerkt.

[p. 190]

Het succes van dit werk inspireerde Elisabeth tot het uitgeven van een bundel proza en poëzie Voor eenzaamen (1789), waarin motieven van Het Land weerkeren, zij het in zwaarmoediger toon en trant; voor een gedeelte werden deze gedichten en schetsjes al vóór Het Land geschreven. Nog belangrijker werd het groter opgezet werk Reinhart of Natuur en Godsdienst. Dit driedelige, in 1791 en 1792 verschenen boek is slechts naar de vorm een roman; in werkelijkheid bevat het natuurbeschrijvingen van de Nederlandse kolonies op de noordkust van Zuid-Amerika, beschouwingen over zieleleven, lectuur, het leven van de inboorlingen en andere etnologische onderwerpen. Dit alles in de geest van de gevoelige verlichting, waarbij wederom de nieuwe gevoeligheid het middel bij uitstek vormt tot verhoging van het morele en godsdienstige, uiteindelijk op het hiernamaals gerichte, leven. De arcadische vertelling leende zich hiertoe bijzonder goed, daar zij een levendige demonstratie van hoogstaand zedelijk leven kon verschaffen.

Negenendertig jaar oud trouwde Elisabeth Post met de zeven jaar jongere dominee Overdorp. Gezangen der Liefde (1794) heet de bundel, waarin zij uiting geeft aan haar gevoelens in de tijd van haar verloving⁴. De liefde blijkt ook hier weer een stimulans tot verdere ontwikkeling van het natuurgevoel, dat echter in de omstreken van Noordwijk, waar zij nu woonde, geen nieuwe prikkels vond; deze omstreken waren haar ‘te eentoonig’ om ze te bezingen.

Van nu af, tot haar dood in 1812⁵, is haar werk, geringer van omvang trouwens, van meer wijsgerig-bespiegelende aard.

Mogelijk heeft ook nog een andere factor - dan haar huwelijk dat haar liefdesgevoel in rustiger banen voerde, de ‘te eentoonige’ omgeving van Noordwijk (vanaf 1807 woonde zij overigens te Epe met haar daar beroepen man) en het overschrijden van de veertigjarige leeftijd - het afnemen van het ‘sentimentele’ beïnvloed: omstreeks deze jaren immers capituleert, mede tengevolge van velerlei verzet, de sentimentaliteit.

4 Volgens J. te Winkel, Ontw. VI, 93, herhaald door J. Walch, Nieuw Handboek², 565, is Post de eerste vrouw, die bij ons in verzen onbewimpeld uiting geeft aan haar liefde. Dit lijkt niet geheel juist, als men bijvoorbeeld aan Anna Bijns denkt.

5 Over Post zie men, na het hiervoor genoemde Idylle van J.C. Brandt Corstius, aan oudere werken H.W. Heuvel, Elisabeth Maria Post, Epe, 1913; J. Koopmans, E.M. Post, De Beweging, 1914, III, 1 vlg.; J. Kloos, Noordwijk's dichteres E.M. Post, Leidsch Jaarboekje 8, 140 vlg.; G. Kalff, E.M. Post, Vragen des Tijds 40, II, 345.