Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 221]

LXII.
F. van Eeden.

Voor hem, die, - zooals het bij kunst behoort - met opene en ontvankelijke ziel-en-zinnen, met gevoelig verstand en begrijpend gemoed ‘Van de Koele Meren des Doods’ heeft gelezen, doet zich een vraag voor, die antwoord eischt.

Hoe zou het toch wel komen, dat, in 't algemeen gesproken, een letterkundig werk, waar naar het oordeel van, wat men noemt, verstandige menschen, nu juist niet zoo heel veel bijzonders in staat, vaak toch, op tal van begaafde beschaafden, een geestelijken invloed, een macht kan verkrijgen, die hen tot anderen maakt dan voorheen? Tot anderen dan voorheen.... gedeeltelijk tenminste, tot menschen dus, wier zielskleur - al bleven ze in hun diepte ook van dezelfde essentie - toch een bespeurbre nuance, een weêrschijn, verschillend met die van vroeger, vertoont?

Hoe dat komt? Zeer blijkbaar niet, of tenminste niet uitsluitend, door wàt de schrijver zegt, niet door de beweringen, de wijsheid-in-abstracto, die uit zijn geschrift te distilleeren zou zijn.

Gelooft gij het niet? Neem dan zelf maar eens de

[p. 222]

proef, en tracht de waarheden, de wijze overtuigingen, die gij diep-in bij u-zelf door hèm hebt leeren voelen, ook eens aan anderen meê te deelen, maar op de u eigene, uw gewone manier.

Gij zegt precies hetzelfde dan, dat voelt gij, als uw schrijver, gij hebt leeren denken, wat hij u vóór heeft gedacht, en wilt dat dan uiten, alleen, zooals van zelf spreekt, op uw eigen, daaglijksche wijze, om er ook andren aan deelachtig te doen zijn.

Zoo wenscht gij, maar wat ziet gij nu, tot uw verwondering, gebeuren?

Waar gij den schrijver succes door hebt zien krijgen, bij andere menschen, waar ge hem om hoordet loven en eeren, dat klinkt den menschen, hoe precies gij 't ook weergeeft naar uw beste vermogen, klinkt úw menschen uit uw mond als onnoozel, als ontzettend vervelend, droog en saai, of, wat even erg is, als zonderling zeer.

En dat tweevoudige, zoo geheel en al verschillende effect van wat gij toch meendet, diep-inwendig en in de echte kern, precies gelijkwaardig, ja, hetzelfde te zijn, komt alleen, omdat aan uw uiting de psychische stem, om 't zoo te noemen, des schrijvers, de levendmakende suggestie zijner woorden, het door ieder tenminste eenigszins voelbare equivalent-in-klank-en-beweging der essentie van zijn innerlijk Wezen ontbreekt.

Niet toch het onderwerp maakt den artiest, en niet ook de toch altijd subjectief beoordeelde waarde, die dat onderwerp voor anderen heeft, wijst de hoegrootheid ons aan van zijn talent - neen, maar alleen de inwendige ziels-macht, de vaste greep van gevoels-intuïtie en beeldenden drang, waarmede hij zoo'n onderwerp weet vast te houden en buiten zich te plaatsen tot een

[p. 223]

schoonheid-voor-altoos, dat en dát alleen beslíst over de waarde van een menschelijk kunstwerk, dáár heeft de kritikus op te letten, met zijn ten opperste verfijnde vermogens, in de hoogste, de allereerste plaats.

Om tot mijn eigenlijk onderwerp te komen - een geweldige geestelijke kracht inderdaad heeft van Eeden moeten hebben en toonen, om een onderwerp, als hier het zijne is, de geschiedenis van een vaak wel abnormale vrouw, te maken tot zoo'n wonder, als dit boek is geworden, van fijn-te-proevene, Hollandsche kunst.

De zinnen vloeien er als vlotte beekjes, als luchtig voortglijdende, klare golfjes, wiji men in elk haast een schoonheid ziet, een kleurige glans of een glinstrende schijning, erover geworpen door de zon der ziel. Tintige facetten en lichtende strookjes ziet men er bij honderden verschijnen en verdwijnen, gestadigjes aan, terwijl men verder leest.

