Memoriaal. Herinneringsbeelden met enige portretten en naamregister

[p. 43]

Marie Koenen en Maria Viola

Hoewel geboren te 's-Hertogenbosch 19 Januari 1879, behoort Marie Koenen door haar jarenlang verblijf en werk tot de Limburgse letterkundigen. Vóór haar tweede levensjaar kwam zij al te Maastricht. Haar vader M.J. Koenen werd hier leraar in de Nederlandse taal aan de Rijks Normaalschool, die zijn dochter, bij gemis van een andere school voor voortgezet onderwijs aan meisjes ter plaatse, na haar veertiende jaar ook bezocht. Vader Koenen schreef verschillende schoolboeken en publiceerde zijn ‘Verklarend Handwoordenboek der Nederlandsche Taal’, dat hij bijwerkte, totdat midden tussen de drukproeven de ziekte hem overviel, die op 2 Augustus 1920 zijn leven afsloot. Hij was een vriendelijk en innemend man. Ik bezocht hem wel eens, toen de familie aan de St. Hubertuslaan woonde bij de Kommen, het exercitieterrem van de soldaten, destijds nog vrije natuur. Zijn dochter beredderde 's morgens het huishouden en kon zich 's middags wijden aan lectuur en schrijven. Haar eerste openlijk werk, openlijk tegen wil en dank naar eigen getuigenis, was een ‘Kinder-cantate’ bij de kroning van koningin Wilhelmina in 1898, spoedig gevolgd door haar eerste verhalen in de Katholieke Illustratie onder de schuilnaam ‘Anne van Zuyden.’ Naar aanleiding hiervan vroeg Maria Viola haar medewerking voor de periodiek ‘Van Onzen Tijd’. In de eerste jaargang van dit tijdschrift (1900) verscheen haar proza-schets ‘Stadshoekje’, een mooi vertolkte impressie van de sfeer der verweerde Sint-Servaaskerk en van het klooster in haar schaduw, die, zoals zij eens zelf schreef, met de diepe klank harer torenklokken

[p. 44]

ook viel over het witommuurde tuintje van bijna drie eeuwen, waar zij van haar zesde tot haar vijftiende jaar het spel van haar kinderverbeeldingen mocht spelen, het liefst heel alleen. Enthousiast begroette zij ‘het edele nieuwe tijdschrift, dat tot haar allergrootste verbazing een strijd van voor-en-tegen wakker riep. Alsof het er niet natuurlijk en noodwendig zijn moest, zooals het licht van elken nieuwen dag.’

Door de persoonlijke kennismaking met Maria Viola die ik met haar eens op een Maria-Congres ontmoette, kwam Marie Koenen uit de vereenzaming, waarin zij reeds zovele jaren met haar werk geleefd had, in de wijde wereld van literatuur en kunst. Na de ‘Sint Marcoensberg’ schreef zij, in een tasten naar het teerste en diepste der ziel, het verhaal ‘De dorre rank’, afgedrukt in de negende jaargang van ‘Van Onzen Tijd’. Zij heeft dit werk nooit als boek uitgegeven en schreef erover in ‘De Nieuwe Eeuw’ (25 Januari 1923):

‘Ik schroom nu nog het te herlezen, al zou ik het zeker heel anders zien als in die eerste jaren er na. Met zooveel pijn werd het geschreven. Over zijn literaire waarde kon ik zelf niet oordeelen, maar al schrijvende wist ik bewust, dat zóó katholieke literatuur toch niet zijn mocht, en ook dat een waarachtige uiting een scheppend werker toch een gevoel van verlossing moet geven en niet deze almeer benauwende beklemming. Eerst nu besef ik, dat “De dorre rank” een levensperiode afsluit, en dat mijn scheppingskracht zeker met deze “dorre rank” voorgoed zou zijn verdord, als de drang naar zelfredding me niet had doen grijpen naar juist het tegenovergestelde van deze brekensbroze verschijning.’

Om haar innerlijke vreugde te herwinnen, dichtte Marie Koenen nu kinderrijmen en volksliedjes en begon zij zich te verdiepen in balladen en legenden, in volksen kinderverhalen. Zo keerde zij terug naar de oerbron der poëzie. Zij verliet de ‘ivoren toren’. Haar werk moest niet een kunst voor enkelen zijn, maar voor de

[p. 45]

gemeenschap. Zij wilde intussen haar taal en stijl sterken en begon aan de vertaling van Flaubert's ‘Trois Contes’, waarvan ‘St. Juliaan de Gastvrije’ en ‘Herodias’ verschenen in ‘Van Onzen Tijd’. Die arbeid heeft vele maanden, over verschillende jaren, van haar gevergd. De vertaling is als boek verschenen in de ‘Witte Bibliotheek’ van Paul Brand. Pas jaren later bemerkte zij, dat ook een andere auteur die stukken vertaald had; niettemin kreeg zij daarover een smadelijke aanval in de neutrale pers te verduren, waarbij men op groteske wijze haar ook verweet, dat zij in een van de verhalen één zinnetje en twee woorden uit morele overweging had weggelaten. Pietluttig gedoe, waarmee de opkomende katholieke literatuur moest neergedrukt worden.

