|
| |
| |
| |
6
Stadich streame de Elbe, gouden yn 't jûnljocht fan dizze heldere simmerdei. Hjir en dêr boarten fonkjes ljocht op it wetter, sims kroesden in pear weachjes oerhearrich omhegen en stie it wite brûs har op 'e kopkes as kroantsjes. Dat wie, as in stik granyt of in grutte peal de stream behindere yn syn grut iensum gean nei syn heit, de fiere see... dy't tûzen oeren fier wei rôp, al mar rôp om alles, wat fan 'e hichte komt yn winterdavering of simmersljuerking. En de weagen gienne en gienne - steden sjenn' se blinken, lizzende as ealestiennen yn griene lânsdouwen, slotten rize boppe tichte bosken, hege spits benuddele tuorren komme tichteby en ferdwine wer, swiere beamtokken hingje oer har hinne te dreamen yn lije simmernachten en lokje ta ebjen en fersânjen yn dizze dreamestiltme, mar hja gienne, gienne aloan... hja bliuwe de ivige gongers, de swalkers sûnder rêst foar it hol fan 'e foet, Ahasverus, de nea net rêstende pilgrim.
Mar dizze jûn gyngen se dochs yn stadiger sljuerking, dizze jûn, fan gjin hurde wyn, gjin wanlûd en gjin skel gerop skeind, selst de gewoane deilûden ferinnigen har ta in sêft geflúster fol wollûdichheid. Der song noch in fûgeltsje, mar o sa fierôf, yn 'e lichte lette de klok fan in kleaster de jûnfrede yn nei de deistryd, en heech op 'e brune bergen, dy't de sinne noch efkes taglimke, blies in harder de hoarn en dreau it fee de delte yn nei hûs.
Ien tel... it ferwielige grien fan in spjirrebosk stie felread te gloeien tsjin 't blau fan 'e loft... doe ferblikte dat ek stadich... de skimerjûn gyng oer 'e bergen. Hjir en dêr diich dy machtige berchrige in ynsprong, dan liken der in stikmennich húskes delsaaid te wêzen op ien tropke mei in eigenwiis toerspitske boppe alles út, in moai hoekje greide lei der kleurich foar yn syn simmerpracht fan tûzenen blommen, fan in lyts streamke bewettere, dat mei hege spronkjes by de bergen delkaam en it rad fan in houtsaachmûne draaie liet, ear't it sêft yn slomme sonk yn 'e earms fan syn sterke maat, de Elbe.
In smelle wite wei rûn as in trouwe selskipper by de Elbe lâns, folge de lytste krinkel fan syn loop, makke him lyts tusken de grimmitich loerjende rotsen en breed yn 'e laaitsjende flakte, en 't molle sân
| |
| |
glinstere sa wyt dat yn 'e donkerte fan bergen en bosken.
It wie simmer... it simmerblomt bloeide op syn aldermoaist yn elts herntsje, hinge út elts rotsskreefke mei blomkes besprinkele teare blêdefranje, kroep omheech as bûnte slingers en sûge him fêst, wêr mar in hâldfêst te finen wie, elts blomke in lyts oerfol hunichtsjelkje, ûnder elts blêdokseltsje noch in rike skat fan knop en sprút, in ferheuginge foar 't each. Der dreau in swiere lineblossemgeur foarby op 'e jûnsigen en út 'e delte kaam de rook fan it lêste nijwoan hea, meand en swile fan it fleurige frouljusfolk, ek kleurige blommen yn 't tún fan 'e wrâld.
No gyngen se grapjeiende nei hûs, de fuotpaadsjes lâns oer de bergen nei har doarpke ta, as in skruten famke yn 't gaas fan 'e opkommende dauwe ferside krûpt oan 'e igge fan 'e grutte stream.
Op it doarpspleintsje song in dwarsfloite:
‘So herzig wie mein Liesel,
Gibt 's halt nichts auf der Welt...’
en it duorre net sa bare lang, doe draaide alles, wat mar jonge fuotten hie, yn 'e rûnte, om 'e linebeam hinne, dy't dizze kostlike jûn syn geuren fier de loft ynstjoerde, en as feeste 'r mei, sims wat fan 'e folripe blombledsjes falle liet op 'e jonge hollen en se bepuiere mei goud.
In lette reizger siet op 'e houten bank foarhûs by de doarpsharbarge en ferlustige him yn it moaie waar en it fleurige, bûnte gewimel om him hinne.
De floit hâlde efkes op... de hospes kaam mei in mingelen bier oansetten en de spylman mei d' âld mûts. Dy gyng rûn by it jongfolk, elts offere mei blydskip syn oartsen en niigjendewei kaam de spylman ek skruten by de hege hear. Hy hie noch nea in kening sjoen... mar him tocht, sa mòàst 'r wêze fan 'e plasse oan 'e soallen fan 'e fuotten ta, ien dy't stiet boppe tûzenen. Hy seach in grut sulveren jildstik... it rinkele deroer... Dat betsjutte iten... in goed bêd... in nij buis...
De spylman bûgde jitteris mei de noas oan de grûn ta, doe joech 'r him wer ôf nei 't fleurige folkje ûnder 'e linebeam en efkes letter, dêr gyng 't wer hinne. De reizger seach dêr glimkjende nei, mar as immen, dy troch syn steat fier boppe it folksgeniet ferheven is, dy't it sjocht fan in troan... yn iensumheid. Wat sei dy grutte Dútske filosoof
| |
| |
ek wer? ‘Jede grosse Gunst der Götter wird erkauft mit Einsamkeit...’
In jong pearke socht in plak neist him op 'e bank. Hja wie de dochter fan syn hospes en hy in stienbikker út 'e bergen. Hja sieten stil en koes neistinoar en priuwden stadich it let geniet fan dizze moaie jûn, sûnder it mei wurd of laaits te fersteuren.
De moanne kaam op, in onwezentlike grutte reade folle moanne en riisde út it jûnige wetter, stadichoan heger. Wat sprankeltsjes ljocht tipelen fynfingerich yn 'e âlde linebeam om... hja tekenen wûndere skaden fan blêd- en blomtufen op it wite sânpleintsje en troch eltse rûzing fan 'e wyn weefden dy pitertuerlik hinne-en-wer. En by tûzenen waaiden no de ferballe rûkbledsjes. Geuren fan maitiid, jonkheid, fan heimsinnige wûnders yn natuer en minskeherte, noch fersonken yn onbertes heimlikheid wiene der, en dat alles besocht no op 't heden yn sêfte foartrilling ta wêzen en melodij te kommen, en it jonge minskeherte, ryp ta alle lok, syn poarte stie wiidiepen. Sà bidet ek in hiele wrâld by 't maitiid de sinne...
De moanne kleau... de skrille kleuren fan it hiele gea teraanden yn in tearte fan fynblau en sulver. De bosken allinne stiene stoef en strang en like tsjuster as altyd nei 't nachtljocht te sjen.
De dâns wie no dien, de rokjes wipten net mear, it klappen fan 'e skuontsjes wie stil.
It lange skaad fan 'e geande spylman foel smel en beweechlik yn 't ferlitten doarpsstrjitsje. De frjemdling syn eagen folgen it... no waarde it ynienen wei. Hy priuwde grif noch in mingelen Pilsener yn in oar weardshûs.
Stadich gyng hy no ek oerein, seach nochris nei de stille wrâld om him hinne, sa kenber yn it fol ljochtmoannewaar, tear fan kleur as in Ingelse print, en ynienen foel 't him as kjeld yn 't hert. It kaam him yn 't sin, wêr dy hinge, yn 't seal fan in âld grut hûs te Ljouwert, sont geslachten it eigenerf fan de Ripperda's. En as in fisioen seach 'r Ljouwert en 'e omkrite ek sa lizzen yn dit moaie ljochtmoannewaar, de lytse doarpkes mei har stompe tuorkes yn 'e hege beammen, de flakke greiden, fol mei blommen, en 'e wetters, noch lij fan simmermiddeiwaarmte en yn 'e ûnberoerdens fan wyn en dei fan in wûnderfrjemde eigen moaiens. En de leafde foar Anne Hopperus, it heechste fan syn libben, lei noch ienkear wer beslach op syn herte, sa alhiel, krekt as belibbe hy jitteris dat earste, swietste ûndergean-yn-willichheid, dat hiele oerjaan fan syn sterk eigen-ik oan de leafde... oan in oar...
| |
| |
Hy hie it noch noait sa beseft as no... der wie wat tebrutsen yn syn libben... en it soe noait wer wurde kinne, sa 's it ienkear west hie... Alle herhelling is ommers mindering en gewoante ûnthillicht selst it alderheechste op ierde...
Dan der mar in streek troch! Hoefaak hie 'r dat al besocht, hoe goed slagge it ornaris, ont it him sims nei lange moannen fan ferjit dochs wer hommels oer 't mad kaam en him pinige oan syn djipste sieleroersels ta. Sûnder ferset ûndergyng hy 't dan wer... wie it dochs net in swiete pine en dêr blydskip middenmank, it dochs ienkear besitten, dat lok taast te hawwen as in libbene hearlikheid, de bloei sjoen te hawwen fan 'e roaze, al is it dan mar ien moarnsskoft... och, al is it dan mar ien oere...
In klok sloech alve... hy skrilde derfan en seach om him hinne. It wie nacht waan. De moanne en hy wekken... en dy âld strúnder skalkeage gnyskjend nei him, frij fan minskeleed.