Het Hollandsch van v. Eeden hier is niet bedacht, niet willens gemaakt, niet kunstmatig in kille bewustheid saamgekalfaterd uit gangbare expressies, noch is het losjesweg maar neergeschreven, zooals het loopen wou, glad en ondiep, - neen, 't gelijkt veelmeer een klare vloed water, die, zonder bruising of bobbling bewegend, geleidelijk stroomt met een zachte stuwing, volgens des schrijvers gelijkmatigen wil.

Gelijkmatig-werkende inderdaad is de macht die langzaam-aan dit werk tezaamvoegend, wel niet zich verhief tot een hartstochtelijk-gevoeld begrip van het tragische, het diep-ontroerende, waar het onderwerp van tijd tot tijd toe steeg, maar dat niettemin ook nooit ging dalen tot een dor en strak relaas.

[p. 224]

* ^* *

Hoe heeft de schrijver dit kunnen bereiken, hoe heeft hij het wonder weten te bewerken, dat, terwijl toch het werk in 't geheel ons zoo treft, als een bijna onafgebroken reeks van zachte gevoels-impressies, als een delicaat brok ziel-en-natuur, wij tegenover de hoofdpersoon, de binnenste kern, het drijvende, zelf-gedrevene midden, toch blijven staan eenigszins als tegenover een tamelijk Vreemde, waar wij niet mee kunnen voelen en lijden, die wij kalmpjes kunnen beklagen op zijn hoogst? Dat komt ten eerste door den aard van haar wezen, maar ook ten andere om de wijze, waarop de schrijver ten haren opzichte zich plaatst.

Hedwig de Fontayne toch is niet, wat men noemt, een mensch-onder-menschen, geen vrouw, die lijdt mèt en door en voor andren in zichzelf, ze draait integendeel altijd en uitsluitend om zichzelve heen, ze is, eigenlijk-gezegd, een geheel-en-al-apart-staand individu, nooit ofte nimmer sympathiseerend met anderen, in den echten zin van dit woord. Zoo staat Hedwig de Fontayne in het leven, en de schrijver, die haar teekenen wou, heeft zich kalmpjes aanschouwend en noteerend tegenover haar gesteld overal en altijd, observeerend haar tot in de kleinste dingen, niet als de artistiek beminnende beeldhouwer eens zijn wordende schepping, maar als de man, die weet en dus kan. Nooit, geen enkel oogenblik zelfs, heeft hij met haar gesympathiseerd in haar diepste wezen. Zijn hand mag nog wel een pooze gebeefd hebben, zijn oog heel even geschitterd somtijds, maar toch blijft hij haar zien als vreemde verschijning, waar hij alles van zien en zeggen wil.

Goed-begrepen, is dit geen oordeel over, maar een

[p. 225]

de essentie juist weergevende karakteristiek van deze kunst.

Of er echter in 't geheel geen aanmerkingen op een paar onderdeelen te maken zouden zijn?

Ik weet het niet - maar het wil mij voorkomen, dat het verslag van Hedwig's ontmoetingen in Louden, en van de daaropvolgende reis naar Frankrijk, niet zoo reëel als de rest der ondervindingen, niet zoo begrijpelijk-gemotiveerd, niet zoo levend is voorgesteld.

Dat doet er echter nu minder toe: dat zijn slechts bijzaken, en het laatste gedeelte der tragedie is weer stil-heerlijk, hoog en mooi.

Van Eeden is, over 't geheel genomen, volkomen gegeslaagd in wat hij woû geven: een accuraat geobserveerd geval, gebootst in uniek, in zacht-sterk Hollandsch, door een alles zooveel mogelijk objectief aanschouwenden kunstenaar, gelijk er weinigen zijn.

Van de Koele Meren des Doods. Een verhaal door Frederik van Eeden. Amsterdam. W. Versluys. 1900.