Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 8]

XXVI.
Albert Verwey.

De generatie van Hollandsche dichters en prozaschrijvers, die in 1880 het hoofd begon op te steken, en nu reeds zestien jaren lang met doorzettenden ijver zich baan heeft gebroken, om Holland weêr te doen worden, ook voor de kunst van het geschrevene woord, wat het reeds meermalen geweest is, een land, dat er mag zijn, die jongere generatie, waarvan de toekomst te verwachten is, staat thans in de opkomst harer volledige kracht.

Dezen keer zal ik het hebben over Albert Verwey.

* ^* *

't Is juist zoo gegaan, als ik had gedacht, en zooals ik het ook, nu zeven jaar geleden, al voorspeld heb. De heer Albert Verwey heeft zich flink omhooggericht uit zijn jeugdige periode van niet-zich-zelf-zijn, zijn allerbinnenste essentie is eindelijk voor den dag gekomen en staat nu in Johan van Oldenbarnevelt ter bezichtiging voor iedereen. De verrukking der opische visioenen en der lyrische woordmuziek, in hem overgevloeid uit een wijdere natuur dan de zijne, en die,

[p. 9]

ondanks hare ontleendheid, bijzonder sterk was en heel goed bij hem volgehouden, maar die toen opeens, men weet zelf niet goed hoe, omsloeg in dien wel krachtigen maar irrationeelen drang, om iedereen de baas te zijn en alles op zijn plaats te zetten, een drang, dien men met een zacht woord bedilzucht zou kunnen noemen, die tweedehandsverrukking is gebleken te zijn, wat zij inderdaad was, een schijn:

‘En zie een schoone schijn,
Is om u, maar die ook dooft aanstonds uit.’

De schrijver had hier zelf den ondergang van zijn geleende Ik gevoeld, en was daarna een tijdlang in de war geraakt; maar zijn Johan van Oldenbarnevelt staat nu daar en leert hem kennen en waardeeren, als iemand met een systematisch geheel van psychologische menschbeschouwing, dat inderdaad vaak met de werkelijke werkelijkheid klopt, en met een gedrongene stoerheid van rhythmisch beweeg in zijn woord, die geheel past bij het krachtdadig menschelijk bedrijf, dat hij zich tot onderwerp koos.

Dat hij zich kóós. Juist, daar hebben we hem. In dat ééne schijnbaar-onbeteekenende, toevallige woord zit de heele Verwey. Het onderwerp heeft zich niet aan hem opgedrongen, onafwendbaar-sterk, uit de geheimzinnige onbewustheid zijner ziel, zoodat hij niet anders kon zien en kon geven dán dat onderwerp, zooals het voor hem stond, dat hij niet anders kón doen, dan opschrijven, liefdevol-aandachtig, wat hem bevolen werd te schrijven, door een macht sterker dan zijn daaglijksch Ik, schoon zij toch uit hem zelf kwam, door die in haar wezen niet te doorgronden macht, die men ten allen tijde inspiratie heeft genoemd, - neen, deze hoogst interessante, wijl als geen andere zelf-

[p. 10]

bewuste schrijver, heeft bij zichzelf gezegd met vasten wil: Ik zal een Johan van Oldenbarnevelt maken, en met een grondige kennis van zijn onderwerp, zooals de historische documenten hem die leverden, met een nauwgezetten analyseerlust van wat er in zijn hoofdpersoon en de hem omringenden moet omgegaan zijn, en met een technische vaardigheid, om dan al zijn bevindingen te zetten in het harnas van zijn redeneervermogen en zijn rhythmiek, heeft hij een Johan van Oldenbarnevelt gegeven, waar ieder, die het onderwerp óók kent, goedkeurend over knikken kan, goedkeurend en instemmend, alleen natuurlijk met hier en daar de achtergedachte: Ik zou dit en dat toch anders voorgesteld hebben, of, ik vind dat hij dat of dit niet juist heeft gezien.

Om het met één woord te zeggen, 't is een sterk stuk, dat Albert Verwey met groote gevatheid ten uitvoer heeft gebracht.