Dêr yn 'e fierte lei syn doel no, sei 'r nidich yn himsels. In oarenien, mar ek wurdich, om dêrfoar te skrippen en jin te warren. Rom en eare, dat wie no de foarsje, en leafde, och leafde! in bykomstichheid. Al dat âlde, fuort dermei! Eltse faam hjirre woe him wol treastje mei de leafste lokking fan 'e moaiste eagen, de glimkes fan 'e jongste reade lipkes... It geniet wie der jitte, sa foldiedich mooglik, mar lykwurdich wie 't dochs net...
Hy sette de tosken opinoar yn ferset tsjin dit âlde, dat him selst hjir, hûnderten oeren fier fan hûs, beteante en ta de tichtfersegele doar fan syn hertehûs ynslûpte.
Dêr yn 'e fierte lei syn doel no... lei Dresden. Dêr soe 'r oanslach krije kinne, licht in postje, dêr soe 'r him nei wenjen sette, de swalker in hâld fine foar de ûnrêstige foet. Hoe soene de tuorren fan 'e stêd no blinke yn ljochtmoannewaar en syn moarmeren paleizen wyt en heech rize boppe de oare huzen, de grutte wegen as sulveren linten dêr allegear hinne slingerje troch 't grien fan 'e simmerlânsdou, as spinreachstriedden altyd mar wer út it hiele Saksenlân op dit iene sintrum oan, de âlde keningsstêd, wêr de skimme fan 'e romrike August de Sterke bytiden nachts noch omspoeke by de Elbebrêge. Sa flústere it ienfâldige boerefolk. In inkeldenien, dy't mear leard hie, in muonts út in kleaster, in krûwdsiker út 'e bosken, dy syn guod ferkofte oan 'e apteken dêre, fertelde fan 'e wûnders dêre, fan bearen yn in kûle, op stedskosten fersoarge, fan doarren mei goud beslein yn 'e
| |
| |
paleizen, fan tarissinge om te oarlogjen en oanbod fan sielerânselers, as men tekenje woe om ûnder tsjinst foar in grou lean. Dan sloech it folk in krús, oarloch... oarloch... it wie in ôfgryslik spoek, men mocht it om jins libbenswil net oproppe...
Oarloch! oarloch! hy winske it tichteby! en wie 't net singelier, wêr hy kaam, wie it krekt dien, of snokte noch nei yn wat lytse strideraasjes.
Nimmen hie him nedich, in fêste earm, in goed swurd wie altyd wolkom, mar... mei in folle pong dêrby, om sels in findel útrisse te kinnen, oars wie der net in foaroanmanspostje te besetten en ien boppe him, nee dat dulde 'r as Fries en in Ripperda net.
Sa yn mimeraasje fertiisd, gyng 'r op bêd. Lang rôle 'r him hinne-en-wer op de hurde striesek en smiet faker as ienris it bolle dûnzene dekbêd op 'e grûn, sa min koe 'r yn 'e sliep komme. In wûnderlike onrêst pleage him en neare dreamen makken syn sliep licht en wif. -
De oare moarne, o hoe'n strieljende simmermoarn wie it! dy luftige wyn út it súd, ryp fan geuren as in drúftrosse oan in tinne soeiende rank, jong fan 'e kommende simmer as in slank fanke fan fyftsjin jier! - ried 'r op syn moedich hynsder dat út nei Dresden. De moaie moarn makke him it moed licht. Wa wit, wat lok dêr foar him weilein wie. It is yn 't libben net altyd tsjinwyn, der komme ek wol dagen, as alles meiwaret.
De spylman seach him riden en joech him in seinewinsk mei. Dêr ried de kening, dy't him iten, in nij kleed en ûnderdak jûn hie, en hy helle de dwarsfloite út 'e bûs en spile ta ôfskie jitteris in fleurich wyske... Ripperda hearde it... hy liet syn hynsder stean en wiuwde mei de hân ta 'n ôfskie. Wat diich him dat in goed, hjir yn it frjemde lân dochs immen te witten, dy't him tagedien wie en goeds tawinske op reis. Want och... syn bliid sin begoan al wer te sakjen, hy tochte om syn pong, ienkear swier fan goudjild troch memme soarch en heite kloekens, no holrattelich en licht. Hja gyngen allegear dyselde wei, de goudstikken, hja waarden sulver, hja waarden koper, mar hja kamen noait werom, en de swiere pong krige sa'n grutte sloppe strûp, dat hy doarst der hast net mear nei fiele. En wat dan? ja, wat dan?
‘In balling zijn is heldendom,
En sterk is hij, die staat,
Als zo het lot hem slaat.’
| |
| |
Wa lústere him dat yn 't ear?... Syn oanbefelingsbrieven waarden lêzen en... leaud, men joech him lytse kommando's, noade him tiden útfanhûs, joech ta syn eare en fermaak fan alle moaie froulju feesten en gearsetten, dy't elts foar oar mear kosten as de útrissing fan in hiele ruterbinde, dêr hy mear eachweiding oan ha soe as oan alle moaie froulju mei-inoar. Der waarden him baantsjes taskikt, heech betitele en rûm beleane... mar dy't him bûten it sintrum fan eltse beweging hâlden... ûnder de beleefdheid fan al dy dingen fielde hy it geloer fan 'e oergeunstigens. Hy, de frjemdling, mocht it ris fierder bringe, as de lju fan it lân sels en hja dan in reed efterút komme. Hja wiene op har openst... alle doarren fleagen wiidwaach op foar him, mar nearne kaam hy fierder as yn 't foarhús. Dêr hâlde de freonskip op... it eigenbelang kearde 'er him wol út.
Allinne de tiid yn it ‘Osnabrücksche’ tusken al de oaren, ek offisieren lyk as hy, Oranjetrouwe earme swalkers, ferbâle fan de eigen grûn, doe leefde 'r op, al wie 't dan ek mar foar in setsje. Hja wiene der mei sa'n seishûndert offisieren en sa'n sechstsjinhûndert man minder folk, fan it Ingelske regear sawat út 'e fûst wei ûnderhâlden op hoop, nochris ta help tsjinje te kinnen foar de âlde Republyk en tsjin it Frânske gesach. Mar alles mislearre dêr ek alwer, en 't einbeslút wie, dat Prusen se dêr ek net mear dulde. Dy't woe, koe nei Ingelân oerstekke en dêr tsjinst nimme yn 't leger, en dy't dat net woe, waarde mei seis moanne soldij ôfleanne. En hy... ek hy! rekke wer oan 'e swalk!
Sa njonkenlytsen... o it koste tiden fan ta ynsicht kommen en mismoedigens! begoan 'r te beseffen, hoe'n swier stik it wêze soe, hjir yn 'e frjemdte foet te krijen. Wêr soe 'r keare? Fryslân sluten foar him, Ingelân net te kommen... yn Prusen de dulde gast, yn Bohemen hast net mear as in ‘avonturier’ mei in folle pong, dy't men leafst safolle ôfskuorde as men mar koe en no... ja, wat no...?
Alwer in jier fan syn omswalkjen soe yn 't koart ynsette. Wêr wie dit jier bleaun? Wie 't net foarbystrûze as in wyntwirre oer in wetter, oer in wiid wetter...? Sa mimere 'r yn 't stadichwei fuortriden, en noch miende 'r it rûzjen te hearren fan 'e âlde beammen op it bolwurk en it geklos fan 'e weagen fan 'e stedsgrêft, dy reinige stoarmige jûn, dy't allinne syn flucht beloerke mei in feale, wiffe moannesichte yn 't earste skynsel efter in swarte wolken wei!
Der wie net folle fan útkaam, sa 's hy him doe de takomst foarsteld
| |
| |
hie, Ljouwert hie oant no ta syn wrâld west, dêr achte en eare men him as in jonge kening, oandien mei alle praal, wêr hy oanspraak op ha mei. De famylje, de foarâlden, it kaptaal, de hege affysjes fan syn heit, de goederjouskens fan syn mem, de amten fan syn sibben, al dat wiene de steunsels, wêr hy grif op betrouwe koe, mocht 'er him alris wat oerkomme fan 't ien of 't oar, wat mei jild, foarspraak of desnoads mei geweld smoard wurde moast. It spriek sa fansels, hy hie der nea net om tocht, it koe ris oars wêze op in oar plak en yn in oare ferhâlding. In minske sjocht ommers nea de dingen, sa 's se wurklik wier binne, mar hy sjocht se yn de ferhâlding, sa 's se ta him stienne. En it libben sels leart op den duer wol mei pynlike prippen en rukken it heldere sjen, it sjen fan 'e wierheid, it sjen fan jinsels.
Hoe heugde him noch de dei te Potsdam oan it hof fan Frederik Willem de twadde. Hie de erfprins net in dochter fan dizze kening en skripte dy der net altyd om, hjir in wyt fuotsje te hâlden? Hy wist wol, alle war waard dien, om de erfprins en de dochter út it hege hûs fan Prusen wer op 'e troan te krijen, ja as 't moast, soene se de stedhâlder selst wol ôfkonfoaie doare. Mar dat wiene allegear dingen, wêr hy op 't slach dochs gjin baat fan ha soe en partij stelle woe 'r him út noch yn net op 't heden.
