Galibi. Een Karaibendorp in Suriname

[p. 17]

2. Indianen in Suriname

2.1. welke Indianen en waar wonen zij?

Indianen zijn de oudste bewoners van Suriname. Op het ogenblik vormen zij in de totale bevolking maar een kleine minderheid. Volgens de volkstelling van 1971 rekenen 10.234 mensen in Suriname zich tot de Indianen, dat is iets meer dan 2½% van de gehele bevolking.

Gewoonlijk wordt er een onderscheid gemaakt tussen Bovenlandse en Benedenlandse Indianen. Tot de eersten behoren de Wayana van de Lawa en de Tapanahony, de Trio van de Tapanahony en de Koeroeni, en tenslotte de Akuriyo van het gebied tussen Oelemari, Loë en het Toemoek Hoemak gebergte. De meerderheid van de Akuriyo woont tegenwoordig in een van de Trio dorpen, aan de Boven Tapanahony. Tot de Benedenlandse Indianen behoren de Arowakken en de Karaiben, die verspreid over de hele kustvlakte wonen.

Behalve deze regionale indeling is er ook een taalkundige indeling van Surinaamse Indianen: de Wayana, Trio, Akuriyo en de Karaiben spreken een zogenaamde Karaibische taal; hun talen zijn gedeeltelijk onderling verstaanbaar en zijn wat betreft struktuur grotendeels hetzelfde. Het Arowaks behoort tot een geheel andere taalfamilie.

De verschillen tussen de verschillende Indianengroepen zijn niet heel groot. Afgezien van de Akuriyo leven of leefden zij allen van landbouw, visserij, jacht en verzamelen (de Akuriyo kenden geen landbouw). Wel zijn de Benedenlandse Indianen veel meer dan de Bovenlandse opgenomen in de Surinaamse samenleving als geheel.

We weten niet hoe groot de bevolking van Suriname was toen de eerste Europese zeevaarders er arriveerden. Wel weten we dat hun aantal veel groter geweest moet zijn dan het op het ogenblik is. De Franse onderzoeker Hurault schat het aantal Karaiben dat omstreeks 1600 in het huidige Frans Guyana woonde op ongeveer 5.500. In 1666 was hun aantal gedaald tot ongeveer 2.000, en in 1740 waren er nog maar 290 over. Gedurende de 18e en 19e eeuw bleef het aantal Karaiben ongeveer konstant en in de 20ste eeuw begon het weer te stijgen, tot 520 in 1958. Als we aannemen dat de afname en latere toename van het aantal Indianen in Suriname op ongeveer evenredige wijze is verlopen, dan betekent dit dat er - uitgaande van ongeveer

[p. 18-19]

cirkeltjes	Karaibendorpen
driehoekjes	Arowakkendorpen
vierkantjes	Triodorpen
ruitjes	Wayanadorpen

NB. sommige dorpen hebben een gemengde samenstelling.

1.	Christiaankondre
2.	Langamankondre
3.	Erowarte
4.	Tapoehoekoe
5.	Pierrekondre
6.	Marijkedorp (Anjoemarakondre)
7.	Bigiston
8.	Alfonsdorp
9.	Calbo
10.	Sapende
11.	Copie
12.	Cassipora
13.	Redi Doti
14.	Pierrekondre
15.	Powakka
16.	Bernharddorp
17.	Witi Santi
18.	Matta
19.	Bigi Poika
20.	Tibiti-Sabana
21.	Corneliskondre
22.	Donderkamp
23.	Tapoeripa
24.	Washabo
25.	Apoera
26.	Mahokreek
27.	Columbia
28.	Kalebaskreek
29.	Alalaparu
30.	Pereru Tepu
31.	Paloemeu
32.	Apetina
33.	Pleike
34.	Kawemhakan (Anapaike)

[p. 20]

7.000 Indianen in 1958 - in 1600 ongeveer 70.000 Indianen in Suriname leefden. Gezien het feit dat er over geheel Suriname sporen van Indiaanse woonplaatsen worden gevonden, is dit niet eens onaannemelijk hoog (er is een nauwkeuriger schatting te maken maar dat voert te ver, het gaat hier louter om de orde van grootte).