Met gevatheid, ja. Want Albert Verwey heeft scherp geluisterd en klaar uit zijn oogen gekeken en de resultaten zijner waarneming heeft hij met wikkend verstand en geoefende schrijfkunst nauwkeurig weergegeven en behoorlijk geördend, zoodat zij in elkaer kwamen te staan tot een conscientieus en sobergedaan geheel van menschelijk gebeur.

Albert Verwey heeft gewild met sterke en preciese hersenen, en wat hij wilde heeft hij tot een daad gemaakt met bedaard-voorzichtige en vaste hand. Als de waarde van een schrijver dus gelegen is in de mate van volkomenheid, waartoe hij heeft weten te bereiken, wat hij zelf wilde en zich ten doel had gesteld,

[p. 11]

dan zal de heer Verwey recht hebben op de eer van een groot dramatisch auteur genoemd te worden. Want hiervan kan men zeker zijn, en dit is boven allen twijfel verheven: hij wilde een drama schrijven en hij heeft op een haar af gemaakt, wat hij meende dat een drama was.

Is echter Johan van Oldenbarnevelt een drama?... Neen.

Daar heb je vooral het dramatische keerpunt van het geheele stuk, waar alles op aankomt, de inhechtenisneming van Oldenbarnevelt. Is die gemotiveerd, is duidelijk gemaakt dat Maurits niet anders kón doen, dat hij het móest doen, den Advokaat op dat oogenblik gevangen zetten? Als een onverhoedsche verrassing komt plotseling die daad van Maurits, die zelf bijna heelemaal achter de schermen blijft. Als men gehoord had, zooals men nú van de gevangenneming hoort, dat Barneveld op eens door den bliksem was getroffen en het gebruik zijner beide beenen en van zijn tong had verloren, dan zou die knoop-doorhakking, niet méér als deze, op een deus ex machina, wij zouden zeggen, een coup de théâtre geleken hebben. De gevangenneming is wel een historisch feit, maar de heer Verwey heeft geen gedramatiseerde historie, maar een historisch drama te geven, waar ieder feit dat er plaats vindt, uit den psychologischen toestand der handelende personen wordt gemotiveerd. De schrijver had ons moeten laten zien, dat Maurits, krachtens zijn eigen overwegingen, niet anders kón doen, dan Oldenbarnevelt in den kerker laten brengen.

Zoo het drama geen gebeurde geschiedenis behelsde en men er dus niet op voorbereid was, dat het zóo af zou loopen, zou ieder lezer denken: zoo maakt de

[p. 12]

schrijver er zich makkelijk af, zoo kan iedereen een drama schrijven, als men de lui, die in hun tegenwoordige positie in ons drama niet meer te pas komen, maar plotseling op mag laten pakken en in de doos stoppen.

Ook in een historisch drama moet iedere kentering der toestanden gemotiveerd worden uit de gemoederen der handelende personen zelf, en niet bloot ingelascht worden uit de feitelijke historie buitenaf. Dit is een groote vergissing, die de heer Verwey begaan heeft, en al is zijn stuk nu ook een kunstig samenstel van aaneengeschakelde over- en weêr-redeneeringen, een drama is het geenszins.

Ik weet wel, de schrijver zal hier tegenoverstellen, dat hij den lezer geprepareerd heeft op de groote peripetie in zijn stuk, door den advokaat in de voorafgaande scène door den heer v. Berkhout te laten waarschuwen, dat de inhechtenisneming plaats vinden zal. Doch deze ingelaschte waarschuwing heeft geen ander gevolg, dan dat zij voor den oppervlakkigen lezer de fout handig verbergt, zonder haar echter in eenig opzicht te niet te doen.

Zooals ik zeide, Verwey's Johan van Oldenbarnevelt is geen drama, maar een dialogisch karaktertafereel op historischen grondslag.

Als zoodanig bezit het echter uitnemende verdiensten. De spreektoon b.v. is de natuurlijkheid zelf met genoeg verheffing, waar het pas geeft, en het geheele werk is met veel bekwaamheid in elkander gezet. Albert Verwey verlieze dus vooral den moed niet: dit is zijn tweede poging, en als zoodanig zeer verdienstelijk en ik ben overtuigd, dat het een derden keer nog beter zal gaan.