Tijdens of na de Flaubert-vertalingen ontstonden de meeste van de ‘Sproken en Legenden’, in 1916 gebundeld. De schrijfster kreeg een waarderende kritiek zelfs van Carel Scharten. Zelf beschouwde zij het verhaal over de ‘Zonnekroon’ als de volledigste uiting van haar herleefde en ook weer rusteloos zoekende verbeeldings- en werkkracht. Terwijl zij hierin zich verdiepte, ontwaakte in haar de droom over die andere zoeker ‘Parcival’, waarover zij in 1920 een mooi verhaal publiceren zou.

Intussen schreef zij voor het toen zo frisse kindertijdschrift ‘Roomsche Jeugd’, waarin ik in 1912 de ‘Avonturen van Houten Klaas’ met succes publiceerde op aanwijzing van de redacteur-paedagoog J.J. Verbeeten, later hoofdinspecteur van het Lager Onderwijs, haar eerste bijbelverhaal, dat aanleiding werd tot het Tobias-verhaal, een van de laatste meer omvangrijke bijdragen van Marie Koenen aan ‘Van Onzen Tijd’. Zij voelde er zich met haar werk steeds minder thuis, sinds Maria Viola ervan vervreemdde.

In deze tijd bewerkte zij ‘Heynrick van Veldeke's Sint Servatius legende’, met een inleidend woord van Dr. H.J.E. Endepols in 1912 verschenen. Drs. Jos.

[p. 46]

Notermans publiceerde een nieuwe proza-bewerking in 1948 bij gelegenheid van de Heiligdomsvaart. Tegelijk schreef zij het bundeltje ‘Van Wenschen en Wonderen’ en ontstond ‘De Redder’, het grote bijbelverhaal, waarvoor de Maastrichtse schilder Robert Graafland een reeks mooie illustraties tekende.

Toen de uitgave van ‘Roomsche Jeugd’ met een nieuwe redactie en een andere uitgever haar niet meer beviel, stichtte Marie Koenen met Phemia Molkenboer een nieuw weekblad voor jongere katholieken ‘Jong Leven’ en schreef hiervoor verzen en verhalen. Het tijdschrift beleefde slechts drie jaargangen, maar dat was nog veel in de moeitevolle en dure oorlogstijd tussen 1914 en 1918.

Een oproep om medewerking aan het nieuwe tijdschrift ‘De Beiaard’ beantwoordde zij met inzending van de eerste hoofdstukken van haar ‘Parcival’. Gerard Brom, de redacteur-secretaris, zond ze haar terug met een straffe veroordeling, dat zij beter kon leveren dan zulke ‘herfstdraden’. Toen schreef zij, denkend aan haar inmiddels gestorven moeder, de eerste hoofdstukken van ‘De Moeder’. Dit Limburgse verhaal trof samen met de Limburgse liederen van Felix Rutten. Gerard Brom gaf ook de stoot tot het schrijven van ‘De Wilde Jager’, een katholieke tegenhanger van ‘Het Huis Lauernesse’ van mevrouw Bosboom-Toussaint. Meer verfijnde karaktertekening valt te prijzen in haar roman ‘De Andere’.

Na haar huwelijk met Dr. Felix Rutten bewoonde het echtpaar een landhuis te Geulle op de Snijdersberg. Hier kon de schrijfster rustig studeren, en zo verscheen tussen 1921 en 1924 een roman in drie delen, getiteld ‘Koninkje’, behandelend de opkomst van het christendom onder de Merovingische vorsten. Het eerste deel is wel het best geslaagd. Men kan er hetzelfde van zeggen als van Stijn Streuvels' boek over ‘Genoveva van Brabant’; de cultuurhistorische waarde overtreft de litteraire. Men moet Marie Koenen bewonderen

[p. 47]

ook om de uitgebreide studie, nodig om een dergelijk werk te voltooien.

Van haar verder oeuvre vermeld ik nog slechts de ‘Bretonsche Legenden’ (1927), verhalen uit het wondere land van Bretagne met zijn bevolking, die met de Limburgse gemeen heeft het stil-vrome in de ochtend, het luidruchtig-feestende in de avond bij dans en muziek.

Rijk materiaal uit de historie en de legenden van Limburg verzamelde zij in ‘Wat was en werd’ (1928). Haar ‘Egmondverhalen’ (1937) met wat te kunstmatige dialoog tekenen belangrijke momenten uit ons nationaal bestaan.

Voor mijn smaak zijn haar beste verhalen ‘De Moeder’ (1917), ‘De korrel in de Voor’ (1941) en ‘Het wassende graan’ (1947).