Wat is de oorzaak van die verbijsterende achteruitgang die in Frans Guyana in elk geval, en in Suriname naar alle waarschijnlijkheid, heeft plaatsgevonden?

De Europese zeevaarders troffen in Zuid-Amerika - waar zij ook kwamen - volken aan die sedert vele duizenden jaren geïsoleerd van Azië, Europa en Afrika hadden geleefd (op wat sporadische kontakten na). Een reeks ziektes die daar algemeen voorkwamen en kinderziektes genoemd worden, was onder de Indianen niet bekend. Met als gevolg dat de Indianen geen enkele weerstand hadden tegen dergelijke ziektes. Waterpokken, mazelen, en dergelijke, bleken ziektes met dodelijke afloop te zijn. Een waterpokkenepidemie in 1704 in Frans Guyana eiste 1200 Indianenlevens! Bovendien vertoonden de Indianen een veel lagere weerstand tegen infecties van luchtwegen: eenvoudige verkoudheden bij bezoekers betekenden vaak longontsteking en de dood voor Indianen. Wij weten thans dat allerlei kortstondige bezoeken aan onder andere de Trio Indianen tot voor kort ziekte en dood verspreidden, met als gevolg dat de Trio tot de komst van de zendelingen langzaam aan het uitsterven waren. We kunnen aannemen dat deze gevoeligheid voor verschillende uitheemse ziektes in de 17e eeuw onder Indianen die aan de kust woonden niet minder is geweest. Met andere woorden: de teruggang van het aantal Indianen moet geweten worden aan de grote vatbaarheid voor ziektes die tot de komst van de Europeanen niet bekend waren. Er zijn vermoedelijk meer faktoren geweest maar ziekte is ongetwijfeld de belangrijkste. Moordpartijen, zoals op de Karaibische eilanden hebben plaatsgevonden, zijn in Suriname niet geweest.

Onder de Benedenlandse Indianen heeft zich in de loop van de eeuwen een natuurlijke resistentie ontwikkeld: alleen die Indianen bleven in leven en konden zich voortplanten die weerstand bezaten; alle andere kwamen om. Deze resistentie heeft zich ten koste van duizenden Indianen ontwikkeld en was in de loop van de 19e eeuw van dien aard dat de Indianen in aantal weer gingen groeien. De groei op zichzelf werd mogelijk ge-

[p. 21]

maakt door een hoog geboorteniveau: dat is, een groot aantal kinderen per vrouw. De medische zorg die de laatste decennia ook in de distrikten wordt uitgeoefend heeft dit proces van groei bevorderd.

Er zijn mij geen cijfers bekend van deze demografische ontwikkeling van de Indianenbevolking over geheel Suriname. Van de Surinaamse kant van de Marowijne is iets meer bekend. In 1859 werd het aantal geschat op 350 (dit betreft alleen de Karaiben). Rond de eeuwwisseling was dit gedaald tot 130 maar daarna begon dit aantal steeds sneller te stijgen: bijna 300 in 1923, bijna 400 in 1937, ruim 1000 in 1968.

Op het ogenblik is er geen reden om te vrezen dat de Indianen in Suriname zullen uitsterven - een opinie die in de 19e eeuw wel werd verkondigd.

Onder de Bovenlandse Indianen ligt de situatie echter iets anders dan onder de Karaiben en Arowakken. Daar is het contact en dus de besmetting van veel later datum. Sommige groepen, zoals de Trio, realiseerden zich het gevaar, dat niet alleen van de zijde van de blanken maar ook van de Bosnegers kwam, en trachtten zich te beveiligen door zich terug te trekken in het oerwoud. Het kontakt bleef echter bestaan en het is aan te tonen dat hun aantal tot in de jaren '60 gestaag afnam. Dank zij het werk van zending en medische zending is dit proces van achteruitgang gestopt en is een lichte toename waarneembaar.

Van de vijf groepen in Suriname is die der Karaiben het grootst. Dan volgen de Arowakken, de Trio en de Wayana. Het aantal Wayana is veel groter dan het Surinaamse aantal doet vermoeden maar een groot deel van hen woont in Frans Guyana en in Brazilië, niet in Suriname. Er wonen ook Trio in Brazilië. De Akuriyo vormen de kleinste groep, ongeveer 50 individuën.

