Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 4

[p. 112]

LXXVIII.
J. Everts Jz.

Het ‘volk’.... Wie geeft het volk, om het zóó te blijven noemen, in zijn innerlijk en uiterlijk leven, in zijn wezenlijke gang-en-beweeg? Wie ziet het aan, zooals het inderdaad is, wie boetseert het, niet uitgaande van een stellig systeem vooropgezette ideeën en wilsbepalingen, waarin men dan de werkelijkheid te wringen tracht, maar uitsluitend ervan gevend het waarachtige leven, dat op zichzelf voldoende spreekt?

Zoo verkeerd als vroegre literatoren deden, die van het volk porseleinen poppetjes voor quasi-elegante étagères maakten, zoo tegen-de-kunst-in doen óók de menschen van heden-ten-dage, die maatschappelijke herrie willen prediken door zorgvol gekozen en schel-gekleurde beelden, de menschen, die de dingen, die zij hier en daar zagen, kunstvaardiglijk samenschikken en plooien als tot redevoeringen en-haut-relief.

Bewuste, gewilde tendens is altijd des baarlijken duivels geweest in de kunst. Een werk, dat dáardoor gedragen moet worden, mag voor een oogenblik de aandacht trekken, maar in de onmiddellijk-volgende tijden verzinkt het, onherroepelijk-vergeten door elkeen.

[p. 113]

Wilt gij dus blijvend kunstenaar wezen, geef het volk dan, zooals het is, gooi niet uw eigen propagandistische, lyrisch-partijdige Ikheid-in-wilsdrift als een bont dekkleed over de waarheid, over der volksklasse veel-verscheiden wezen; want daar zoudt gij geen machtig kunstwerk door krijgen, dat, door allen tijd heen, levensvatbaar blijft: neen, hoogstens zou er zoo te voorschijn komen een subjectief-dwingend partij-pamflet in eposvorm, dat zich wel kranig en krachtig mag voordoen, maar onmooglijk toch langer van duur kan zijn, dan de maatschappelijke strijd bestaan zal, waardoor het den schrijver ingeblazen werd.

Maar realisme, echt realisme? Zonder twijfel en vastzeker, ja! Dáár gaat de kunst, de roman-kunst dezer tijden, als een onweêrhoudbare haas, naar heen!

Men heeft genoeg van de flauwe, oppervlakkige verzinsels, die niets dan reeksen van woorden zijn, zonder een innerlijk gehalte van leven, zonder iets wezenlijk-geziens en -gevoelds. De tijd, waarin, als-tegenover de faiseurs, ook groote, breede, echte droomers en beeldende fantasten, als b.v. Mevrouw Bosboom, werkten, schijnt thans voorbij. Men wil thans het leven, het heusche leven, als in een spiegel, in de Kunst aanschouwen, en verder niets.

Maar laat de spiegel dan ook zuiver zijn! Want anders raakt men nog verder van-de-wijs, dan men vroeger door de ‘droomers’ leek.

Want, o! daar, in de roman-kunst der huidige tijden, het uiterlijk-geziene ook eerst iets innerlijk-geziens moet zijn geworden, vóórdat het als kunstwerk naar buiten kan treden, vermengt het zich zoo licht, bij dien overgang, met allerlei lyrische of dogmatische ingrediënten, die alleen in des schrijvers geest bestonden,

[p. 114]

en waar de wezenlijke werkelijkheid geen deel aan heeft.

Zoo komt het, dat men vaak eenig van-het-volkverhalend schrijfwerk als ‘realistisch’, zal hooren roemen, omdat de realiteit, blijkens onderwerp en uiterlijkheden, oogenschijnlijk ertoe als bouwstof heeft gediend, terwijl het metterdaad toch heel iets anders moest heeten, niets dan een subjectieve en zóó ook expresgewilde visie, van een drijver met een kleurigen bril op, terneêrgeschreven met het een of ander doel.

