Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 2

[p. 473]

Eerste tijdvak (1669-1740)

[p. 474]

De Vondeltraditie

Binnen het kader van de traditionele stromingen in het tijdvak van 1669 tot 1740 trekt allereerst de aandacht de stroming die men, om de centrale plaats van de Vondelwaardering en -navolging erin, die van de Vondeltraditie kan noemen.

De aanhangers van het Frans-klassicisme zetten in allerlei opzichten de renaissancistische traditie voort; zij voelden zich echter de modernen. Dit in tegenstelling tot de vertegenwoordigers van de Vondel-traditie. Zij beschouwden zich als de conservatieven. En terecht. Immers, hun voornaamste streven was erop gericht, de verworvenheden van de zeventiende-eeuwse bloeitijd te behouden. Ze hadden, behalve voor Vondel, ook nog belangstelling voor Hooft en een groot aantal neolatinisten als Van Baerle, Heinsius, De Groot enz. De latere vertegenwoordigers van deze richting legden bovendien een grote bewondering aan de dag voor de vroegste vertegenwoordigers van de Vondeltraditie als Antonides, Brandt, Vollenhove, De Decker, Oudaan, Dullaert, Moonen en Anslo. Tot die latere vertegenwoordigers kunnen vooral David van Hoogstraten, Frans de Haes, Petrus Rabus en Adriaan Verwer worden gerekend. Nog later komt Joan de Haes, een tijdgenoot van Jakob Zeeus en Hubert Korneliszoon Poot, welke laatsten geen echte vertegenwoordigers van de Vondeltraditie te noemen zijn, maar die er door hun Vondelwaardering en -navolging wel verwantschap mee vertonen.

De Vondeltraditie kon gedijen juist in dit tijdvak waarin het verval een interpretatie van de renaissancistische imitatiogedachte in de hand werkte waarbij creatieve imitatio en aemulatio loze kreten werden. Door het verval was de Vondeltraditie een lang leven beschoren.

Men is geneigd, het Frans-klassicisme en de Vondeltraditie te zien als aan elkaar vijandig. Men wijst vaak, vooral bij het bespreken van de beruchte poëtenoorlogen, op de verschillen. Die waren er natuurlijk, maar de overeenkomst was groter. Deze bestaat hierin, dat beide stromingen grotendeels voortbouwden op de verworvenheden van de renaissance en tevens hierin, dat beide richtingen typisch achttiende-eeuws waren in die zin, dat veel vertegenwoordigers ervan vaak niets anders deden dan slaafs navolgen, kritiekloos herkauwen en grootse gedachten van voorgangers omzetten in kunstwetjes. Niet het feit dat de ene groepering zich beriep op Vondel en andere Nederlandse dichters, de andere op Franse schrijvers, is bepalend, maar veeleer het feit

[p. 475]

dat beide het als de hoogste vorm van kunst beschouwden, als ze de uit het werk van hun bewonderde voorbeelden gepuurde voorschriftjes en regeltjes zo nauwkeurig mogelijk opvolgden.

Doordat beide richtingen werden beheerst door de geest van dezelfde tijd en de theoretische grondslagen zeer veel gemeenschappe-lijks hadden, kon er, over de literaire controverse heen, een onbewust adaptatieproces plaatsvinden, waarvan het gevolg is geweest, dat er belangrijke overeenkomsten bestaan tussen de Vondeltraditie en het Frans-klassicisme. Men zou zelfs kunnen beweren, dat de vertegenwoordigers van deze beide stromingen dichter bij elkaar staan dan Vondel en de aanhangers van de Vondeltraditie. Vondel is zeventiende-eeuws, de Vondeltraditie is evenals het Frans-klassicisme achttiende-eeuws.

De invloed van de Vondeltraditie is vooral op twee terreinen werkzaam geweest: dat van de lyriek en dat van de epiek. De invloed was het grootste in protestantse kringen die op enigszins gespannen voet leefden met de orthodoxe kerk.

Wat de lyriek betreft kunnen we ons de situatie het best als volgt voorstellen. In ons land en met name in Amsterdam en Rotterdam treffen we decennia lang schrijvers aan die zich hoofdzakelijk bezighouden met gelegenheidsgedichten en wier werk vooral gekenmerkt wordt door stichtelijkheid en vroomheid. Meestal behoren zij niet tot de orthodoxe kerk. In literaire aangelegenheden zijn ze conservatief. Directe of indirecte relaties niet zeventiende-eeuwers van naam, vooral Vondel, zijn meestal aanwijsbaar. Ze sluiten zich aan bij de Nederlandse traditie van de zeventiende eeuw. Dit alles bepaalt het wezenlijke van hun dichterschap. Ze bevinden zich op de grens van de officiële en de niet-officiële literatuur. Door middel van hun imitaties trekken ze zich op aan grote voorgangers en ze leggen daarbij voorkeur aan de dag voor Vondel. Dat is geen toeval. In diens werk immers, treffen ze naast grote literaire kwaliteiten allerlei andere zaken van hun gading aan, zoals een tamelijk begrijpelijke taal, veel belangstelling voor bijbelstof, vroomheid, een heel arsenaal van gelegen-heidspoëzie, enz. Door zich aan Vondel omhoog te trekken, krijgen ze het gevoel, dat ze tot de ‘echte’ literatuur gaan behoren. Maar het aansluiten bij Vondel behoort niet tot het wezen van hun werk; de overgave aan Vondel is ook nooit totaal. Als Vondels werk door de poë-tenoorlogen als onuitputtelijke bron voor velen wegvalt, vooral voor

[p. 476]

diegenen die het literair gezien het verst gebracht hadden, krijgt hun dichterschap wel een lelijke knauw, maar het tast het wezen ervan niet aan. De dichters gaan gewoon door met het schrijven van vrome, stichtelijke gelegenheidspoëzie. Hun werk wordt alleen wat minder beschenen door de bedrieglijke glans van de ‘echte’ literatuur.

Legio is het aantal gedichten dat in deze tijd werd geschreven bij verjaardagen, huwelijken enz. Poëziebundels werden overladen met lofzangen. De schrijvers van deze gedichten behoorden vaak tot de hierboven beschreven groep. Enkele namen in dit verband zijn: de zonen en dochters van Brandt, David en Jan van Hoogstraten, Frans en Joan de Haes en Jan Suderman.

De invloed van de Vondeltraditie treffen we niet alleen aan bij onbekende dichters, maar ook bij lyrische schrijvers van naam. Men kan volstaan met het noemen van Poot en Zeeus die in deze tijd de voort-zetters zijn van de Vondelaemulatio, zoals die voor hen beoefend was door Oudaan, Dullaert, Antonides en vele anderen.

Op episch terrein is Vondels invloed gedurende het tijdvak 1669 tot 1740 zeer groot geweest.

Met zijn Joannes de Boetgezant heeft Vondel de grote lijnen aangegeven voor het genre van het grote epische gedicht over een bijbelse persoon. Onder zijn invloed ging men grote epische werken schrijven met een bijbelse figuur als hoofdpesoon, met innerlijke strijd, met een geestelijke triomf aan het eind, soms ook met een hemelraad en een helleraad. Het genre heeft een enorme opgang gemaakt in de Nederlandse letterkunde.