Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 4]

XXV.
H.J. Boeken. F. van Eeden.

De geschiedenis der moderne Hollandsche dichtkunst, zooals zij, geboren in de jaren '79 en '80, langzaam zich heeft ontwikkeld in de jaren daaropvolgende, totdat zij, gekomen in het jaar, dat wij thans beleven, eene toekomst laat raden, nog in de verte slechts zichtbaar, maar die schoon belooft te zijn, die geschiedenis van de aller-subtielste en onverklaarbaarste uiting van den menschelijken geest, zooals zij zich heeft geopenbaard in het tijdvak, waar wij jongeren ons de dragers van voelen, die geschiedenis, met hare verschillende wendingen en wisselingen in de zestien thans verloopene jaren, is nog niet geschreven, schoon de bouw-stoffen er voor in de ruimte aanwezig zijn.

Laten wij hopen dat het tijdstip niet lang ver blijft, waarop een van het geslacht, dat thans tot zijn rijpheid kwam, zich bereid zal gevoelen het aanwezige materiaal te verzamelen en aan te vullen, om aan levenden en komenden, als in een tooverspiegel, te toonen, wat een der fijnste fractiën van ons Nederlandsche volk, de keurbende der poëten, in de laatste jaren heeft gewild en tot stand gebracht, tot een kroon

[p. 5]

voor hun volk, en mocht het zoo wezen, tot een bescheiden insigne op eigen borst.

Wij zullen het thans alleen hebben over twee figuren, waarvan de eene reeds sinds lang een goede bekende, de andere een nog bijna niet genoemde zal zijn. Deze literaire kroniek zal trachten de nieuwverschenen werken van de heeren Frederik van Eeden en H.J. Boeken in te leiden bij het publiek.

* ^* *

De Heer H.J. Boeken is geen forsche, zelf-bewuste natuur, die, hoe ook de omstandigheden van menschen en dingen om hem, op hem aan mogen dringen en hem trachten te vormen naar hunnen wil, toch zijnen eigenen rechten weg houdt, omdat zijn levenswil, in diens diepste essentie, zelf een omstandigheid is, grooter en machtiger dan de wereld om hem heen. Deze wel aangename, maar hemzelf gevaarlijke trek van zijn karakter weerspiegelt zich in zijn werk, en maakt er de charme van uit. Want dat werk staat niet als een gebouw van rhythmen met statige zalen en zich strekkende kolonnaden omhoog op den vloer, neen, de rhythmische gang er van is als een wijd water, zacht gegolfd door een nauw hoorbare koelte, slechts te vatten door de ooren van zeer fijn-gevoeligen, maar voor die dan ook een genot, om stilletjes te smaken in de eenzaamheid bij avond-licht, of als men geheel afgescheiden van alle aardsch bewegen, des nachts wegdroomt bij de kalme vlam der lamp.

Deze karakter-essens van Boeken's werk zou op zich-zelf slechts een aangenaamheid zijn, als de intellectueele en de verbeeldings-inhoud zijner klare hersenen niet waren gedrenkt en gestaald in het klassieke Grieksch.

[p. 6]

Indien men de kalme rust, als van gegoten blokken, van het Homerische epos weet, als men den gespeelden eenvoud, met haar lachjes om den mond en haar kokette kijkjes in den spiegel, der toch te zeer gesmade na-Grieken heeft geproefd, en men dan toevallig Afrodite van Boeken leest, dan is het of men Homerus hoort toen hij nog twintig was, en de na-Grieken als zij ernstige mannen waren.

Toch moet men de oorzaak van dezen indruk niet geheel in den inhoud van Afrodite zoeken. De romantische vorm, de Spenseriaansche strofe, met haar wijdglijdenden voortgang zich verliezende in den even opruischenden en dan zacht-uitluidenden laatsten regel, dat welig-plooiende kleed juist geeft aan de kalme bewegingen van het klassieke gebeur een mystieken schijn, die Boeken's werk voor vele moderne hersenen verstaanbaarder maakt dan de strenge hoogheid der antieke poëmen in hun marmeren rechtheid dat vermag te zijn.

Maar deze karakteristiek van Boeken's werk zou nog zeer onvolledig zijn, als men vergat tot haar voltooiïng te vermelden den wijsgeerigen gedachten-grond, die als een van de fundamenten van het paleis zijner psychiek ligt uitgestrekt, ook onder den vloer van zijn dichterlijken arbeid.

De heer Boeken is, behalve in zijne erotische gedichten, geen lyricus spontaan, bij wien de emotie opkomt klaar en naakt, als een nimf uit de wateren, en zich uitstort in plotselinge natuur-liederen: hij is de man der reflectieve sensatie, die alles beziet met een droomend oog en mijmerende hersenen en ons zóo in zijn werk de werkelijkheid laat zien.

[p. 7]

II

Een verheugende gebeurtenis voor de Nederlandsche letteren is van Eeden's nieuwe boek. Schijn en Wezen is de juiste wijzer, wáár-heen hij vooreerst zijnen weg te zoeken heeft. Wij dachten, al bij het lezen van Johannes Viator: Wat is het toch jammer voor de kunst onzer dagen, wat is het ook jammer voor den schrijver dezer bladzijden, die zoo buitengewoon en toch zoo ontstemmend zijn, dat hij niet heeft gewacht, bedaard, geduldig, tot de wereld in zijn ziel zich uitzichzelf had gevormd tot een beteekenisvol gebouw van rhythmus en melodie, in steê van neer te werpen, zooals hij gedaan heeft, terwijl zijn geest aan het werk was, de onvoldragen vrucht van zijn diepste onbewustheid, in steê van de embryo-mijmeringen voor den dichter alleen, die altijd voorafgaan aan ieder groot werk, te laten rijpen, tot zij werden spontaan tot vaste vormen van reëele plastiek. Johannes Viator had een gedicht moeten zijn, d.w.z. de schrijver had het een gedicht moeten laten worden, terwijl het, zooals het is, alleen een aller-interessantst document is voor hem, die wil doordringen in van Eedens psychiek.

Van Eeden's onbewustheid schijnt dit zelf gevoeld te hebben, want zijn ordenende bewustheid met bedaard geweld dwingende, heeft zij zich zelf omhoog geslagen, in aangename zelfverzaking en met vasten wiekslag, naar de sfeer, waar zij thuis hoort en nu vrij woont, de sfeer van het zuiver gevoelde en zuiver geziene, de sfeer van het vers.