Fol moed gyng hy deropta. En doe...! earst aloan it op 'e tôch hâlden... en einliks de tredde deis earst de ûnthjitte ‘audiëntie’, wêr hy fan hope, dy soe him in lyts, mar frij baantsje bringe en in ynkommen, wêr hy fatsoenlikwei de freugden en lêsten fan 't libben mei betelje koe. Wat in sneue reis! Net mear yn tel as de earste de bêste ‘soldenier’, oeren wachtsje mei alle rosmos en behânele as immen fan har, syn brieven smeulsk oan kant lei mei in: ‘Ja, dat kenne wy hjir al,’ en einliks nei lang hinne-en-wer geriddenear, wêr hy it gefoel by krige, as waarde der spotsk heineballe mei syn lot, de oanbieding fan in postje fier fuort yn Silezië, de wyldernis fan bosken en marren, wêr de oeroksen noch balten.
Och, it hie him sa'n kleinichheid koste, om it lot in priisliken bestean ôf te twingen! as 'r him mar willich bûge wold hie nei de lumen fan in jongtroud fromminsk, wêr ien fan de ministers heech mei weiroan. Mar foar sa'n minne manear fan dwaan... dêr skamme 'r him foar. Hokfoar Fries joech him ea ôf mei in troud wiif! brûkte frouljusgeunst, om foet yn 'e stiichbûgels te krijen?
En doe al gaueftich waarde hy der oer... Men bejegene him koel...
| |
| |
oaren, net sa fij en keken as hy, graach en belust op 'e felle loaitsen fan 'e swarte eagen en it profitelike baantsje derby, skoden him fyngnyskjend oan kant. Hy hie syn possenaasje dêr útspile, hy rekke op 'e eftergrûn... hy rekke yn 't ferjitboek. Hja koene 't allegear sa skoan sûnder him rêde... nimmen hie ferlet fan him en skode him sa maklik oan kant, as wie 'r in dea ding.
Doe begoan de tiid fan it moedsume, doelleaze swalkjen, fier, hiel fier, selst nei Poalen ta, wêr 'r de tebrokkeling mei oansjen moast fan dat ienris sa machtige ryk, yn it grut dyselde ‘tragedie’, dy't 'r yn it lyts yn syn eigen Fryslân meimakke. Sims waarde 'r freonlik bewolkomme, sims ek mei in skean each oansjoen. In spion! ja in ferklikker! hearde 'r ek alris flústerjen en hy kaam himsels sims foar as in skouwe hûn, wêr mar in hiel inkeldenien de klink fan 'e doar foar lichte sil.
Doe kaam de sinneblink... Sa 's de simmer noch ienris giet oer it hjerstbereinde lân, wie ek dit.
Hy hie syn winterkertier opslein yn Frankfort, begearich om teminsten de lange winterjûnen yn 't fertier fan minsken te bliuwen en hierde in keammerke yn 'e Pragergasse, tichte by de Römer. It wie lyts, mar grutter mocht him net barre, om't de ynstruiïnkjes fan hûs, wêr Ulrich, de jeneveroaljekoop, him no en dan mei bliid makke, wiene ek mar lyts. It hie in útbouke, dêr seach men mei op 'e Römerplatz en as 't moai waar wie, skynde de sinne der ta'n yn op it ienfâldige húsrie en 'e grutte kachel yn 'e hoek, heech oan 'e souder ta en mei bûnte majolikastientsjes opset. En dêrfoar op in âld blauferwielen kjessen lei de moaie snikwite poeke en dy aaide flaaikjend om him hinne, as 'r him nei sitten joech. Dan naam 'r de guit, sprong yn 'e snuorje wei op syn knibbel en nustele him ticht tsjin him oan yn 'e waarme jas.
Dêr yn dat grutte Frankfort learde 'r helden fan 'e geest kennen, grutter as ea de helden fan it swurd mar wêze kind ha, dêr waarde 'r bean by de famyljes te gast, gol en freonlik behânele as in bern fan 't hûs. Dêr spilen en songen se, hy sims op in âld fioele, liend fan in freon, en dânsen de menuet, steatlik en wol as by syn âlden thús en 'e fine klankjes fan 't klavesimbel rinkelen as skeltsjes yn 't grutte, hege seal, wêr jeugd, leardens en fleurigens inoar sa moeten. As 'r in goed sin hie... en hoenear hie 'r yn dy dagen in min sin!... dan droech 'r sims in moai fers foar fan in nije grutte dichter, Goethe hjitte de man, en as 'r dan letter sims op 'e strjitte de âlde blaulakte koets oankom- | |
| |
men seach fan ‘die Frau Rat’, dy dichter syn mem, dan groete 'r al op fjouwer pas distânsje mei in djippe ‘révérence’ en tocht om syn eigen mem.
De winter kaam dat jier betiid. Op in jûn yn slachtmoanne draaide de wynwizer op 'e toer fan 't westen troch 't noarden nei 't easten en de oare middeis gyng de sinne doddich beskûl yn in nêst fan sniewolkens. De loft beroan en om trijen hinne foelen de earste flokjes op 'e Römerplatz. De swingel fan 'e grutte pomp hinge slop del, want nimmen kaam mear bûtedoar, no de winterjûn sa kâld en onlijich it bewâld oer de stêd naam, en op 'e puntige gevels, op de reade pannen en de spitsen fan 'e tuorren begoan stadichoan in bewyske fan wyt te skimerjen. Hoe seach 'r it allegearre noch, sa klear, sa klear, as wie it juster bard!
De postiljons wiene der oankaam mei de fjouwerspannen by de smid en lieten de hynsders op 't skerp sette. Strak-ansens soe de postwein komme fan 't suden, de grutte rûte fan München op Frankfort. Dan wie 't hjir ien amerij alles libben en fertier, freonen en kunders begroeten inoar, guont kamen foar freugde, guont foar leed, tynge fan fier wei lei ferside yn 'e grutte sekken fan 'e byweinen. Hy hie der altyd in wakkeren aardichheid oan en hope, as Ulrich der ek ris wer útkomme soe op reis nei Fryslân ta.
Sa hie 't ek dizze dei west, dy't mei in grut read letter yn syn ûnthâld te boek stie as ien fan syn moaiste libbensdagen. Wêrom moast 'r no krekt hjir wer sa om tinke, dizze simmermoarn op reis nei Dresden ta, no de fûgels om him hinne jubelen, elts blomke op syn lyts simmerouterke rynsk de swietrook joech en de sinne op har keninklike troan bliere, waarme loaitsen sinke liet yn 'e delte? Ja wêrom?
Hy liet him fan 't hynsder ôfglide en tegearre sochten se it skaad fan 'e hege beammen. Wer bespoannen de sulveren triedden fan loksillige mimerij syn tinzen yn swiete tsjoen. It liet him net los...
Hy seach de snie nochris wer waaien oer dy stille Römerplatz dy middeis, de grouwe kâlde loft dêrboppe en de jonge op 'e útkyk foar 't weardshús ‘de Post’. Dêr ynienen, ear't de jonge warskôgje koe, protte de wein ta ien fan 'e smelle strjitsjes út mei in lûd getoeter fan 'e postiljon. Alles rekke op iene ein, it weardshús wie yn in omsjoch leech en it plein fol. It wie de wichtichste oere fan de hiele dei, selst foar it grutte Frankfort, dit kommen fan 'e postwein, de skeakel fan súd nei noard, fan wrâld nei wrâld en folk nei folk. Hy hie noch efkes
| |
| |
foar 't finster stien en soe der krekt wei en jouwe him wer oan syn skriuwerij, doe seach 'r wat, dat al syn plannen samar fuortynienen ferdiggele.
As ien fan de alderlêsten kaam der in âld man ta de koets út, klaaid, nee bewuolle yn in grutte mantel, ôfset mei brede streken sabelbûnt. De kappe fan 'e mantel siet him withoefier oer 'e earen, it antlit kaam der wyt en smel út. En dat seach men net foarby. Ek hy, de stille skôger foar 't finster, net. Dat wie in man fan gesach, dy dêr yn 'e fierte, dat fielde 'r as by ynjouwing. De manear fan syn oarderjaan oan 'e feint neist him, de taast nei de pong om in dofke foar de fuorman, it befeeljende sjen nei syn bulte ‘bagage’ boppe op 'e bywein en it krûperich dwaan fan de hospes út ‘de Post’, dy't hoe langer hoe lytser waard fan onderdanichheid, hy fermakke him ta de teannen út dêr foar 't finster.
Strang en grut stie d' âldman yn syn pels foar it portier fan 'e postkoets, al de oaren der onderdanich omhinne. De koets draaide, de tree fan it oare portier kaam del. Der waaiden wat flokjes snie op de ferwielene kjessens. Hy seach se no noch...
Doe kaam der in kopke ta de koets út en in hantsje, heal bestoppe yn in grutte ottermof en it oare hantsje, steunder siikjend oan 't hâldfêst by 't portier en einliks! einliks! yn lytse sierlike blauferwielen skuontsjes in pear fuotsjes op 'e bemoddere tree fan 'e koets... no, suver om te stellen. Doe stapte d' âldman nei foaren en holp se derút. Ien amerij seach 'r wat fan 't antlit, donkere eagen en in streekje fan it swarte hier. Hoe fergunde 'r dy âldman syn grut lok! doe dy hiel deagewoan it teare persoantsje opkrige en samar oer 'e strjitte droech nei in oare koets, krekt de hoeke omkaam, fjouwer bêste dravers derfoar en blinkend fan ferguld en spegelglês. Hy koe dy âldman wol fergrieme op dit stuit, sa'n leave lêst paste ommers net yn sokke earms! mar hy markbite op 't selde stuit, grif wie 't in heit of omke. Sà draacht nin feint syn faam.
