Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 184]

LVI.
J. Hora Adema.

Een waarachtig kenmerk der negentiende eeuw, dat tegelijkertijd haar kracht kon heeten, is haar praktische nuchterheid geweest. Wij, die vooruitzien, met hoopvolle harten, het twintigste honderdtal jaarkringen tegen, waardeeren met dankbare erkenning het goede, dat de nu scheidende tijd heeft gewrocht. Wat de achttiende eeuw als een soort van intuïtie ging voelen, en met spottende scherpte of breed geredeneer in de hersenen der massa wou jagen, is, door den ijverigen ernst der negentiende, wetenschappelijk en systematisch uitgewerkt en gegrondvest voor-goed.

De horizonten van den menschelijken geest werden onafzienbaar verruimd, rondom nooit-vermoede vergezichten openend, sinds het kunstige keurslijf der traditie, waar de menschelijke ziel aan ontgroeid was, vloog door den wasdom der wetende gedachte, maakwerk van menschen, als het was, uit elkaêr. En de mensch scheen weer stil en hoog te kunnen staan, zooals dat vroeger meermalen reeds gebeurd was, met zijn nu diep-doordringende oogen vastgericht op die van 't mysterie, het

[p. 185]

groote mysterie, het levensraadsel, dat hij sterk-willend zou trachten te verstaan.

Maar het mocht niet zoo zijn, nog niet, ten minste, dacht, om een dienstige beeldspraak te gebruiken, de langzaam-en met-velerlei-terugsprongen-werkende geest, die de dingen-van-dit-leven stuwt.

De wel niet diep-gaande maar toch zoo heerlijk-heldre en logische Alledaagsche Rede had haar werk van destructie gedaan. De vormen, de maskers, der oude tijden, waar geen ziel en geen leven meer in school, had zij, ze ontledend in hun innerlijke leêgte, onherroepelijk ter aarde besteld.

Maar, toen, in blinden eigenwaan, haar correctieve bevoegdheid te buiten gaande, is zij, die toch nooit óók een opbouwende macht kon wezen, zelf gaan zitten als op een troon-over-alles, en heeft met looden hand gedecreteerd, dat het Mogelijk-Zijnde noodzakelijk moest liggen binnen de enge en nooit-in-der-eeuwigheid te verruimen grenzen, waarover-heen zij zelf nog niet had leeren zien.

En nu, voor het kritische onderzoek, de aloude algemeenheden waren nedergevallen, maar tevens de mensch altijd wat vaste punten blijft behoeven, - zal de wereld hem niet een chaos lijken, waar geen touw aan vast te knoopen. is, - verhief zich onmiddellijk een nieuwe illusie, een tastbaarder, zinnelijk-essentiëeler schijn; en een netjes-geregeld, flink-vliegend draaiwiel voor alle menschelijke geestes-bewegingen werd weergevonden in de fictie (philosophisch-gesproken) van de materie, van de, zelfs voor de mannen der wetenschap, uit problematische, nog-nooit-waargenomene, theoretischondeelbare deeltjes opgebouwde stof.

Zoo stond dan nu weer het nieuw heilig-huisje, waar-

[p. 186]

aan men niet mocht raken, op bittere straffe van een honenden lach, stond, met angstvallige zorg opgetrokken, binnen betrekkelijk-korten tijd overeind.

Nogmaals werd voor de verwonderd-kijkende oogen van den zorgvol-glimlachenden wijsgeer, die niet alleen afgaat op de brute impressies zijner zinnen, maar ook op wat zijn scherp-ontledend, klaar-ziend verstand hem over den aard dier impressies bewijst - nogmaals, zeg ik, werd voor ieder man, die het wezenlijke wezen van het Zijnde zoo zeker wil kennen als hij zeker is van zijn eigen Zijn, de tragisch-komische farce vertoond van een college ten-opperste geleerde, stipt-accurate en vlijtige mannen, die een systeem, maar nú het systeem van den Schijn-der-zinnen, stelden als der wetenschap laatste woord.