Haar gedichten, gebundeld in ‘De Wegen’ (1916) en ‘Verzen’ (1923), deden Jan J. Zeldenthuis schrijven in ‘Onze Eeuw’ (November 1924): ‘Marie Koenen luistert naar het eigen hart, naar de ontroering, die van God tot mensch komt door heelal, natuur en devotie.... Geen gezochte rijmen, maar ook geen plotselinge in het licht parelende beeldspraak; geen drift van groote hartstochtelijkheid, en ook geen diep doorzongen melodie vol teederheid. Neen, het is bijna al te eenvoudig dit voorzichtig, maar toch zuiver zingen van Marie Koenen. Haar geluid verleidt even om gladjes-weg over de verzen heen te lezen, maar dan komt toch weer dat zoo menschelijke in den onderstroom der gedichten, dat bekoort en ontroert.’

Marie Koenen en Jacques Schreurs in zijn ‘Kroniek eener Parochie’ en ‘Mijn moeder Elisabeth’ hebben het denken en gevoelen van de Limburgse bevolking vastgelegd in enige gestalten, die tot het nageslacht zullen blijven spreken.

Mathias Kemp gaf in sommige verhalen ook verdienstelijke milieu-schildering, evenals Mr. Frans Erens ons een voortreffelijk beeld van het ouderwetse Heerlens leven naliet in zijn ‘Vervlogen jaren’ (1938), naast M.

[p. 48]

G.H. Kessels in zijn ‘Kermis. Een Limburgsche schets’ (1922) en zijn dialectisch verhaal over de boer ‘Cobus van Heerlen in de slag bij Waterloo’, waarin de uitbundigheid, de humor en bravour van de Zuid-Limburger zo raak zijn getekend.

Toen een al te snelle aanwas der aan het gewest vreemde bevolking het eigenlijke Limburgse leven bedreigde, nam Mathias Kemp de redactie op zich van een nieuw tijdschrift, waarvan de eerste aflevering 24 April 1920 verscheen als ‘Limburgsch Leven. Algemeen Limburgsch Weekblad’. Hij beoogde daarmee ‘het samenbrengen van de talrijke goede Limburgsche krachten en het brengen van den rijkdom der geestelijke gaven van intellectueel Limburg in de grootere kringen der Limburgsche bevolking.’ Hij heeft later het tijdschrift ‘De Nedermaas’, door Alfons Olterdissen (1856-1923) gesticht en na diens dood enige jaren overgenomen door Dr. Dominique Sassen, tot een mooie hoogte opgevoerd, innerlijk en uiterlijk keurig verzorgd.

Dominique Sassen was oud-student van Leuven. Hij stelde vooral belang in genealogie en heeft daaraan zijn doctorstitel honoris causa in Frankrijk te danken gehad. Als boekenvriend beschikte hij over merkwaardige werken, door familierelaties deels verkregen. In ‘De Nedermaas’ publiceerde hij verschillende biografieën van bekende Limburgers. Geheel passend in de gemoedelijkheidssfeer van het vroegere Maastricht, behoorde hij tot de vriendenkring van Fons Olterdissen en leverde zijn bijdragen voor de samenstelling van de komieke operetten, zoals ‘De Kaptein van Köpenick’, waarvan de stof verzameld werd in gezellige bijeenkomsten, merendeels belegd in het restaurant ‘Achter de Comedie’. Ieder bracht zijn vondsten belangeloos aan, want het ging niet om litteraire roem maar om de pret van de leuke inval, waarmee een daverende lach kon gewekt worden bij de opvoeringen, waarvan de opbrengst merendeels ten goede kwam aan de armen der stad. Die vriendenclub zorgde ook voor grappig-

[p. 49]

heid bij de carnaval en voor artistiek-moois bij de historische optochten. Als bijdrage tot de psychologie der humoristen zou kunnen dienen, dat zowel het leven van Olterdissen als dat van Sassen bij lange geen samenstrengeling van rozen was. Sassen schreef ook veel voor ‘De Maasbode’ als Dr. D.S. Hij is vrij jong zijn vriend Fons nagestapt in de eeuwigheid.

Intiem bevriend met Olterdissen was ook Alphonse Marie Hubert Tuinstra, te Maastricht geboren in 1897, leraar in het Nederlands bij het middelbaar onderwijs, thans directeur van een Handelsschool in zijn geboorteplaats. In 1948 organiseerde hij een tentoonstelling van het werk van Olterdissen, waarbij ook diens schilderwerk betrokken werd. Behalve ‘De Ziel van Limburg’ (1932) publiceerde hij ‘Sint-Servaaslegenden’ (1934), waarin mooie verhalen, en ‘Het Boek der Wonderen van Sint Servaas’ (1937). Voor de Heiligdomsvaart te Maastricht in 1948 maakte hij zich mede zeer verdienstelijk.

De dichter-priester Chrétien Mertz (1883-1931), die waarschijnlijk veel bijdroeg tot de overgang van Fons Olterdissen tot het katholicisme, bracht Maastricht in verrukking door zijn kijkspelen over St. Servaas en St. Lambertus.