Ear't de hynsders ek mar oansette koene en de koets weiwurde yn Frankforts strjitten, hie 'r de mantel al omslein en wâde troch de snie, om neifraach te dwaan. In oere letter wist 'r alles, selst it hûs, dat har bemuorre en hy fielde de swiete pine fan in frjemde pylk yn syn hert, krekt op it aldertearste steed...
De hiele winter hie doe mar ien namme syn dwaan en litten behearske, ja syn libben. Angelica Lotarini! Wie 't net as in strieling fan
| |
| |
de sudewyn sels foar him, de earme kâlde soan fan it noarden, dizze leafde foar in faam, yn waans ieren it bloed streame fan it sinnelân en waans widze ruoike hie yn Florence? En syn hert tilde òp fan blydskip, doe't 'r hearde, hja bleau de hiele winter útfanhûs by har omke, om de freugden fan 'e jeugd te genieten en him wat ta selskip te wêzen, de iensume widner.
O dy winter fol jubel! dy hearlike jûnen fan sang en dâns, alle ljochten op en alle herten licht! dy inkelde amerijkes mei har allinne! ja selst yn it gean nei har hûs en it falle litten fan 'e klopper op 'e doar wie al in oerstjelping fan lok...
Al koe 'r dan as gast fan har omke mar in wurdmennich mei har wikselje en mar komselden noegje ta steatlike dâns, it sjen wie altyd frij en syn eagen wykten temûk net fan har wegen, as se sittendewei alles regele of yn al de graasje en leaflikens fan har súdliker ras tusken har omke' gasten omgyng, in frjemde moaie blom yn har djipfeletten kleed en de grutte bellen fan smaragden en pearels flonkerjend tsjin de sinnebrune lange hals. Hja wie in fromminsk! en hja ferstie de taal fan syn eagen dúdlikernôch...
Hja moeten inoar oeral, wêr men inoar mar moete koe yn 't rûntsje, wêr hja allebeide ta hearden. Swieter noch as in mangelblom har útkommen fan it knopke wie de groei fan dizze leafde, seldsum en frjemd, want winter en simmer sochten mienskip en de begearte droech út de kosmos dizze sielen nei inoar ta en gunde se, yn 'e ekstase fan leafde te libjen.
Der wie mear skied as fan lânaard allinne, hie 'r doe sims wol suchtsjend tocht, as it ferstân jitteris wer foar in koarte tiid syn leafde oermans waarde. Wat hie hy oan te bieden, de frjemdling sûnder thús? It wie net mear de grutmachtige hear Ryklef Ripperda, ritmaster yn Syn Heechheids liifrezjiment, de gesiene regintesoan fan Ljouwert, de ealman fan sechtsjin kertieren en in folle pong en in namme, dy't klonk as in klok yn Eastergea, Westergea en 'e Sânwâlden... It wie no in lytsman, ferjage fan syn erf, sûnder posysje, neat oars oan te bringen as syn jeugd en syn moed, wêr nimmen ek mar ien reade duit foar joech. En dochs... ûnder alle ferdrukking wei, tsjin alle ferstân yn gyng syn leafde har gong. Hy woe net... en smeulsk hie 'r om syn leafde foar Anne tocht. Hy woe him net wer barne oan dat fjoer. En dochs... hoe machteleas stie hy as minske ek al wer tsjin 't lot!
Der kaam in tiid, dat hy him net mear fersette en syn earm, ferbit- | |
| |
tere, iensum herte frij joech ta alderswietst hope en begear. Hy waarde in freon fan 't hûs by ‘Herr Lotarini’, hy skaakte mei him en holp him ta syn saken en kaam sa yn 'e kunde mei alle grutmannen fan Frankforts hânel, hast in wrâldhânel. En de kâns kearde...
Sa maklik as in plûm op 'e wyn droegen wurdt, waaide him no samar in baantsje oan as kommandant fan in findel ruterij, dat de stêd Frankfort de kening taskikke soe. Hy krige alhiel frije hân yn alles, ‘op jild waarde net sjoen, as it mar it bêste fan it bêste waarde,’ sei Herr Lotarini.
En it waarde it bêste, dêr stie hy boarch foar. Mei syn selsbetrouwen groeide ek syn leafde skoatich as in jonge beam, swier fan beblosseme tokken oan in wiid streamend wetter. En ienkear op in jûne, doe hie hy it sizze moatten, wat der yn syn herte song. It kaam samar ynienen... och hy wist sels net mear, hoe't it sa kaam wie... Hy hie ommers swije wold, altyd swije en dochs sei 'r it, dy jûne...
De skimer fan 'e winterjûn wie dêr bûtedoar en it wiffe ljocht fan in stikmennich kjersen yn 'e stille keamer en hja sieten tegearre foar 't fjoer. ‘Moat dat sa fierder tusken ús, Angelica?’ hie hy sêft sei. Ek neat mear, want pratendewei besefte 'r, hoe de bea fan syn eagen 't har noch wol better fertolkje koe as wurden, hoe nei se him oan 't herte lei.
Hja hie net andere en stadich wie har holtsje foardel sakke. Der foel in trien op har hân. En hja wiisde nei in ring oan har finger. ‘Is it dat, wat ús skaat, myn leafste?’ hie hy frege. En hja nikte. It fonnis foel.
De oare deis kaam de ferwachte brief. Angelica Lotarini wie troud, sûnder dat immen yn Frankfort it wiste, skreau har omke, mar har man wie siik en soe wol noait wer better wurde. It muoide him om syn earm bern en it muoide him ek om de omkesizzer, as hy him ien kear sa neame mocht.
Hy hie de tsjilk wer oan de lippen set en de alsem dronken. De moaie dream ferfleach... hy seach it libben wer yn syn skier, deisk habyt.
En gyng... Frjemde wegen wiene it wer, wylder as ea tefoaren, de kanker fan in wyld ferlangst yn 't moed, it ponkje slop en de haat tsjin it Frânske gesach, dat him sinke litten hie ta dizze steat, grutter as ea. Djip Bohemen wie 'r dizze simmer yntein om te ferjitten en no, wat macht loek him wer westeliker, nei Dresden, nei syn freon greve Fan Saijn? Hy makke himsels wys, it wie om neat oars as te sjen, of der ek
| |
| |
brieven fan hûs wêze koene of licht Ulrich de jeneveroaljekoop sels.
Twaris jiers diich dy in trochtocht en reizge ek yn 'e Fryske kontreinen, ornaris om july hinne en dan jitteris yn novimber, as de earste sniebuien him warskôgen, de winter wie op kommenswei. Dan naam 'r de postwein op Swol en geandefoet nei Apeldoarn gyng 't wêr 'r wachte op 'e grutte Hessenweinen fan Amsterdam nei Keulen. It riden hie 'r altyd om 'e nocht en 'e kost roan 'r altyd wol op troch 't ferkeapjen fan syn medikaminten en 'e echte Keulse lodderein en snúfdoaskesponskes. En dêrby, hy naam hiel wat mear brieven mei as oan him allinne. De Oranjepartij syn oanhangers brûkten him allegear en de wichtichste stikken en brieven hie hy, de swerver, yn 'e dûbelde boom fan syn âld kastje en tusken de fuorring fan de boppestikken fan syn grutte learzens. En soks lei him ek gjin wynaaien. -
Sa yn syn mimer wei, murk Ryklef Ripperda der neat fan, hoe't de felle hjittens fan 'e middei al foarby wie en der in frisse wyn begoan te waaien. Hy siet noch altyd op itselde plak en hie syn moed net. Krekt as hinge der in tsjustere wolken oer alles, en soe der noait wer útkomst wêze.
Mar mei in sprong fleach 'r ynienen oerein: nee sa woe 'r noch net, wa wit, hokker moaie tynge der net foar him lei te Dresden! En op syn kostlik optúgd hynsder ried 'r wer fierder, de readferwielene rutermantel skitterjend fan goud, en dy him seagen, tochten, it moast grif de kening sels wêze en niigden oan 'e grûn ta en fergunden him syn jonkheid en hege steat... Och, as se ris heal wisten, hoe beswierd syn herte wie, hoe earm oan inerlike grutte freugden syn bestean... hoe't yn him twa sterke machten al mar fochten, de iene, de jonkheid en har hjitte bloed, de hertstocht him nei wegen lokken, wêr it swier en sûnich gean is, en de oare, ek in erfskip fan rigen fan syn foarsaten, him late nei in stil bedriuw, in nolk thús, wiif en bern, as 't koe yn d' âlde lânsdouwe, benypt en lyts yn syn marren en wetters besletten, wêr it grutte wrâldbedriuw klonk as de rûzing fan in fiere stoarm, mar dochs syn heitelân.
Dizze hiele reis, no al trije dagen lang, stie 'r einliks aloanwei yn bestân, wat soe 'r? hokker kant út? Wer easteliker gean... him op gelyk of ongelyk jaan yn 't iene of oare kriichsbedriuw, wêr 'r al de wylde freugden fan syn sinnen yn útlibje koe mei yn d' ein miskien in ûndergong troch in skot of in ferfjurre wûne yn it frjemde lân. In libben... efkes as in meteoar... in skittering foar himsels, in tel fan 'e felste
| |
| |
gloarje of in stil libben, sober stikje brea yn stadiger rin fan dagen en in ein yn frede op in stille stins.