En wat nu in het Weten de hersenen beheerschte, de Macht van het oppervlakkig-nuchtere, dat de geesten voortdwong in afgebakend spoor, de macht van 't gemakshalve-voor-ondiepe-hersenen-als-afgesprokene, de oppermacht - de tijdelijke, gelukkig! - van de overeengekomene houding deed zich ook gelden bij het uitgesprokene zien-en-voelen, bij wat zich noemen dorst: de Nederlandsche Kunst.

Maar conventie-in-voelen, zich uitend in woorden, kan nooit de plaatsvervanger van werkelijk voelen, kan nooit de weêrgave van een waarachtig doorleefd-wordend ziels-proces zijn. Langzamerhand, door den gang der dingen, overeengekomene en gestabiliseerde reeksen van gevoels-expressies kunnen nooit-in-der-eeuwigheid wezen goede kunst, maar blijven voor den lezer even vaag en slap en onzeker, als de zielstoestand van den mensch

[p. 187]

was, die ze schreef. Waarachtig en echt gevoel, daarentegen, van den echten, waarachtigen artiest vertolkt zich, ja, belichaamt zich in ziels-diep-bewogene, naief-natuurlijke, om zoo te hooren, kinderlijk-spontaan-weg uitgesproken taal. De ware dichter werkt nooit met woorden, woorden, waar 't gevoel dan uit geraden moet worden, die van-uit-de-verte op 't gevoel als heenwijzen, neen, als zijn dichterlijke scheppingsdrang aan 't werk is, geeft hij 't vlekkelooze, 't onverbeterlijke, 't stoutwegdirecte equivalent-in-taal van zijn diepste en zuiverste gevoel, van zijn waarste voelen-zelf.

Vandaar, dat het werk van een wezenlijk dichter nooit op dat van eenig ander gelijkt, want ieder echt mensch, maar vooral de dichter, als dichter de echtste, de individueelste, persoonlijkste van allen, heeft zijn eigen, bijzondere manier, zoo vaak hij zijn ziel op 't papier gaat afbeelden, zijn eigen cachet van zien en voelen en dientengevolge van zeggen bovendien.

Dichter, lyrisch dichter is dus hij, die de fijnste bewegingen van zijn zielsleven als fotografisch-juist weet weêr te geven door de gevoelde, de schoone beweging zijner levende taal.

Maar men mag deze definitie ook ruimer toepassen, ook in breederen zin gebruiken voor elken waarachtigen artiest-met-het-woord. Elk waar artiest, ook de epische of verhalende, geeft niet het koude bedenksel zijner hersenen, neen, hij geeft in preciese woorden (evenals de lyricus zijn eigenlijke ziel geeft), wat hij met onbevangen-voelende zinnen en ziel heeft gezien in de wereld om zich heen.

Daarom is dit boek van Hora Adema zoo goed: het

[p. 188]

geeft niet de bevolking van het platte land en de kleine stadjes, zooals die bij andere schrijvers wel wordt voorgesteld, als gezien door het kijkglaasje van een kermisprent, traditioneel geteekend met goedkoope, valsche gevoeligheid, buiten al het in-werklijkheid-bestaande om - de onwetende betitelt, o, onbewuste heiligschennis! die boekerigheid met ‘poëzie’! - neen, Hora Adema gaf de werklijkheid, die hij zelf geobserveerd had, of tenminste dien hoek der werklijkheid, die het sterkste impressioneerde zijn eigenaardig, ongemeen temperament.

En wàt hij deed, deed de artiest Hora Adema goed, zuiver en ferm, met gratievolle kracht.

Daarom moet dit boek dan ook gelezen worden door ieder, die verlangen voelt naar echte kunst.

Wormstekigen, door J. Hora Adema, Amsterdam, H.J.W. Becht. 1897.