De Karaiben wonen in drie gebieden: de Beneden Marowijne, de Coppename en haar zijrivieren Wayombo en Tibiti, en de streek ten zuiden van Paramaribo. De Arowakken wonen meer verspreid. Hun grootste dorpen liggen aan de Corantijn en ten zuiden van Paramaribo (Matta en Powakka). De Trio wonen thans in twee dorpen, Alalaparu aan de Koeroeni en Pereroe Tepoe aan de Boven Tapanahony. De meerderheid der Akuriyo woont eveneens in Pereroe Tepoe. De Wayana wonen wat meer verspreid. De meesten wonen aan de Lawa, waar Kawemhakan een belangrijk dorp is. (Voor meer informatie over de Indianen in het algemeen verwijs ik naar het boekje Indianen

[p. 22]

van Suriname, met bijdragen van verschillende auteurs).

2.2. een stuk geschiedenis

Ongeveer 35.000 jaar geleden of daaromtrent trokken kleine groepen jagers en verzamelaars uit Azië over de Beringstraat naar Amerika: zij zijn de voorouders geweest van alle Indianen in Noord- en Zuid-Amerika. Deze groepen trokken langzaam naar het zuiden en kwamen via Midden-Amerika naar Zuid-Amerika. Hoe zij zich over Zuid-Amerika verbreid hebben en langs welke weg of wegen zij in Suriname terecht zijn gekomen is niet met zekerheid bekend.

Misschien kwamen zij langs de kust, misschien kwamen zij uit het Amazonegebied en bevolkten zij via de bronrivieren van de Corantijn en de Marowijne het land. Het een sluit het ander niet uit. We weten niet eens zeker of die eerste Indianen - die eerste Surinamers - landbouwers waren of niet.

Toen de Spaanse zeevaarders Ojeda en De La Cosa Suriname bereikten troffen zij daar op talloze plaatsen Indianen: Arowakken, Karaiben en nog veel meer volken. De oudste bronnen noemen tientallen namen van volken. Vele daarvan zijn uitgestorven of hebben zich samengevoegd. De meeste volken waren óf Arowakken óf Karaiben. Beide volken stonden op voet van oorlog met elkaar en het schijnt dat de Karaiben het sterkst waren.

Na de eerste zeevaarders, die in 1499 in Suriname waren, kwamen er meer. In het begin kwamen er vooral Spanjaarden die op zoek waren naar goud. De indruk die deze mensen en hun goederen op de Indianen maakte moet groot geweest zijn. Tot vandaag zijn er bijv. in het Karaibisch vele woorden die ontleend werden aan het Spaans, zoals supara (houwer, espada), paka (koe, vaca), pero (hond, pero), alakapusa (geweer, arcabuz), kamisa (lendedoek, camisa). De Spanjaarden namen op hun beurt eveneens woorden over zoals canoa (kleine boot, kanawa).

In tegenstelling tot de kontakten tussen Spanjaarden en Indianen waren de kontakten tussen Engelse en Nederlandse zeevaarders enerzijds, en Indianen anderzijds over het algemeen van vreedzame aard. Met name de Engelsen zochten in de 16e en 17e eeuw kontakt met Indianen om informatie te krijgen over vindplaatsen van goud: ook zij zochten El Dorado! Tussen de

[p. 23]

Indianen en de Europeanen ontstond handel. De Indianen wilden ijzeren bijlen en messen, potten en pannen, kralen, en dergelijke hebben, en zij kregen die in ruil voor katoenen hangmatten, letterhout, tabak en rode verf (koesoewe). Op sommige plaatsen ontstonden kleine nederzettingen van één of enkele Europeanen.