Ien amerij... soe 'r noch weromgean en al it âlde farre litte? As 'r him heal omdraaide yn 't seal, seach 'r noch de flauwe ôfskynsels fan 'e bergen fan Bohemen blaujen oan 'e loftein en as in njuentsjend leafdeliet oer de hjitte maisfjilden kaam nochris ienkear wer de ferlokkinge...
Hy skoarre him... mei in ruk siet 'r rjucht yn 't seal en loek de jageline stiver oan. Dêr gyngen de bergen... wykten al mar fierder tebek en o hy fielde it... hy soe se noait wer sjen. Hy hearde by de lege lânen, de kalme, stille wetters, de minsken, dy't net wykten rjuchtsôf - noch loftsôf, dy sterk stiene yn 'e eigenfêstens fan 't sûn karakter en opfettings en selst, as se de oantriuw fan it jonge bloed folgen, it nea diene op in wize, dat 'er nei de freugde fan it geniet de beskamsumens oer in gemiene died it read har nei de wangen jage.
It hynsder drafke fleurich, de fine kop nei 't westen ta. Dêr lei Potsdam... dêr lei Fryslân, o hoe fier... hoe fier noch! En dêr wie 'r dochs mei sokke taaie bânen oan beknotte... hiel wûnderlik kaam 't him ynienen foar 'e geest, hoe't 'r as in jonge te silen west hie mei syn maten nei de Grutte Wielen ta en it doe krekt sok waar west hie as no hjoed, in hjitte foardei, blokstil en op 'e neidei dy hearlike frisse koelte. Wêrom no krekt dit fredige, leaflike byld en noait ris dy freeslike amerij, waans mark foar altyd yn syn siele grifke wie, doe't hy yn heftich ferset tsjin 'e omkear der dingen syn sabel tebriek foar de eagen fan it ferbaasde folk op it Hofplein? dy sabel, wijd ta de tsjinst fan syn Oranjes en noait misbrûkt? Wêrom dit noait? en o! it hie dochs sa'n stap west!
De Elbe wie no fierder ôf... teside fan 'e wei spjalte ynienen in moaie loane fan âlde linebeammen, fol yn bloei, it nuddelige grien fan 'e spjirrebosken en roan sa 's it like dêr fier yn op, ont men hielendal op de ein in wyt, grut slot skimerjen seach, suver as in mearkehûs yn in minskeferlitten wrâld.
It jûne hurd yn 't skaad fan al dit beamte en wylt 'r syn eachweiding hie oan de skiente om him hinne en stapfoets de loane opried, begoannen stadich d' iene nei d' oare alle finsters fan it slot ljocht te wurden, en it reine, djippe lûd fan in sello song yn dizze stiltme fan simmer en geur al 's minsken grutte freugd en smerte út... Him, de swerver... ta in wolkom...
| |
| |
Hjir wie no foarearst de ein fan 'e reis. Hjir wie in thús, leine wis wol brieven út it heitelân, dy't him wer in amerijmennich Ljouw'ter bern meitsje soene yn 't âlde, leave Ljouw'ter hûs. Moannenlang wie syn siele net fan leafliks roerd, rouwe klanken koe se allinne, - de lêste skreau fan in ferdwaalde binde, oerfallen yn in piktsjustere maitiidsnacht, - it gewrinsk fan earme hynsders om 'e griene igge, dêr se wraamjende en sparteljende al mar fierder ôfrekken, om einliks te ferdrinken yn 'e stream, - it tepletter riden fan kanonnen tsjin in sterke berchstelling, dy't begoan te bewegen en foel op in kloftsje jonge, sterke, sûne minsken, yn in tel twa neat oars mear as wat bluodd'rich fleis, - de oerwinningsrop fan in hiel rezjimint, as it oer de liken hinne fan syn lânslju in nije stelling naam om in oere letter sels as lyk fertrape te wurden - it wiene de freugden en de lûden, wêr 'r fan dreamd hie as jonge, by en wannear 'r de groeden seach yn 't antlit fan paken en fiere oerpaken, deftich útskildere mei de hân oan 't hâldfêst fan de houdegen of sims op 'e eftergrûn it admiraalskip fan De Ruijter of de toer fan in frjemdlânske stêd, dêr se miskien foar lei hiene yn in moannelange belegering en op 't lêst ynnaam.
En no... al dat hie syn tsjoen ferlern, om't hy hie 't no sjoen mei eigen eagen... en oars. Op 't heden hie 'r in wjeraks yn alles, wat rou en wreed wie, selst de felle lûden hinderen him, it wyld gesjong en gegalm fan it folk jûns om it wachtfjoer, de fyngnyskjende spot, it skeinjende gemiene praat fan syn eigen maten oer ferhoalene frouljus-moaiens, it geknetter fan 't stellene hout en 'e gemiene sankjes fan 'e marketintsters, wylt se dwaande wiene om jenever te taapjen en 'e manlju boarnden, krektsalang, dat se der stoarreljend by delfoelen, net minslik mear... Hoe fredich, hoe suver like him no 't libben ta yn dit âld slot! Mar moast men earst net âld wêze, om jin ta sa'n steat bejaan te kinnen? Foar greve Fan Saijn en heit joech it pas, mar hy, och op 't heden wie 'r alles wars en dochs fielde 'r it jimmeroan, it ferlangst wie der noch... ferlangst nei nij aventuer, wer lokking nei frjemde en oare dingen.
De swiere ketlings fan in falbrêge rattelen, in doffe plomp, de brêge lei flak. Foarsichtich sette syn hynsder de poat derop, de earen kamen spits op 'e kop en hy wrinske bliid tsjin in maat op 'e stal. Roek it dier selst it nochlike honk, wist 'r ek noch fan de golle gastfrijens fan dizze hurd, wiid en siid ferneamd yn 't hiele Saksenlân en selst fier oer syn grinzen?
| |
| |
Gjin oere letter siet 'r yn in hearlik koele keamer, syn skatten om him hinne. It wiene mar fiif, mar o hoe dierber wiene him dizze fodsjes pompier, tichtplakt en segele fan hânen, altyd warber ta syn bêst en wêr de eagen oer gien wiene fan de trije op ierde, dy't hy leafhie mei hert en siele: mem en heit en Doedte, lytse blûne poppe fan syn hert.
Hy snie de earste foarsichtich op. Waaide der net in sigentsje fan it heitelân ta'n út? It wie heites: de stive, steile letters fan 'e âld rutersman drafken spitsich fan hoek de igale streken fan 't pompier lâns. Heite hân! in stikje fan heite wezen, ien tel de waarme tik fan it leavjende hert efter de muorre fan deistige koelens en ynfierenheid!
Hy skreau, dat 'r dizze Ulrich meijûn hie, dy't wol soargje soe, him op de iene of oare manear te plak te krijen. En hoe de Frânsken yn Ljouwert har nei húzjen setten en 't no fol siet fan sok onrân as in nêst hoarnebijen. En hoe't hy sa knevele waard yn 'e belêsting, dat 'r de stâl hynsders al ferkeapje moatten hie en allinne de âld skimmel noch hie en 'e fosmerje en dy soe 'r nea ferkeapje, dy soe by har stjerre. Ryklef wist wol hokker... o as 'r it ek noch wist! dy jûne, dy nacht! En fan 't oproer yn Optwizel skreau 'r en fan Wibe Lubberts en syn ellinde... Hy hie 'er ek in fear by sitte litten, der hie in ko om fuort moatten, oars koe hy syn part ta it losjild net byinoar krije. En mei blydskip hie hy 't dien. It hie ek sa spand om Wibe Lubberts giseling en brânmark te besparjen, want dat wie no skearing en ynslach. Hja rieden de Oranjelju nei, krekt as 't gjin minsken mear wiene en Wibe Lubberts hie tefolle rike en oansjenlike freonen hân, dy't it mindere folk, no op 't stuoltsje, dochs noch net oandoarste, mar oars... it hie him syn holle kostje kind.
Der skeat Ryklef Ripperda in stik yn 'e kiel, doe't hy dit lies. Hy seach dêr dy húshâlding, de lytse bern om mem hinne as de pykjes om d' âld klok en heit... ja wêr wie heit? en mei triljende hânen, it hiele hert yn opstân, lies hy fierder: hoe't it losjild der by stikjes en bytsjes kaam wie en as yn triomf it lêste nijs: hoe de frijheidsbeam fernield wie dêr yn itselde Optwizel in nacht of wat foardat Wibe Lubberts wer thúskaam wie. Wa't dochs dy beam omhoud hie, heit soe 't nea sizze, mar Ryklef koe 't wol tinke.
As syn Fryslân noch sokke mannen hie, dan soe 't nea ferlern gean. Hja stiene as in rotsene skoeiïng, al soene der ek hege seeën oer har hinnegean, de Heare soe har stypje yn al har need en ienkear alles bringe ta in goed ein...
| |
| |
En hy lies fan Wolmoed... en 't gyng as in maitiidstwirke oer syn hert, swiet en geurich. Lytse Wolmoed dêr yn 't stille Bouwekleaster, dy't wegerje doarst ûnder alle twang, en moed fûn, om Frankryk te húnjen yn 'e persoan fan monsieur Dompierre. Wat hie 'r wol net jaan wold, om dat sjen kind te hawwen! Hoe heech hâlde 'r as man frouljusmoed en frouljuskekenens, wol guont fan 'e begearlikste frouljusegenskippen, as de ûndertoan fan it herte dochs wer sêftens wie!
