Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 84]

Dr. F. van Eeden.

I.

Wat is poëzie? Ziedaar een vraag, zoo oud en zoo diep als, misschien nog dieper dan het menschelijk denken zelf, en die tot dusver nog niet op een juiste, alles-omvattende, ver-in-dringende manier is beslist.

De reden dezer gestadige, door de eeuwen heen durende, wonderlijke onmacht der menschelijke geestkracht komt mij echter voor een zeer eenvoudige te zijn. Want, vóórdat men iets vraagt, dient men toch eerst wel goed zichzelf bewust te zijn, wat en waarnaar men eigenlijk vraagt. Dit nu te bedenken, hebben de stellers dier beteekenisvolle en moeielijke kwestie gewoonlijk verzuimd. Zóó zelfs, dat als allerbeste antwoord deze wedervraag zou kunnen dienen: Wat bedoelt gij met die vraag?

Want - zie een modernen dominé, een literaire dame of iemand die zoo'n beetje de kunst kent van verzen-schrijven, en begin met hen te spreken over wat zij verstaan onder poëzie. Dan is het tien tegen één, dat de geestverwant des heeren Hugenholtz u breedgevoeld-ernstig de verzekering zal gaan geven: ‘Poëzie, mijnheer! dat is het goddelijke in den mensch!’, en de

[p. 85]

begaafde schrijfster zacht zal fluisteren, met aandoening: ‘O, poëzie, dat is iets heerlijks, iets verrukkelijks! iets dat mij overstelpt als bloemengeuren of avondzonlicht....’ terwijl de fashionable dichter, met zijn éénen arm in de lucht en zijn donkere oogen op u richtend, u toevoegt. ‘Poëzie, waarde vriend! dat is gevoel, verbeelding, heldenmoed!’

‘Jawel!’ zegt gij dan, en gij begeeft u naar huis met de stellige wetenschap, dat de menschen nog altijd met frazes spelen, en dat de brave Multatuli voor niets heeft geleefd.

II.

Maar wat is poëzie dan eigenlijk wél?

Een poëtische stemming, zou men kunnen zeggen, is een bijzondere toestand van den menschelijken geest, waarin men, zeer sterk en diep en zuiver, voelt en ziet en hoort en uitdrukt datgene wat schoon is, welks uitdrukking zich veelal kleedt in rhythmus en rijm. De kern der poëzie moet dus zijn, zooals ik zeide, dieppuur gevoel en aanschomwing van het schoone, terwijl haar uiterlijke verschijning meestal in rijmende rhythmen zich tooit.

Onthoud dit nu eens goed, woord voor woord, zooals ik het heb geschreven, want anders begint de verwarring reeds hier.

De meesten toch der menschen en ook de meesten der zich noemende dichters hebben steeds geloofd en men gelooft, het vaak nú nog, dat er in rijm en rhythmus, op zich zelf genomen, iets dichterlijks schuilt. Men beschouwde rijm en rhythmus als een hoog-gracelijk voorrecht, het karakteristieke kenmerk, genadiglijk

[p. 86]

verleend aan die uitverkorenen der menschen, die dichters heeten, en wie het kranigst kon rijmen in zwierenden rhythmengang heette de grootste dichter van-al. Het kwam er niet in de allereerste plaats op aan, òf men iets had te zeggen, wat gevoeld was en mooi, of men waarachtig dichter inwendig was, neen, als men maar mooi kon schrijven, 't kwam er minder op aan wàt, in golvend-bewogene, rollende zinnen, waarbij steeds de eene eind-klank op de' andre sloeg, dan was men ‘dichter’ bij Gods genade, zoo dachten zij zelven, zoo dacht het publiek ook, en men verwarde de Kunst, die alleenlijk bestaat in zuiver-diep voelen en zien en zeggen, met een ratelende radheid van klinkende bedrijvigheid en uiterlijk vertoon.

Gij gelooft niet, wat ik zeg? Ontdoe dan maar eens zoo'n dichter, als ik thans op het oog heb, men vindt ze bij honderden in onze hollandsche letterkunde, ontdoe hem, zeg ik, van die uiterlijke versiering, van die rijmende rhythmenjas, zóódat het geschrevene naaktweg vóor u staat, zonder het minste decoratief, dan vindt gij daaronder geen diep-aangrijpende zielsaandoening, geen visioenen van verbeelding, en zelfs geen waardeerbare hersenbeweging, maar alleen een opeenstapeling van beteekenislooze woordenreeksen, die, dan in proza, u de keel uithangen, en gij vraagt met verbazing: hoe durft men dit vóórzetten, zonder blozen, als voedsel aan den geest van een beschaafd en ontwikkeld volwassen individu?

Neen, poëzie schrijven is niet: woorden naast elkaêr zetten, zóó dat zij, door een beetje op-en-neêrgaand bewegen der opeenvolgende lettergrepen, in een soort rhythmus komen te staan, waar men dan alles in los mag laten, wat ons in het hoofd, of ook maar in de

[p. 87]

vingers komt. Neen, wie niet waarachtiglijk diep-inwendig geëmotionneerd is, wie niet iets diep voelt en den sterken drang heeft, dat gevoel te uiten, is niet werkelijk dichter, en late af te spelen met klanken en rijmen, die 't gehoor slechts streelen: want dichter is slechts hij, die inderdaad gevoeld heeft datgene, wat hij schrijft. En 't rijmend rhythmeeren is niets dan een handigheid, die bijna ieder kan leeren, ook zonder dat hij dichter is, en die, ook zònder gevoelden inhoud, voor een oppervlakkig lezer, precies op waarachtige dichtkunst gelijkt. Men laat zich dan wiegen op de aangename zwiering van het golvende woordgedans, terwijl het telkens weerkeerende, vleiende rijm uwe ooren bekoort, een zwiering, die u misschien voor een oogenblik een beetje opgewonden maakt, zooals ook wel een orgel doet, maar waar uwe ziel bij koud blijft als steen. Neen, dichter is slechts hij, voor wien de dichtkunst is geen woordgespeel, maar de tot muziek zich verklankende aandoening zijner ziel.

III.

In dit licht gezien, zijn dees Enkele Verzen van Frederik van Eeden een der schoonste boeken, die dit achttienjarig tijdvak onzer nieuwere letteren ons tot dusverre gaf. Als stille, witte bloemen, die, onzichtbaar ademend, hun heilig leven vieren, liggen deze verzen en leven voor altoos.

Enkele verzen door Frederik van Eeden. Amsterdam W. Versluys. 1898.