De eigenlijke ontwikkeling van Suriname als plantagekolonie begon in 1650, met de vestiging van de Engelsman Willoughby aan de Suriname rivier. Zijn verhouding tot de Indianen was goed. Zijn verhouding tot de Nederlanders was minder goed en tijdens een van de oorlogen tussen Engeland en Nederland veroverden Nederlanders uit Zeeland onder leiding van Abraham Crijnssen de kleine kolonie aan de Suriname rivier (1667). Na afloop van de oorlog bleef de kolonie in Nederlandse handen. De verhouding tussen Nederlanders en Indianen verslechterde snel. Misschien begonnen de Indianen zich te realiseren dat zij door de aanleg van plantages hun jacht- en landbouwgronden aan het kwijtraken waren. In elk geval begonnen zij zich te verzetten. Zij overvielen en verwoestten, als eerste guerrilleros van Suriname, plantages en hebben zelfs eenmaal op het punt gestaan Paramaribo aan te vallen. Deze aanvallen betekenden bijna het eind van de jonge kolonie. De Zeeuwse kolonisten verkochten hun bezittingen aan de zogenaamde Geoktroyeerde Societeit, een kombinatie van belangen waaraan de West-Indische Compagnie, de stad Amsterdam en de graaf van Aerssen van Sommelsdijck deelnamen. In 1683 kwam Van Aerssen van Sommelsdijck als goeverneur naar Suriname. Onder zijn leiding werden op hun beurt de Indianen aangevallen. Er werden enkele dorpen en kostgronden van Indianen verbrand, en in 1686 sloten de Indianen en de Nederlandse kolonisten vrede. De tekst van het vredesverdrag is verloren gegaan, maar één element was voor de Indianen van groot belang: Indianen van Suriname zouden niet meer tot slavernij gebracht mogen worden. Voorts omvatte het verdrag ook vrede tussen Arowakken en Karaiben. De Karaiben bleven overigens de Indianen die zij in Essequibo gevangen namen als slaven aan de kolonisten verkopen.

Van vijanden werden de Indianen vrienden van de kolonie. Van Aerssen nam een Indiaanse tot vrouw en op momenten dat de kolonisten en plantagehouders last hadden van wegvluchtende negerslaven, hielpen de Indianen de plantagehouders om ze te vangen of te doden. Ook in de strijd tegen de zich ontwikkelende Bosnegermaatschappijen in het binnenland van Surina-

[p. 24]

me speelden de Indianen als bondgenoten van de kolonisten een belangrijke rol. Tenslotte hadden zijzelf ook last van deze weggevluchte slaven. Voor het overige gingen de Indianen kalm hun eigen gang. Ze dreven wat handel als ze iets nodig hadden wat zijzelf niet konden maken, maar verder leefden zij hun eigen leven, weinig beïnvloed door wat er zich verder in Suriname afspeelde. Dit was nog sterker het geval nadat de kolonie in de loop van de 18e eeuw verdragen had gesloten met de Bosnegers (Sneebeling geeft een aardig beeld van Indianenleven in die periode, zie Kloos 1973).

Deze situatie heeft tot ongeveer de eeuwwisseling geduurd. Vanaf dat moment werd het vrije en zelfstandige leven van de Indianen steeds meer beïnvloed. De Roomskatholieke kerk begon haar missiewerk onder de Indianen. Er kwamen scholen. Het bestuur benoemde kapiteins. Medische verzorging kwam langzaam op gang. In geval van onderlinge konflikten begon de Surinaamse politie in te grijpen. Politici begonnen belangstelling te krijgen voor Indianen als kiezers. En Indianen begonnen aandacht te krijgen voor zichzelf als bevolkingsgroep van Suriname. Kortom, de Indianen werden steeds meer ingekapseld in de Surinaamse samenleving als geheel. Dit proces is in volle gang. Misschien zal het eindigen met volledige opname van de Indianen in de Surinaamse samenleving en de vorming van één kultuur. Misschien zullen zij een deel van hun eigen identiteit behouden. Het valt nauwelijks te voorspellen wat er zal gebeuren, al zal behoud van een eigen identiteit voor zo'n kleine groep niet gemakkelijk zijn.

Het bovenstaande is een globaal overzicht van de historische ontwikkeling voor zover het de kust betreft. In het binnenland ligt het anders: daar is het kontakt van later datum. Voor de Akuriyo kwam het kontakt pas in 1968 (zie Kloos 1974). Ook in het kustgebied is de historische ontwikkeling van plaats tot plaats verschillend verlopen.