En doe lies 'r it briefke fan mem. Hja skreau net folle, ien bledkantsje fol, mar sa 's allinne in mem skriuwe kin... It trof in tear steedsje yn syn hert... ynienen waarde 'r weak... syn eagen wiet. De begearte kaam, om se wer te sjen, har âlde leave wêzen jitteris goed yn him op te nimmen, as in skilder elts tearke, elts skerpkantsje fan har âlde blankfellich antlit te beäaikjen, de loaits fol leafde en 't herte fol tankberheid en hy bestoarre skoftenlang it útknipsel, fan Elske Baerdt útknipt foar him dy freeslike jûn fan syn flucht.
It duorre in set, ear't hy der ta komme koe, ek de oare brieven te lêzen. Ien wie der by fan Fan Asbeck út Ingelân, hy skreau, hy hie dêr in fêste oanstelling krige yn it Ingelske leger troch foarspraak fan 'e Prins en hy lies it mei watte as spyt, tinkjend om syn eigen swalkers-libben, gjin oare wissichheid om op te bouwen as syn jeugd en sterke earm, beide rykdommen, fan ien kûgel te fernietigjen. -
No leine der noch twa. Hast onwillichwei beseach hy se. De grutte moaie letters fan it iene slûfke liken wol printe, sa moai wiene se skreaun, en it pompier, fan 't fynste felijn wie 't en sluten mei ien grut skarlakenread lak en dêr in frjemd wapenstimpel yn. Hy wist sels net, hoe't it wie, krekt as seach hy der tsjinoan, om dizze brief op te dwaan en syn boadskip te fernimmen. En sadwaande taaste hy nei it twadde brief, ek moai fan opsierde letters, wakker mei krollen en babbe-legûchjes om 'e begjinletters, mar och, wat eage it allegear oars - hast earmoedich en 't pompier fielde suver as guozzebriefspompier. Ien haal fan 'e skerpe knyft... in lyts betûmke briefke foel derút en dêr mar in wurdmennich op en ûnderoan de nammen fan har, dy't hjir de hân foar set hiene en it dus bekrêftigen mei har namme. O dy dierbere nammen út it heitelân: Foppe Liuwes syn kreftich gestreek en gehaal, Bindert Japiks fan Bouwekleaster de namme, as wie 'r mei in fine etsnuddel tekene, Wibe Lubberts syn fjouwerkante grutte letters, gjin stoarrel deryn, gjin streekje tefolle, gjin stipke te min, Joege Innes fan Boerum, in krúske, want hy koe min skriuwe, wist Ripperda wol
| |
| |
en ûnderoan de sierlike haal- en streekskriuwer fan 't adres, master Marten Joukes, skoalmaster en doarpsrjuchter fan Driezum.
Hiel it Fryske lûn, hiel it Oranjefolk libbe op dit stuit foar syn eagen! En hy lies! en lies! Hoe kenber makken se yn in wurdmennich dit har begear: om in foarman ha te wollen, om nochris te sjen, as de kâns ek keare koe ten geunsten fan Oranjen en de frjemde oerhearskers fan 't steed te reagjen. En hja fregen út namme fan túzenen, jitte Oranje tagedien en God en wet stellende boppe alle rede. De sintsjes fan master Marten Joukes wiene koart, mar treflik. Hja rekken doel. En singelier, al hoe't Ripperda him der ek oer besaude, dizze oprop te krijen, dochs wie 't krekt, as hie hy 't foarfield: sa moast dit komme, sa en net oars. Dêrom dizze oantrún nei hûs, dêrom al dy mislearring yn 'e frjemdte, net it duorjende plak foar it holle fan 'e foet... hy hie him net nei wenjen sette mocht, hy moast werom.
En wûnderlik te moed snie hy de oare brief op. Dy droech mar ien ûndertekening, grut en steil en deftich fan Archibald Eric Porter en wie skreaun yn 'e stêd fan Harns yn it hûs, dêr ‘De Spuitende Wallevis’ úthinget, krekt seis wike lyn en menhear Porter joech út namme fan syn soeverein, de kening fan Ingelân, te witten, dat it ek mei 't wolnimmen fan Syn Majesteit wêze soe, as de jonker Ryklef Ripperda him oan 't haad stelle woe fan de Oranjepartij yn 'e Fryske lânen. In goede foarrie fan wapens wie der al, as 't moast, soe der ek noch wat jild oan skanseare wurde kinne, mar dat koe net safolle wêze.
De beide brieven sloegen opinoar... d' iene wist fan d' oare. Hy wist al lang, de ‘eersame ende erentfeste’ traansieder yn ‘De Spuitende Wallevis’ te Harns, Arjen Pòàrt, sa 's it folk him golwei neamde, sear noch hiele oare spesy yn syn tsjettels as wat levertraan foar de klierige en tsjalskonkerige bern, dy't yn 't lijen sieten, sims rattelen se fan krûd en kûgels en 'e grutte kistfollen alún, dy't hy oankrige foar syn affearen, sa 's it hjitte, wiene ornaris neat oars as folpropt mei gewearen, pistollen, bajonetten en lead foar kûgels.
Ingelân woe dochs helpe, om Oranje in lêste kâns te jaan. Ripperda besefte it, dit wie in help, wêr gjin oarenien it by helle. It machtige Ingelân, ryk, ien fan de alderfernaamste grutmachten yn Europa, sette 'er syn skouders ûnder, nidich as 'r wie, dat Prusen wol de soan fan stedhâlder Willem de Fyfte, mar himsels net wer oan 't regear winske. Greve Fan Saijn hie him 't yn in wurdmennich al útlein, dit soe ferkeard jern spinne tusken Ingelân en Prusen op den duer, te- | |
| |
mear om't de erfprins no al sont tiden tahâlde yn Berlyn en tige fan Ingelân begoan te ferfrjemdzjen. En dêrom dizze lêste grutte troef! dêrom it brief fan Porter!
Syn kâns! Ien fan 'e grutte setten fan it lot op it skaakboerd ek fan syn libben. De tiid fan 'e died kaam oan... de fruchten begoannen har te setten ta de rispinge, dy't ienris de resultante útmeitsje soe fan dit syn libben foar de wrâld nei him. Alle oardiel is ommers oan de tiid en dy syn souwe skiftet nau...
Hy koe him net mear bedimme... hy fleach oerein en roan mei lange stappen de keamer op en del... It krige sa'n fat op him, der wie gjin ûntkommen mear oan. Soe 't sa foarbeskikt wêze, wie hy der ta útornearre om syn Fryslân te helpen yn 'e need, no't dat earme folk, de deadsklam yn 'e kiel, net iens mear de krêft hie, om syn ellinde útskreauwe te kinnen tsjin in mûglike helper? Hoe't de gefolgen dan ek wêze mochten, hy woe werom nei Fryslân ta en hy tante alles, wat him yn 'e wei stean doarst. As 't moast, joech hy syn libben foar de saak en de blydskip fan dizze oertsjûging makke him it hert rûm en 't moed licht.
En sa kaam it, dat Ryklef Ripperda in brief skreau oan syn âlden, wêr net folle nijs yn stie, mar Ulrich de jeneveroaljekoop in wykmennich letter in boadskip meijoech, wêr hja by har thuses raar fan opharken, alhoewol se har fan blydskip hast gjin ried wisten en Archibald Eric Porter, doe't dy ek in soksoartige tynge krige, it nedich fûn, om neat oars as it onnoazele wurdsje ‘Yes’, nei Hampton Court oer te briefkjen.
Mefrou Ripperda helle it almenak foar 't ljocht en streke mei read-krytstreken de sneinen oan, dy't noch ferrinne moasten, ear't de moanne ‘wer fyfteris rûn wie’, sa 's Ulrich sei op syn heimsinnige manear. 't Soe dan likernôch mids novimber wêze, licht wol mistich of froastich. Prate men ornaris net fan in Sinte-Martinuswinter? Hja sid-dere no al om de gefaarlike reis, dy't ûndernaam wurde soe, om ‘thús’ te sjen en dan as 't koe, nei Ingelân te kommen. Allinne Regnerus en hja wisten derfan, hoe't einliks krekt de foarke yn 'e stôk siet, wat de inerlikste driuw wie ta dizze reis. Wêrom it Doedte en de oaren te fertellen? It bêst bewarre geheim is ommers it ienlinggeheim en net folle gewach fan in saak meitsje, jout better útkomsten as der in bulte oaren yn te beheljen. En hja telde de oeren, hja telde de dagen... hoe smachte it memmeherte nei de komste fan har bern! Waarde it net
| |
| |
swypke yn dizze dagen tusken freze en freugde hinne-en-wer as in boatsje nei twa oeren op ien sterke stream...