Nu zou dat nog minder zijn: een kunstenaar mag vrij wezen, en hoe hij eigenlijk komt tot zijn kunst, kan ons niet in de eerste plaats schelen, indien hij maar wezenlijke schoonheid geeft.

Want schoonheid en niets anders, het eenig-eeuwige, moet de bron zijn en het doel van alle kunst. Maar een kunstwerk kan nooit, als zuiver goud, te voorschijn komen uit vergankelijk partij- en wils-geredeneer.

* _* *

Ik sprak hier alleen als letterkundig criticus, als een man, die, vóór alle dingen, goed en klaar onderscheiden moet.

Maar dat wordt, helaas! niet bij alle heeren van ons gilde, zonder uitzondering, evenzeer en overal gedaan.

Ja, er is, geloof ik, geen enkel Geheel aan te wijzen, als uitsluitend de Kunst-critiek, geen Geheel van menschlijke gedachten en beschouwingen, waar zóó met algemeene woorden wordt geschermd, die ieder gebruiker verschillend verstaat. Men tilt ze omhoog, de zware woorden, men gooit er ons driest mede om de ooren, als om ze in de hersenen door te doen dringen, maar nimmer treffen zij inderdaad doel, nooit zullen de hee-

[p. 115]

ren het onderling eens worden, nooit zullen ze zelfs elkaar, al ware 't maar, begrijpen. Want die woorden zijn hun nooit, wat zij bij zuiver redeneeren moeten wezen, vertegenwoordigers van streng-begrensde begrippen, 't zijn hoogstens niets dan uniforme etiketjes, op heel verschillende dingen geplakt.

Realisme! roept de een, en hij denkt aan de sentimenteel-humoristische visie, matiglijk omzoomd met wat zedelijk betoog, waarmeê de Camera Obscura zooveel harten heeft gewonnen. Realisme! wat? schreeuwt de ander, en wijst henen, met dreigenden vinger, op roezemoezig-oproerige onrust, en bloedende ellende, terwijl de woorden hem van de lippen rollen in strakdwingerig geredeneer.

Maar de epische breedte en ruimte en wijsheid, het als kinderlijk naïeve, diep-uit spontane, rustig-gehoudene, - het waarachtig-dramatische, dat niet in de wisslend-vervliegende opwellinkjes van een tijdlijken menschlijken geest, maar in de diepte aller dingen sluimert, om op het woord des kunstenaars te ontwaken, het algemeen-menschlijke kortom van alle tijden, waardoor alleen een kunstwerk blijft leven, ontbreekt in 't begrip van realistische letterkunde bij beide roepers evenzeer.

* _* *

‘Eerste werk’ zoo noemde de heer Everts zijn boek. En, toen ik, na zijn werk genoten te hebben, even aan dien ingetogen, maar toch zoo zelf bewusten titel terugdacht, toen zag ik ze al rijzen in hun strenge waarheid en schoonheid, de breede en rustig-gebouwde werken, die de schrijver dezer krachtige schetsen mooglijk

[p. 116]

mettertijd bij machte zal wezen, te zetten omhoog, solied en echt.

Deze auteur is een waarachtig epicus. Wat hij gezien heeft, geeft hij met stevige slagen en houwen, en werkt het wel nauwkeurig, maar toch steeds groot-gehouden af, zoodat het, als een massieve pracht van vorm en beweging, uit den steen zijner taal te voorschijn treedt.

Hij geeft de toestanden en figuren in hun, om zoo te spreken, naakte echtheid, zooals een episch artist ze geven moet, zonder den onsmakelijken, onklaren droesem van den vurigen wijn zijns hersenbeweegs. Hij laat zien, streng-eerlijk, objectief-waar, zonder rhetorische nobel-doenerijen, zonder kleinlijk naar-vorendringen van een naam-bejagend ik.

Zooals ik zeide, men heeft bij hem niet te doen met een kris-kras betoogend en ijdeltuiterig, vergankelijk apostel, maar met een krachtig, waarachtig en dus blijvend artiest.

Eerste Werk door J. Everts Jr. Haarlem. De Erven F. Bohn.