De Marowijne rivier wordt door de meeste Europese zeevaarders genoemd. De Engelsen Harcourt en Fisher, die in 1608 de Marowijne bezochten deelden mee dat er veel Indianen woonden. Fisher woonde enige tijd onder Indianen die bij Wiawia bank - even ten westen van de monding van de Marowijne - woonden. Pas in de 18e en 19e eeuw werd de Marowijne en zijn bevolking betrokken bij de plantagekolonie Suriname. In

[p. 25]

tegenstelling tot de Suriname rivier waren er aan de Marowijne geen plantages. Misschien is de aanwezigheid van zandbanken in de monding de oorzaak ervan geweest dat de kolonisten de Marowijne onaantrekkelijk vonden. Misschien ook woonden er meer Indianen dan aan de Suriname rivier. De Indianen van de Marowijne namen niet echt deel aan de overvallen op plantages in de 17e eeuw en het is niet eens zeker of zij betrokken waren bij het vredesverdrag dat Van Aerssen van Sommelsdijck sloot.

In het begin van de 18e eeuw werkten Franse jezuïeten in Frans Guyana. Zij hadden nederzettingen onder andere in Kourou en Sinnamary, en misschien hebben zich Indianen van de Marowijne in die nederzettingen gevestigd. In 1764 werden de jezuïeten echter uit Frans Guyana gezet.

Rond 1700 vestigden zich negerslaven die het bittere leven op de plantages ontvlucht waren aan de Djuka kreek, aan de Boven Marowijne. Zij waren over land van de Suriname rivier gekomen. Het waren de voorouders van de Aukaners of Djuka. In 1761 werd er tussen de Djuka en de kolonie vrede gesloten. De kolonisten, nog steeds doodsbang voor de Djuka, stichtten militaire posten op verschillende plaatsen aan de Marowijne, uit angst onverwachts overvallen te kunnen worden. Eén van die posten was de post Frederik Hendrik, aan de monding van de Marowijne. Zoals al vermeld werd in 1840 de Duitser Kappler kommandant van die post. Kappler raakte geboeid door land en bewoners. In de tijd dat hij op de post woonde ging hij regelmatig naar een Karaibendorp dat daar in de buurt lag. In 1846 vestigde Kappler zich als zelfstandig man aan de Marowijne. Albina werd in de loop van de jaren een klein handelscentrum, waarvan de vroege geschiedenis door Kappler zelf beschreven is. Kappler's verhouding tot de Indianen was goed. Naar zijn zeggen kon hij beter met ze opschieten dan met de Djuka.

In 1857 werd St. Laurent-du-Maroni gesticht als strafkolonie van de Fransen. Evenals Albina ontwikkelde het zich tot een handelscentrum. Beide plaatsen raakten in opkomst toen er in 1874 goud werd gevonden aan de Boven Marowijne. Kappler verliet in 1879 Suriname. Hij verkocht Albina aan de Surinaamse overheid. Een belangrijk deel van de bevolking leefde toen van de handel met de gouddelvers, en naar alle waarschijnlijkheid kwamen de Karaiben regelmatig naar Albina om vis, wild en produkten van de kostgronden te verkopen.

Al is Albina klein, het is in bepaalde opzichten een minia-

[p. 26]

tuur van Suriname als geheel. Sinds de tijd van Kappler al wonen er Chinezen; verder wonen er Hindostanen, Javanen, Kreolen, Hollanders en Indianen. Djuka van de midden en bovenloop van de Marowijne en Wayana van de Lawa zijn regelmatige bezoekers. Een Arowaks dorp (Marijkedorp of Anjoemarakondre) maakt deel uit van Albina, en Karaiben van de dorpen uit de buurt komen dagelijks in Albina. Het is een regionaal centrum geworden en vanuit Indiaans gezichtspunt is het de toegangspoort tot de Surinaamse samenleving geworden. De volgende hoofdstukken zullen laten zien hoe de Karaiben van Galibi vanuit de zelfstandigheid van hun dorp, leven in Suriname van vandaag. Die zelfstandigheid berust in de eerste plaats op zelfvoorziening ten aanzien van primaire behoeften, zoals voedsel. We zullen allereerst daar naar gaan kijken.