De swarte reinbuien kamen opsetten út it noardwesten en teisteren de hege beammen yn 't tún, de hurde wyn plôke se sa keal, dat se der rillerich en earm foarstiene as hinnen yn 't ferfearjen. Al koarter en koarter diich de sinne har ommegong, de moarnen wiene dauwich en de jûnen kâld. Hja hellen de skoudermantels út 'e kast en de grutte wollene châles, dy't nei múskes roeken en lavendel. En jûns blies de wyn sa earmoedich om 't hûs, krekt as gûlde der in lyts bern. Dan skerpe se de âlde earen op en lei it breidzjen del... kaam dêr immen de gong lâns? Kaam har jonge, har moaie grutte jonge mei syn laaitsjende brune eagen en syn swiere stap deroan, ta de doar yn, om syn âlde mem op dizze jûn - krekt sa'nien as 'r gien wie! - bliid te meitsjen?
Mar de jûn gyng sa stil syn gong... de azem fan 'e jeugd wie der noch net yn 'e brede, âlde gongen en hja hearde neat oars mear as it smûgjende sykheljen fan har man, watte nearboarstich fanwegen it rikkerige fjoer, wêr de wynhûn by lei te sliepen, it ranke ljochte liif op in rûngear lyts protsje en sims yn felle dream fan jachtgeniet efkes lûd jankjend yn 'e dod...
En as de ferlangsten fan âlde minsken heftich begjinne te wurden, binn' se dan net as de swiere tôgen fan 'e piid yn in âld lampe, dêr net folle oalje mear yn is? Al heger en heger barnt hja en jout in ljocht, sa 's nea tefoaren. Hja jout boppe har krêft... hja fitert d' âld piid syn lêste krêft derút, dy't oars by stadiger brân noch dagen mei kind hie.
Regnerus Ripperda krige in stek yn syn hert: waard' syn wiif minder? bejoech der him wat? En hy ûnderstie der doctor Falentijn temûk oer. Dy kaam op in neidei, wylt hja allegear nochris yn 't simmerhúske yn 't tún sieten te teedrinken. It wie al oktober, mar hoe soel en moai wie 't noch! De loft skjinfage fan wolkens, de sinne klear en leaflik oan it teare blau, jûns fan in fine mist omnevele en fan tûzenen o sokke kleare stjerren besprinkele.
Der bloeiden noch stokroazen by de paadsjes lâns, de spintsjes roannen op har sulveren triedsjebrêgen tusken de bledsjes en ien kaam op in hiel fyn triedsje op Falentijn syn jasmouwe oanwaaien. Hy beseach him en liet him rinne op syn brune hân. Doe sette 'r him hoeden op in letbloeiende roas... It gyng allegear yn 'e stúdzje wei, want syn eagen, syn tinzen, o syn hiele siele wie by Doedte Ripperda... Hy kaam jerne en hy kaam faken... it wie net om mefrou
| |
| |
Ripperda, glimke 'r freonlik... dy koe noch jierren mei, as hja har tewacht naam, mar der loek him in hiele oare seilstien en op in jûne lei hy har syn heimnis bleat. Minskekenner, as hy wie, beflapte hy sa twa profitelike dingen yn ien klap: hy joech har jitte in oar punt om har tinzen by te bepalen en har de lange tiid fan it wachtsjen te ferswietsjen, mar meast noch diich hy 't om de frijichheid te krijen, Doedte ek ris oars te sjen as op jûnpretten en feesterij.
Der hat gjin minske ea lokkiger west as hy yn dizze dagen fan foarfreugde. Stie 'r net yn 'e poarte fan in nij, frjemd lân? begoan der net stilwei it lok te bloeien, syn lok! ja syn ienichst lok! De measte party binn' syn wegen ek wolris gien... wie net it earste sjen it moaiste, moaier selst noch as it nimmen en habben yn eindom? De died is ommers de skeinende dead fan selst de aldermoaiste dream...
Mefrou Ripperda har bitterswiete langstme fertakke har no yn twa wegen. De sterkste gyng altyd wer út nei har grutte, oermoedige jonge, yn har memme-eagen altyd noch lyts en helpsikerich. Hokker âlder sjocht syn bern ea grut? Hja bliuwe lyts, al wurdt heit ek njuggentich en hja sântich. Mar as der wer aaklike prakkesaasjes har benearen, dan stie dêr lytse teare Doedte, it bern fan har soan, en frege ek om leafde en beppe' herte wie in ryk saad fol leafde en joech jerne...
Ferline hjerst hie se it wol bespeurd, Jehannes Falentijn en Doedte wiene lang net fij faninoar. Syn eagen ferretten him altyd weroan en mei har sterke speursin markbite se al ringen, Doedte har hertke waard' ek wekker... Skruten en tear, in lyts maitiidsblomke yn in grut hôf, wêr de sinne ta'n yn begjint te skinen... En al koe se it as âld aristokrate hast net daaie, in boargermanssoan wolkom hjitte te moatten as de oansteande man foar har bernsbern, dochs sei har ferstân it har wol... Doedte krige it bêst en soe op 'e hânen droegen wurde fan de hiele famylje.
Mar krekt, as rekke it spul oan 't sloeren. Regnerus en Falentijn moeten inoar op 'e kolfbaan en hiene ek in skaakjûn tegearre, mar de jongelju seagen inoar hast noait. De simmers hie Doedte thús west by heites yn 'e Bjirmen, hie it húshimmeljen mei dien en letter de foarname gasten mei ûntfongen, heite eptige freonen, dy't mei soannen en dochters kamen, de Frentsjerter prefesters, dy't út te tsjokiten en útfanhûzjen gyngen by de âlden fan har studinten, de doomnees, ûnderweis fan 't iene plak nei 't oare en by de stinslju bean as wol- | |
| |
komme gasten, al wie 't allinne mar om 't argyf by te hâlden... Der seagen har sadwaande in bulte, in mennichte fan loaitsers, mar jitte gjin keapers. Wa doarst it ek oan yn dizze minne tiden, om in húshâlding op te setten? Och, it wie dêr wol in hege steat yn 'e Bjirmen, dat wist it folk ek wol, mar de pong, de boom skuorde der net út fanwegen de sulverswierte. Sândersum, it wie me dêr in skare, it spande, om se allegear goed teplak te krijen. En dêrom, it gyng har einliks mar frijwat te stadich mei doctor Falentijn. Doedte wie no grut... de measte famkes fan har stân al fersei of troud. En sadwaande kaam 't lang net fan onpas, dat hy har ris opsochte, no't Doedte sont trije wike wer yn 'e stêd wie. Hja krige no sangles fan monsieur Parmentier en hja fersocht doctor Falentijn, as 'r de fioele ris meinimme woe en op in jûne komme, dan soe har dat oanstean.
Simstiden kaam 'r, stil en earnstich en stadichoan begoan 'r as in tûke oerste de lytse festing fan har skruten fammehertke te feroverjen mei syn spyljen. It hie wat eigens, wat tige persoanliks, donker en breed lei der dochs in gloed yn, dy't mei tsjoenende hearlikheid oarmans herte omspoan. Eltse toan, eltse triller lokke wûnderlik... Noait hie mefrou Ripperda noch sok spyljen heard... Der wie eat yn fan oproerige, woeste sigeunersangen en dan wer fan fiere jubel en ek weemoed, ja dat ek...
Doedte siet derby op in lyts stuoltsje en suchte fan wille wûnderlik. Der begoan in kleurke op har wangen te kommen, en har eagen, dy grutte kristallen, wykten net fan 'e snaren, fan de brune hânen, dy't de strykstok hantearren en mei sok gesang har lokken... Sa siet se dêr dan foar him yn in hoeke fan 'e grutte keamer te harkjen, it blauferwielen jurkje mei de kamerdoekse kraach hiel stiif om it teare lichemke, de smelle lange hânen drok nifeljend om 'e figuerkes fan 'e pauwefear te breidzjen foar in grutte challon foar beppe en sims ek stil yn 'e skurte. Of sims... stie se deun neist him en song... it leave lûd watte onwis noch, mar suver as in sulveren klokje...
Sa gyngen de moannen fan it wachtsjen foarby, stadich, stadich as de trêden fan in loaie lânmjitter, foar âlde mefrou Ripperda en foar Jehannes Falentijn fleagen se foarby mei joleit en plezier, hurd! hurd!
Dat jiers foel de winter betiid yn. It begoan te waaien út it noardeasten, stiif en sterk. De steppewyn fan Sibearië kaam 'er oanjeien mei fûle foarsje, in âlde, grime ruter, en boldere syn machtwurd oer it yneine, biidzjende gea... keal... ferlitten en fersutere nei de snein der
| |
| |
freugden fan de jiergetiden. Tsjin de jûn bôze it waar oan, it begoan in bytsje te wiskjen en sniekoppige buien dreaune stadich op it stille Fryske lân oan as swierbeladene skippen mei sulverblinkende seils. Alles bleau lizzen, de greiden waarden wyt. Dodderich gyng de sinne ûnder, sette it gea ien tel yn in frjemde gloed... soe men no net sizze, dat it in oare wrâld wie, in wrâld fan dream en tsjoenskyn...? tocht Doedte.
Earst hie se in skoftsje nei it snijen sjoen yn 'e efterkeamer, dêr men sa fier sjen koe, oer it tún hinne de stedsgrêft en dan hiel fier it lân út, de skaden fan 'e keale beambosken, de readpanne húskes by de Ie lâns en sims hjir en dêr in stomp tuorke. No like alles onwennich en ferlitten en joech se har nei foaren ta en siet foar 't finster út te sjen. Mar dêr kaam ek nimmen foarby... gjin wein dindere oer 'e grouwe balflinten en gjin karossen kamen kreakjendewei mear om 'e hoeke. De trapkes fan 'e húsgeveltsjes skimeren al wyt, en yn 'e smoute herntsjes fan 'e strjitte, tsjin in stekje oan of by in beamke op, dêr bleau de snie ek al lizzen, de earste snie fan 't winter, de lange tsjustere winter fan fiif moanne, as de jûnen hast net om woene by it lytse ljocht fan 'e kjersen, fan acht no al bemindere ta fjouwer yn 'e hiele keamer, fanwege de minne tiden. En njuggen oere krekt dan kaam Minne Pjirkes slof-slof de lange gong lâns en blies se út. Dan wie 't bêdgongerstiid.
En wylt se dêr sa siet, kaam har fansels ek wer in oare jûn yn 't sin, noch net sa lang lyn, ek min waar, slimmer as no jitte, en de freeslike moarn, dy't dêrop folge, doe't beppe siet te stoarjen by de tafel, de eagen fol triennen en Ryklef-om syn stoel leech en keal tsjin 't bedsket oan, it toebakspûdsje noch hingjend oer de knop fan 't bekling en yn in hoeke fan 'e keamer syn learzens, noch bemoddere fan juster. De wynhûn lei derfoar en grânze tsjin elts, dy't der mar nei wize doarst.
Wêr wie omke no? Hja hie ferlangst nei him, op 't heden sa tige, nei syn earm, wêr se heal fan droegen waarde as se ris tegearre kuieren troch 't tún, nei syn hertlike leave lûd dat yn sêfte wurden al har lytse en grutte fertrietlikheden delbêde. No se yn bestân stie miskien wol hiel yn 't koart... al it leavjen fan har herte oan in oarenien te jaan, wie 't krekt, as liet dy âlde, sterke bân him mar net sa spjalte en tebrekke. De leafde wie noch sa frjemd en nij en o it skrutene hert koe der mar sa stadichoan ta komme, dy bewâld oer al har tinzen, dwaan en litten te jaan.
| |
| |
En dochs! as se der goed om tochte, ja dan fersonk dochs al it oare en bleau der neat oars as Jehannes Falentijn en dy allinne... Dan waarde har hertke in triljend lyts reidsje yn 't machtige wrâldsbedriuw en bide fol deemoed de sêfte sigen fan 'e sudewyn, dy't it folle rike libben bringe sil, simmergloede en simmerleed, ja ek dat...
Sa siet Doedte dêr dy jûne te prakkesearjen en nimmen flústere it har yn 't ear, hoe't Ryklef-om op 't heden ek tige om har tochte en syn reis nei hûs bespoede, dreaun fan in frjemde benearjende langstme. Greve Fan Saijn beselskippe him oan Potsdam ta en sadwaande joech de reis him alles, wat mar mei jild te bekeapjen wie, de alderbêste hynsders, de eptichste weardshuzen, de bêste ‘introducties’ oeral. It wie allegear sa noflik, mar makke it net swak? en al hoe tankber hy ek wie, der foel him in pak fan 't hert, doe't hy ôfskie nimme koe en allinne wer oan 'e swalk rekke. Hoe'n langst krige 'r nei hûs, eage 'r oer it lege lân om Bremen hinne nei 't westen út en mei hoe'n freugde hearde 'r yn it Saterlân wer de earste Fryske klanken en siet dêr oan 'e dis mei neisaten fan syn eigen folk, rys fan 't selde hout!
Einliks... de lêste dagen gyng 't oer hurdferzen wegen, slingerjend tusken wytbesnijde lânen op Emden oan. Dêr lei it wetter, it wide rike wetter! Fol niget snúfde 'r de sâlte geuren fan 'e see op, hearde 'r nei de skreau fan 'e kobben, heech boppe syn holle en seach de âlde, wolbekende lyntsjes soeien yn 'e wrede wyn en dêr de lytse skaarkes oan te druien. Hie 'r wol in jier fuort west?... in lang jier? In wreed learjier? dêr syn geest ryp yn makke wie, om de davering fan wilberettens en diedkrêft, it opeaskjen fan de hiele minske en al syn krêft! it biidwurd fan dizze tiden, begripe te learen... Raar wie 'r troch de moster feegd, hie earmoed kennen leard en minskene ellinde fan allerhâne soarte, in machtige hertstochtelike leafde, skeakele oan in bittere dwesting, wêr syn hert him yn pynkrimpings tsjin ferset hie, sà sear diich it - wie as in föhnwyn oer him hinne jage en neat! neat him besparre... Hie dit altemets syn wrâldfjoer west, om lottere te wurden? Sa mealden de tinzen yn syn holle om, mar yn 't effen kaam 'r net mei himsels.
It jûne al - syn hynsder hie 'r teplak brocht yn in waarme stâl foar in goed krebfol foer - doe gyng 'r nochris 't bolwurk om en einliks yn 'e bedelte nei de haven. Der wie gjin minske te sjen, mar fan alle kanten loerden de ljochte finsterkes fan 'e huzen nei him mei finnige âldwive-eagen ûnder de wite sniekape wei. It begoan feninich oan te
| |
| |
knipen, krekt as sieten der tûzen nuddeltsjes yn 'e loft en diene neat oars as prippen yn 't fel. Hy sloech syn mantel tichter om 'e lea en kroep suver ferside yn 'e âld mûts. Syn eagen dikeren oer it stil noadzjende, skiere wetter, neat as weagen en peallen, grien bemoske, spoekeftich yn 't feale ljochtmoannewaar, o neat as ferlittenheid jitte... Soe 'r no fan Scylla yn Charybdis ferfalle moatte? Moarn soe 'r ommers de sprong weagje nei it ûnbekende, op it gefaar yn, miskien wol de dead, want hy struide himsels gjin sân yn 'e eagen, de tastân dêre yn 't heitelân wie minder, as 'r ea west hie. De brieven telden derfan en wat 'r tusken de rigels troch lies, dêr stiene noch folle slimmer dingen... Hy spile no noch folle heger as ea tefoaren... ‘Wêrom bejoust dy dan ek wer yn sok in tizenêst,’ lytsmoedige him syn wach kwea-ik, begearich him yn in swak steed te taasten en markbitend, hoe swak as 'r op 't heden wer wie mei dy ûnsikere takomst foar him en it hearlike sigeunerlibben fan wille yn Bohemen of fierderop noch te benaderjen yn 'e fierte...? Dat tizenêst fan strideraasje om macht, rjucht, godstsjinst en persoanlike foarrjuchten, koe hy dat út 'e tiis krije, lykme-allinne?
Hokfoar driuw swypke him einliks oan? Wêrom dit gean nei hûs, beret en hastich? Om't hy foar fêst leaude, dat alle gesach is út God en alle gesach, dat dêr tsjin yngiet, op den duer fan syn eigen grutmachten wer teniete gean sil en dat hy no roppen waard, hy persoanlik ek, om syn lyts earm lân fan bystân te tsjinjen, al soe 't dan ek wêze as hûndert tsjin hûnderttûzen of jitte mear. Want Ien is 'er, dy't seit, hjir oan ta en net fierder, frjemdling! - de ferdrukking fan Myn lân en Myn folk is oan in tiid ta, oan Myn tiid ta. Dan lit Ik wetters komme om har te ferswolgjen of de pest, de grime swarte dea, dy't har de lêste sike ta it lichem útparset of oare slimme besikings en Ik lit it lân skjinfeie as in telleflier en suverje Myn folk fan frjemdlânsk oerlêst as de wanne it sied, de kerl en syn húl...
Dit leaude 'r en dit wie syn krêft. Dêr wie no syn ropping, hy fielde it en de moed ta de died groeide skoatich yn him by it sjen oer it brûzjende wetter, de skied fan syn earm lân. Lei it der net foar as in earm warrich jage dier foar de wolven? Ja slimmer as wolven wiene der op 't heden oer gear, it wie de fernietiging sels, wêr it fan besprongen waarde...
Mar ek - wat fan fernietiging besprongen wurdt, hat eat yn him fan grutte waardij, dat fier boppe fernietiging en dead útgiet... Der is gjin stryd, as der gjin lean wêze soe. -
| |
| |
De oare moarne skynde de bliere, heldere sinne oer 'e wite wrâld. It hiele lytse Emden wie in weikrûpt lyts fûgeltsje yn 'e skutte fan syn wite bolwurksbeammen. Om middei hinne begoan de wyn, de moarne jitte in stadige easterkoelte, ta te setten, it waaide, dat it lille en de wyn roan al heger en heger ta 't fiere noardeasten ta.
Doe lichte in swierladene Noardlânskoffe fol hout it anker en stevene, al de seils op en sêft soeiende as in skuitsjeseas yn syn riemmen op 'e weagen, op 'e fiere igge fan Grinzerlân oan. En Ryklef Ripperda stie foarenoan by de boech. Under 't mom fan in ienfâldich houtfrachtersfeint sloech syn hert mei heftiger slaggen, doe't se al skipperjende en lavearjende, de hiele koffe oer en oer wyt en de seils as planken sa hurd, ta de haven fan Delfsyl ynsylden en it paad nei de grutte stêd fan Grins sochten.
Mar gjin healoere letter lei de grutte trijemester stil. De froast wie machtiger as hy en stie him.
It wintere fûl. -
|
|
Auteursrechtelijk beschermd